સૂનકારના સાથીઓ

સૂનકારના સાથીઓ

મનુષ્યની આ એક અદ્ભુત વિશેષતા છે કે તે જે પરિસ્થિતિમાં રહેવા માંડે છે તેનો અભ્યાસુ પણ થઈ જાય છે. જ્યારે હું આ નિર્જન વનની સૂની ઝૂંપડીમાં આવ્યો ત્યારે બધી બાજુ સૂનું સૂનું લાગતું હતું. અંતરનું એકલાપણું જ્યારે બહાર આવતું ત્યારે સર્વત્ર સૂનકાર જ ભાસતો, પરંતુ હવે અંતરની લઘુતા ધીમે ધીમે વિસ્તૃત થવા માંડી છે. ચારે બાજુ બધું આપણું જ, હસતું બોલતું લાગે છે. હવે અંધારામાં ડર શેનો ? અમાસની અંધારી રાત, ઘેરાયેલાં વાદળ, ઝરમર ઝરમર વરસાદ, ઠંડી હવાનો કામળામાંથી અંદર ઘૂસવાનો પ્રયત્ન. નાની શી ઝૂંપડીમાં પાંદડાંની સાદડી પર પડ્યું પડ્યું આ શરીર આજે ફરી વાર બેચેની અનુભવી રહ્યું હતું. ઊંઘ આજે ફરી ઊડી ગઈ. વિચારપ્રવાહ ફરી શરૂ થયો. આપ્તજનો અને સગવડોથી ભર્યુંભાદર્યું ઘર અને સૂનકારની ચાદર ઓઢી સૂસવાટા મારતા પવનથી થરથર કાંપતી, પાણીથી ભીંજાયેલી ઝૂંપડીની સરખામણી થવા લાગી. બંનેના ગુણદોષ ગણાવા લાગ્યા.

શરીર બેચેની અનુભવી રહ્યું હતું. મગજે પણ તેને સાથ આપ્યો. આવી બેચેનીમાં તે કઈ રીતે ખુશ રહે ? આત્મા વિરુદ્ધ બંને એક થઈ ગયાં. મગજ તો શરીરે ખરીદેલા વકીલ જેવું છે. જેમાં શરીરને રુચિ હોય તેનું સમર્થન કર્યા કરવું તે તો મગજનો ધંધો છે. રાજાના દરબારીઓ જે રીતે રાજાની રુચિ પ્રમાણે વાતો કરવા ટેવાય છે, રાજાને પ્રસન્ન રાખવા તેની હામાં હા ભણવામાં નિપુણ થઈ જાય છે તેવું જ મારા મગજે કર્યું. મગજની રુચિ જોઈ તેને અનુકૂળ જ વિચારપ્રવાહ શરૂ થયો. સાબિતીઓમાં અસંખ્ય કારણો, હેતુ, પ્રયોજન તથા પ્રમાણો રજૂ કરવાં તે તો તેના (મગજના) ડાબા હાથનો ખેલ છે. સગવડોથી ભરેલા ધરના ગુણગાન અને આ કષ્ટદાયક નિર્જન ઝૂંપડીના દોષ દર્શાવવામાં તે બેરિસ્ટરોના ય કાન કાપવા માંડ્યું. જોરદાર હવાની માફક તેની દલીલો જોરદાર ચાલતી હતી.

એટલામાં એક બાજુએથી નાના કાણામાં બેઠેલા તમરાએ પોતાનું મધુર સંગીત આરંભ્યું. એકમાંથી પ્રોત્સાહન મેળવી બીજાએ અવાજ કાઢ્યો, બીજાનો અવાજ સાંભળી, ત્રીજાએ, પછી ચોથાએ… આમ આ ઝૂંપડીમાં પોતપોતાની બખોલોમાં રહેતાં કેટલાંય તમરાં સાથે ગાવા લાગ્યાં. આમ તમરાંનો અવાજ ઉપેક્ષાવૃત્તિથી તો ઘણીય વાર સાંભળ્યો હતો. તેને હું કર્કશ, વ્યર્થ અને મૂર્ખતાભર્યો જ સમજ્યો હતો, પણ આજે મગજને બીજું કામ ન હતું. તે ધ્યાનપૂર્વક તમરાંના ગીતગુંજનના ચઢાવઉતારને સમજવા લાગ્યું. નિર્જન સૂનકારની નિંદા કરતાં તેય થાકી ગયું હતું. આ ચંચળ વાંદરા જેવા મગજને હર પળે નવું નવું કામ જોઈએ . તે તમરાંની ગીતસભામાં રસ લેવા લાગ્યું.

તમરાંએ ઘણું મધુર ગીત ગાયું. તેમનું ગીત માણસની ભાષામાં તો ન હતું, પણ જેવું વિચારીએ છીએ તેવો ભાવ એમાં જરૂર હતો. તેમણે ગાયું – આપણે બંધનમુક્ત કેમ ન બનીએ ? સ્વતંત્રતાનો આનંદ કેમ ન લઈએ ? સીમા જ બંધન છે. સીમા તોડવામાં જ મુક્તિનું તત્ત્વ રહેલું છે. જેનું સુખ પોતાની ઇન્દ્રિયોમાં જ બંધાયેલું છે, જે અમુક ચીજોને તેમ જ અમુક વ્યક્તિઓને જ પોતાની માને છે, જેનો સ્વાર્થ અમુક ઇચ્છાઓ સુધી જ મર્યાદિત છે તે બિચારું ક્ષુદ્ર પ્રાણી પરમકૃપાળુ પરમાત્માના અસીમ વિશ્વમાં ભરેલા અખૂટ આનંદનો અનુભવ કઈ રીતે કરી શકે ? જીવ, તુંય અસીમ બન ! આત્માનો અસીમ વિસ્તાર કર. સર્વત્ર આનંદ ફેલાયેલો છે તેનો અનુભવ કર અને અમર થઈ જા !

એકતારાના તાલમાં લીન થઈ જેમ કોઈ મંડળી કોઈ ઉલ્લાસ ગીત ગાઈ રહી હોય તેવી જ રીતે આ તમરાં મસ્ત બની પોતાનું ગીત ગાઈ રહ્યાં હતાં. કોઈને સંભળાવવા નહિ. હું પણ તેનાથી ભાવવિભોર થઈ ગયો. વરસાદને લીધે ઝૂંપડીને થયેલા નુકસાનથી ઊભી થયેલી મુશ્કેલી ભુલાઈ ગઈ. સૂનકારમાં શાંતિગીત ગાનારા સાથીઓએ ઉદાસીનતા દૂર કરી ઉલ્લાસનું વાતાવરણ ઊભું કરી દીધું.

જૂની ટેવો ભુલાવા લાગી. મનુષ્યો સુધીની સીમિત આત્મીયતા પ્રાણીમાત્ર સુધી વિસ્તૃત કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો તો મારી પોતાની દુનિયા જ ઘણી વિશાળ થઈ ગઈ. મનુષ્યના સહવાસમાં સુખના અનુભવે અન્ય પ્રાણીઓ સાથે પણ તેવા જ સુખનો અનુભવ કરવાનું શીખી લીધું. હવે આ નિર્જન વનમાં પણ કંઈ સૂનકાર દેખાયો નહિ.

આજે ઝૂંપડીમાંથી બહાર નીકળી અહીંતહીં ફરવા લાગ્યો તો ચારેય તરફ મિત્રો જ નજરે પડ્યા. વિશાળ વૃક્ષો પિતા અને દાદા સમાન લાગવા લાગ્યાં. ખાખરાનાં વૃક્ષો એવાં લાગતાં હતાં, જાણે ગેરુ રંગનાં કપડાં પહેરી કોઈ મહાત્મા ઊભા ઊભા તપ કરી રહ્યા છે ! દેવદાર અને ચીડનાં ઊંચા ઝાડ સંત્રી (ચોકીદાર)ની જેમ સાવધ ઊભાં હતાં. જાણે માણસજાતિમાં પ્રખ્યાત દુર્બુદ્ધિ પોતાના સમાજમાં ઘૂસણખોરી ન કરે તે માટે તકેદારી રાખતાં ઊભાં ન હોય !

નાના નાના છોડ, વેલ વગેરે નાનાં ભૂલકાંની માફક એક કતારમાં બેઠાં હતાં. ફૂલોથી એમનાં માથાં સુશોભિત હતાં. પવનની લહેરો સાથે ડોલતાં જોઈ એવું લાગતું હતું કે પ્રાથમિક શાળાનાં બાળકો માથાં હલાવી હલાવીને આંક ગોખી રહ્યાં હોય. વૃક્ષોની ડાળીઓ પર કિલ્લોલ કરતાં પક્ષીઓ મધુર સ્વરમાં એવાં ટહુકી રહ્યાં હતાં જાણે યક્ષ- ગંધર્વોના આત્માઓ સુંદ૨ ૨મકડાં જેવા આકાર ધારણ કરી આ વનશ્રીનાં ગુણગાન ગાય છે, તેનું અભિવાદન કરે છે. જાણે સ્વર્ગ જ પૃથ્વી પર ઊતર્યું ન હોય ! નાના કિશોરોની જેમ હરણાં ઊછળકૂદ કરી રહ્યાં છે. જંગલી ઘેટાં એવાં નિશ્ચિંત બની ઘૂમી રહ્યાં હતાં કે જાણે આ પ્રદેશની ગૃહલક્ષ્મી તે જ ન હોય ! દિલ બહેલાવવા ચાવીવાળાં કીમતી રમકડાંની જેમ નાનાં નાનાં જીવજંતુ ધરતી પર ફરી રહ્યાં હતાં. તેમનાં રૂપરંગ, ચાલ બધું જ નિહાળવા યોગ્ય હતું. ઊડતાં પતંગિયાં ફૂલો સાથે પોતાના સૌંદર્યની હરીફાઈ કરી રહ્યાં હતાં. તેમનામાંથી કોણ વધારે રૂપાળું છે તેની જાણે હોડ લાગી હતી.

નવયૌવનનો ભાર જેનાથી જી૨વાતો નથી એવી અલ્લડ નદી બાજુમાંથી જ વહી રહી હતી. તેની ચંચળતા અને ઊછળકૂદ જોવા જેવી હતી. ગંગામાં બીજી નદીઓ પણ આવીને મળે છે. મિલનના સંગમ પર એવું લાગતું હતું, જાણે બે સગી બહેનો સાસરે જતાં એકબીજીને ભેટી રહી છે. પર્વતરાજ હિમાલયે પોતાની હજારો પુત્રીઓનાં (નદીઓનાં) લગ્ન સમુદ્ર સાથે કર્યાં છે. સાસરે જતાં બહેનો કેવી આત્મીયતાથી મળે છે ! સંગમ ૫૨ ઊભાં ઊભાં આ દશ્ય જોતાં મન ધરાતું ન હતું. એમ લાગતું હતું કે બસ, આ દૃશ્ય જોયા જ કરું. વયોવૃદ્ધ રાજપુરુષો અને લોકનાયકોની જેમ પર્વત શિખરો દૂર દૂર સુધી એવાં બેઠાં હતાં, જાણે કોઈ ગંભીર સમસ્યાનો ઉકેલ લાવવા પ્રયત્ન કરી રહ્યાં ન હોય ! બરફાચ્છાદિત શિખરો તેમના સફેદ વાળની યાદ દેવડાવતા. તેમના પર ઊડતાં નાનાં વાદળો એવાં લાગતાં હતાં, જાણે ઠંડીથી બચાવવા તે વડીલો પર નવા નવા રૂના સુંદર ટોપા પહેરાવી રહ્યાં છે. કીમતી શાલોથી તેમનાં ઉઘાડાં શરીરને લપેટી રહ્યાં છે.

જ્યાં જ્યાં નજર ઠરતી હતી ત્યાં ત્યાં એક વિશાળ કુટુંબ મારી ચારે બાજુ બેઠેલું દેખાયું. તેઓ બોલી તો શકતા નથી, પણ તેમની આજ્ઞામાં રહેલા ચેતનાના શબ્દો બોલ્યા વિના ઘણું બધું કહી જાય છે. જે કહે છે તે હૃદયથી કહે છે અને તેવું જ કરી બતાવે છે. આથી શબ્દો વિનાની, પણ ખૂબ જ માર્મિક વાણી આ પહેલાં કદી સાંભળવા મળી ન હતી. તેમના શબ્દ સીધા જ આત્મા સુધી પ્રવેશ કરતા હતા અને રોમેરોમને ઝણઝણાટી દેતા હતા. હવે સૂનકાર ક્યાં ? હવે ભય શેનો ? ચારે બાજુએ ? ? સાથીઓ અને દોસ્તો જ બેઠા છે.

સોનેરી તડકો ઊંચાં પર્વતશિખરો પરથી ઊતરી પૃથ્વી પર થોડી વાર માટે આવી ગયો હતો. જાણે અજ્ઞાનરૂપી અંધકારવાળા હૃદયમાં કોઈ સત્સંગના જોરે થોડાક સમય માટે જ્ઞાનનો પ્રકાશ ફેલાયો હોય. ઊંચે પહાડોની આડમાં સૂરજ છુપાયેલો રહે છે. ફક્ત ભરબપોરે જ થોડો સમય તેનાં દર્શન થાય છે. તેનાં કિરણો જીવોમાં ચેતનાની એક લહેર દોડાવી દે છે. બધાંમાં ગતિશીલતા અને પ્રસન્નતા ઊભરાય છે. આત્મજ્ઞાનનો સૂરજ પણ ક્યારેક વાસના અને તૃષ્ણાનાં શિખરો પાછળ છુપાયેલો રહે છે, પણ જ્યારે તેનો ક્યાંક ઉદય થશે ત્યાં તેનાં સોનેરી કિરણો એક દિવ્ય હલચલ ઉત્પન્ન કરતાં ચોક્કસ દેખાશે. શરીર એ સ્વર્ગીય કિરણોનો આનંદ લેવા ઝૂંપડીની બહાર આવ્યું અને મખમલની સાદડીની જેમ છવાયેલા લીલા ઘાસ પર ટહેલવા એક તરફ ચાલવા માંડ્યું. થોડેક દૂર રંગબેરંગી ફૂલોનું એક મોટું ઝુંડ હતું. આંખો ત્યાં જ આકર્ષિત થઈ અને તે દિશામાં કદમ ઉપડ્યાં.

નાનાં ભૂલકાં માથા પર રંગીન ટોપા પહેરી ભેગાં મળીને કોઈ રમતની તૈયારી કરવામાં વ્યસ્ત હોય એવાં ફૂલોથી લદાયેલા એ છોડ હતા. હું તેમની વચ્ચે જઈને બેઠો. એવું લાગ્યું કે હું પણ એક ફૂલ છું. જો છોડ મને એમનો મિત્ર બનાવી દે તો મને મેં ગુમાવેલું બચપણ પાછું મેળવવાનો પુણ્ય અવસર મળે. ભાવના આગળ વધી. જ્યારે હ્રદય પુલકિત થતું હોય ત્યારે ખરાબ વિચારો ઠંડા પડી જાય છે. મનુષ્યના ભાવોમાં પ્રબળ રચનાશક્તિ છે. તે પોતાની દુનિયા જાતે જ વસાવી લે છે. કલ્પનાશીલ જ નહિ, શક્તિશાળી અને સજીવ પણ ! પરમાત્મા અને દેવોની રચના તેણે પોતાની જ ભાવનાના આધારે કરી છે અને તેમાં પોતાની શ્રદ્ધા ભેળવીને તે રચનાને એટલી મહાન બનાવી છે, જેટલો મહાન તે પોતે છે. મારો ભાવ ફૂલ બનવા તૈયાર થયો એટલે ફૂલ જેવા બનવામાં વાર ન લાગી. એવું લાગ્યું કે આ કતારમાં બેઠેલાં ફૂલો મને પણ મિત્ર માની પોતાની સાથે રમાડવા તૈયાર થયાં હતાં. જેની પાસે બેઠો હતો તે પીળાં ફૂલવાળો છોડ હસમુખો અને વાચાળ હતો. પોતાની ભાષામાં તેણે કહ્યું, “દોસ્ત, તું માનવદેહે ખોટો જન્મ્યો છું. તમારી તે કંઈ જિંદગી છે ? દરેક પળે ચિંતા, દરેક પળે લાયઉકાળા, દરેક પળે તાણ ! ફરી વાર તું છોડ જ બનજે અને અમારી સાથે રહેજે. જોતો નથી અમે કેટલા પ્રસન્ન છીએ ? કેવા રમીએ છીએ ? જીવનને ખેલ માની જીવવામાં કેટલી શાંતિ છે તે બધા જ લોકો જાણે છે. જોતો નથી અમારા અંતરનો ઉલ્લાસ સુગંધના રૂપમાં બહાર નીકળી રહ્યો છે ? અમારું હાસ્ય ફૂલોના રૂપમાં વેરાયેલું છે. બધાં અમને પ્રેમ આપે છે. બધાંને અમે આનંદિત કરીએ છીએ. જીવન જીવવાની આ જ કળા છે. માણસ બુદ્ધિશાળી હોવાનો દાવો કરે છે, પણ જો તે હસીખુશીથી જીવન વિતાવતાં ન શીખે તો એ બુદ્ધિ શા કામની ?’’ ફૂલે આગળ કહ્યું, “મિત્ર, તને મેણાં મારવા નહિ, મારી મોટાઈ સાબિત કરવા નહિ, પણ મેં જે કંઈ કહ્યું છે તે સત્ય હકીકત નથી ? સારું, એ બતાવ કે અમે ધનવાન, વિદ્વાન, ગુણવાન, સાધનસંપન્ન કે બળવાન ન હોવા છતાં કેટલાં પ્રસન્ન રહીએ છીએ ! મનુષ્ય પાસે આ બધું હોવા છતાં જો તે ચિંતાતુર અને અસંતુષ્ટ રહેતો હોય તો શું તેનું કારણ તેની બુદ્ધિહીનતા ન માનવી ? પ્રિય, જો તું બુદ્ધિશાળી હોય તો તે બુદ્ધિહીન લોકોનો સાથ છોડી દઈ થોડોક સમય પણ અમારી સાથે હસવા રમવા ચાલ્યો આવ. તું ઇચ્છે તો અમારા જેવા કેટલાય તુચ્છ જીવો પાસેથી જીવનવિદ્યાનું એક મહત્ત્વપૂર્ણ તથ્ય શીખી શકે છે.

મારું માથું શ્રદ્ધાથી નમી ગયું. “પુષ્પમિત્ર ! તું ધન્ય છે. બિલકુલ ઓછાં સાધનો હોવા છતાં જીવન કેવું જીવવું જોઈએ તે તું જાણે છે. એક અમે જ એવા છીએ, જે મળેલા સૌભાગ્યના ગુણદોષ જોવામાં જ જીવન વ્યતીત કરીએ છીએ. મિત્ર ! તું જ સાચો ઉપદેશક છે. બોલીને નહિ, આચરીને શીખવે છે. બાળમિત્ર ! અહીં શીખવા જ આવ્યો છું અને તારી પાસેથી ઘણું બધું શીખીશ. સાચા દોસ્તની જેમ શીખવામાં કચાશ નહિ રાખું.

પીળાં ફૂલવાળો હસમુખો છોડ ખિલખિલાટ હસવા લાગ્યો. માથું હલાવી હલાવીને તે મંજૂરી આપી રહ્યો હતો. બોલ્યો, “શીખવાની ઇચ્છાવાળાને તો ડગલે ને પગલે શિક્ષકો મળી જ રહે છે, પણ આજે કોઈ શીખવા જ ક્યાં માગે છે ! બધા જ પોતાની પૂર્ણતાના અભિમાનમાં ઉદંડ બનીને ફર્યા કરે છે. શીખવા માટે હૃદયનાં દ્વાર ખોલી દઈએ તો હવાની જેમ શિક્ષણ – સાચું શિક્ષણ જાતે જ આપણા હૃદયમાં પ્રવેશ કરવા માગે છે.’