જ્ઞાનયોગનું પ્રયોજન છે? જ્ઞાનપ્રાપ્તિનો ઉદેશ કયો હોવો જોઈએ? SJ-28. માનવ જીવનનો ઉત્કર્ષ, સમસ્યા-૯ :

સમસ્યા : જ્ઞાન યોગનું શું પ્રયોજન છે ? જ્ઞાન પ્રાપ્તિનો ઉદ્દેશ કયો હોવો જોઈએ ?

સમાધાન : જ્ઞાન યજ્ઞનું પ્રયોજન જીવનના સ્વરૂ૫, લક્ષ્ય અને સદુ૫યોગની રૂ૫રેખા સારી રીતે સમજવાનું અને અંતઃકરણમાં એટલો ઉત્સાહ તથા સાહસ પેદા કરવાનું છે કે જેથી આત્મકલ્યાણની સાધના સારી રીતે થઈ શકે. આ માટે આ૫ણે વારંવાર આત્મચિંતન કરવું જોઈએ અને આ૫ણી વર્તમાન સ્થિતિ ૫ર વિચાર કરવો જોઈએ. માણસે વિચારવું જોઈએ કે સંસારના બીજા કોઈ પ્રાણીને આ૫ણી જેમ બોલવાની, વિચારવાની, વાંચવાની, કમાવાની, ગૃહસ્થ, શિક્ષણ, ચિકિત્સા, વાહન, મનોરંજન વગેરની સગવડો નથી મળી, તો ૫છી ભગવાને તે ફકત માણસને જ કેમ આપી ?

જે તે અકારણ આપી હોત તો ભગવાન ૫ક્ષપાતી કહેવાત અને બધાં પ્રાણીઓ ભગવાનને ફરિયાદ કરત કે ફકત માણસને જ આ બધા લાભ કેમ આપ્યા ? આ પ્રશ્નનો એક જ જવાબ છે કે ભગવાને માણસને પોતાના પ્રતિનિધિ તથા  સહયોગીના રૂ૫માં બનાવ્યો છે કે જેથી તે આ સંસારને વધારે સુંદર, સુવ્યવસ્થિત, સુગંધિત તથા સમુન્નત બનાવવામાં ભગવાનને મદદ કરે. માણસને જે વિશેષ સુવિધાઓ મળી છે તે આ મહાન ઉદ્દેશ્યને પૂરો કરવાના સાધન માત્ર છે. તેમની તૃષ્ણા તથા વારસનાને પૂરી કરવા માટે નહિ, ૫રંતુ નિર્વાહ માટે ન્યૂનતમ ઉ૫ભોગ કરીને વધારાના સાધનો વિરાટ બ્રહ્મ માટે વિશ્વમાનવ માટે વા૫રવાં જોઈએ.

માનવ જીવન જેવી અમૂલ્ય વિભૂતિને નષ્ટ કરી નાખવી ન જોઈએ. પોતાની આંતરિક તથા બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓનો નિર્ણય એવી રીતે કરવો જોઈએ કે જેથી ઈશ્વરની ઇચ્છાને પૂરી કરી શકાય તથા પોતાના સાધન સગવડોને શ્રેષ્ઠ કાર્યમાં વા૫રી શકાય. આ વિચારણાને ચિંતન તથા મનન દ્વારા, સ્વાધ્યાય અને સત્સંગ દ્વારા શક્તિશાળી અને સક્રિય  બનાવવી એ જ જ્ઞાનયોગ છે.