૧૬. શાંતિકુંજમાં ગાયત્રી તીર્થની સ્થાપના, અમારું વીલ અને વારસો

શાંતિકુંજમાં ગાયત્રી તીર્થની સ્થાપના

મથુરાથી પ્રયાણ કર્યા પછી હિમાલયથી છ મહિના પછી હું હરિદ્વારમાં એ સ્થાને પહોંચ્યો. જે સ્થળે શાંતિકુંજના એક નાનકડા મકાનમાં માતાજી અને તેમની સાથે દેવકન્યાઓને રહેવા લાયક નિર્માણ હું પહેલાં કરાવી ચૂક્યો હતો. હવે વધારે જમીન લઈ ફરી નિર્માણ-કાર્ય શરૂ કર્યું. ઈચ્છા ઋષિ આશ્રમ બનાવવાની હતી. સૌ પ્રથમ અમારા માટે, સહકર્મીઓ માટે, અતિથિઓ માટે નિવાસસ્થાન અને ભોજનાલય બનાવવામાં આવ્યાં.

આ આશ્રમ ઋષિઓનું, દેવાત્મા હિમાલયનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. આથી ઉત્તરાખંડનું, ગંગાનું પ્રતીક દેવાલય અહીં બનાવવામાં આવ્યું. આ ઉપરાંત સાત મુખ્ય અને અન્ય શ્રેષ્ઠ ઋષિઓની પ્રતિમાઓની સ્થાપનાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી. આદ્યશક્તિ ગાયત્રીનું મંદિર તથા પાણી માટે કૂવાઓનું નિર્માણ કરાવ્યું. આ સાથે પ્રવચન ખંડનું પણ નિર્માણ કર્યું. આ બધું ઊભું કરવામાં લગભગ બે વર્ષ લાગી ગયાં. હવે જ્યારે રહેવા માટે યોગ્ય વ્યવસ્થા થઈ ગઈ ત્યારે મેં અને માતાજીએ નવનિર્મિત શાંતિકુંજને અમારું તપસ્થાન બનાવ્યું. આ સાથે અખંડ દીપક પણ હતો. તેના માટે એક ઓરડી તથા ગાયત્રી મૂર્તિની સ્થાપના કરવાની વ્યવસ્થા પહેલેથી જ થઈ ગઈ હતી.

આ નિર્જન પડેલી જમીનમાં પ્રસુપ્ત પડેલા સંસ્કારોને જગાડવા માટે ૨૪ લાખનાં ૨૪ અખંડ પુરશ્ચરણ કરાવવાનાં હતાં. આના માટે ૯ કુમારિકાઓની વ્યવસ્થા કરી. શરૂઆતમાં ચાર કલાક સવારમાં અને ચાર કલાક રાત્રે તેઓ પોતાની સોપેલી ફરજ બજાવતી. પાછળથી એમની સંખ્યા ૨૭ ની થઈ. ત્યારે સમય ઓછો કરી દેવામાં આવ્યો. એમને દિવસ દરમિયાન માતાજી ભણાવતાં. છ વર્ષ પછી આ બધી કુમારિકાઓએ ગ્રેજ્યુએટ અને પોસ્ટ ગ્રેજયુએટ કક્ષા સુધીનો અભ્યાસ શરૂ કર્યો. વીસ-પચ્ચીસ વર્ષની ઉંમર થતાં તેમના માટે યોગ્ય ઘર અને વરની વ્યવસ્થા કરી તમામનાં લગ્ન કરી દેવામાં આવ્યાં.

આ પહેલાં સંગીત અને પ્રવચનનું વધારાનું શિક્ષણ પણ આપવામાં આવ્યું. દેશવ્યાપી સ્ત્રી જાગરણ માટે જીપમાં પાંચ-પાંચની ટુકડી બનાવીને મોકલવામાં આવી. ત્યાં સુધીમાં તો અભ્યાસ કરનાર કન્યાઓની સંખ્યા ૧૦૦ કરતાં પણ વધી ગઈ હતી. એમના પરિભ્રમણથી દેશના નારીસમાજ ઉપર વધારે પ્રભાવ પડ્યો. – હરિદ્વારમાં જ તેજસ્વી કાર્યકર્તાઓને તૈયાર કરવાનો કાર્યક્રમ હાથમાં લેવામાં આવ્યો. આ માટે પ્રાણ પ્રત્યાવર્તન સત્ર, એક એક મહિનાનાં યુગશિલ્પી સત્રો તથા વાનપ્રસ્થ સત્રો પણ ચાલુ કરવામાં આવ્યાં. સામાન્ય ઉપાસકો માટે નાનાં-મોટાં ગાયત્રી પુરશ્ચરણોની શૃંખલા પણ ચાલુ કરી દેવામાં આવી. ગંગાનો કિનારો, હિમાલયોની છાયા, દિવ્ય વાતાવરણ, પ્રાણવાન માર્ગદર્શન વગેરે સગવડો જોઈને પુરશ્ચરણ કરનારાઓ પણ સેંકડોની સંખ્યામાં નિરંતર આવવા લાગ્યા. પૂર્ણ સમય આપનાર વાનપ્રસ્થોનું પ્રશિક્ષણ પણ અલગ રીતે ચાલતું રહ્યું. બંને પ્રકારના સાધકો માટે ભોજનની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી.

આ નવી સંખ્યા સતત વધવા માંડી. ઋષિપરંપરાને પુનર્જીવિત કરવા માટે આની જરૂર પણ હતી, કે સુયોગ્ય આત્મદાની પૂર્ણ સમય આપીને હાથમાં લીધેલા મહાન કાર્યને પૂર્ણ કરવા માટે જરૂરી આત્મબળ પ્રાપ્ત કરે અને તે પછી વિશાળ કાર્યક્રમમાં લાગી જાય.

વધતા જતા કાર્યને જોઈને ગાયત્રીનગરમાં ર૪૦ ક્વાર્ટર્સ બનાવવાં પડ્યાં. એક હજાર માણસો એકસાથે પ્રવચનમાં બેસી શકે તેટલો મોટો પ્રવચન ખંડ બનાવવો પડ્યો. આ ભૂમિને વધારે સંસ્કારવાન બનવાની હતી. આથી નવકુંડી યજ્ઞશાળામાં સવારમાં બે કલાક નિત્ય યજ્ઞ કરવાની વ્યવસ્થા કરી અને આશ્રમમાં સ્થાયી રહેનારાઓ તથા પુરશ્ચરણકર્તાઓ માટે જપની વ્યવસ્થા એવી રીતે કરવામાં આવી કે જેથી દરરોજ ૨૪ લાખ ગાયત્રી મહાપુરશ્ચરણ સંપન્ન થતું રહે. જરૂરી કામકાજ માટે એક નાનું છાપખાનું પણ શરૂ કરવું પડ્યું. આ બધાં કામોનું નિર્માણ અને નિભાવનું કામ આજ સુધી બરાબર ચાલતું રહ્યું છે. આ દરમિયાન બ્રહ્મવર્ચસ શોધ સંસ્થાન માટે એક વિશાળ ભવનનું નિર્માણ કામ શરૂ કરી દીધું. આ બધાં જ કાર્યોના નિર્માણમાં લગભગ ચાર વર્ષ લાગી ગયાં. આ સાથે એ કામો પણ શરૂ કરી દીધાં કે જે પૂરાં કરવાથી ઋષિપરંપરા પુનર્જીવિત થઈ શકે. જેમ જેમ સગવડો વધતી ગઈ તેમ તેમ નવાં કાર્યો હાથમાં લેવામાં આવ્યાં અને કંઈક કહી શકાય તેટલી પ્રગતિ કરી.

ભગવાન બુદ્ધ નાલંદા અને તક્ષશિલા જેવાં વિદ્યાલયોના સ્તરના વિહારો બનાવ્યા હતા અને તેમાં પ્રશિક્ષિત કરીને કાર્યકર્તાઓને દેશના ખૂણેખૂણે અને વિદેશોમાં મોકલ્યા હતા. ધર્મચક્ર પ્રવર્તનની યોજના ત્યારે જ પૂરી થઈ શકી હતી.

ભગવાન શંકરાચાર્યએ દેશના ચારે ખૂણામાં ચારધામ બનાવ્યાં હતાં અને તેમના માધ્યમથી દેશમાં ફેલાયેલ અનેક મતમતાંતરોને એક સૂત્રમાં પરોવ્યા હતા. બંનેએ પોતપોતાના કાર્યક્ષેત્રમાં કુંભ સ્તરનાં વિશાળ સંમેલનો અને સમારંભોની વ્યવસ્થા કરી હતી. જેથી ઋષિઓનો મુખ્ય સંદેશો ત્યાં આવનારાઓ દ્વારા ઘેરઘેર પહોંચાડી શકાય.

આ બંનેના ક્રિયાલાપોને હાથમાં લેવામાં આવ્યા. નિશ્ચય કરવામાં આવ્યો કે ગાયત્રી શક્તિપીઠો અને પ્રજ્ઞા સંસ્થાનોના નામથી દેશના ખૂણેખૂણે ભવ્ય દેવાલયો અને કાર્યાલયો બનાવવામાં આવે, જ્યાં કેન્દ્ર બનાવીને નજીકના વિસ્તારમાં કામ કરી શકાય, જેને પ્રજ્ઞા મિશનનો પ્રાણસંકલ્પ કહી શકાય. વાત અશક્ય લાગતી હતી, પણ પ્રાણવાન પરિજનોને શક્તિપીઠ નિર્માણનો સંકલ્પ આપવામાં આવ્યો અને બે વર્ષમાં જ ભારતમાં ૨૪૦૦ ભવનો તૈયાર થઈ ગયાં. એ વિસ્તારના કાર્યકર્તાઓ અને કેન્દ્ર માની યુગચેતનાના આલોકનું વિતરણ કરવાના અને ઘેરે ઘેર અલખ જગાવવાના કાર્યમાં લાગી ગયા. આ એટલું વિશાળ અને એટલું અદ્ભુત કાર્ય છે કે જેની સરખામણીમાં ખ્રિસ્તી મિશનરીઓ દ્વારા કરવામાં આવેલાં નિર્માણ-કાર્યો પણ ઝાંખાં પડી જાય છે. અમારાં નિર્માણ કાર્યોમાં જન જનનું અંશદાન જોડાય છે. આથી તે દરેકને પોતાનું જ લાગે છે, જ્યારે ચર્ચ અને અન્ય મોટાં મંદિરો મોટી રકમ મેળવીને બનાવવામાં આવે છે.

આ ઉપરાંત હરતીફરતી પ્રજ્ઞાપીઠોની યોજના બનાવી. એક કાર્યકર્તા એક સંસ્થા ચલાવી શકે છે. આ સંસ્થાઓ તો ચાલતી ગાડીઓ છે. આને કાર્યકર્તાઓ પોતાના નગર તથા નજીકનાં ક્ષેત્રોમાં હાથથી ધકેલીને લઈ જાય છે. પુસ્તકો ઉપરાંત વધારાનો સામાન પણ એ કોઠીમાં ભરેલો રહે છે. આ ચાલતાં પુસ્તકાલયો- જ્ઞાનરથો અપેક્ષા કરતાં વધુ સગવડવાળાં હોઈ બે વર્ષમાં ૧૨ હજાર જેટલાં બની ગયાં. સ્થિર પ્રજ્ઞાપીઠો અને ચાલતાં પ્રજ્ઞા સંસ્થાનોના માધ્યમથી પ્રતિદિન એક લાખ વ્યક્તિઓ આનાથી પ્રેરણાઓ મેળવે છે.

આ ઉપરાંત ઉપર્યુક્ત દરેક સંસ્થાનોનો વાર્ષિકોત્સવ ઉજવવાનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો, જેમાં એ વિસ્તારના ઓછામાં ઓછા એક હજાર કાર્યકર્તાઓ એકઠા થાય. ચાર દિવસ સંમેલન ચાલે. નવા વર્ષનો સંદેશ સંભળાવવા માટે કન્યાઓની ટુકડીઓની જેમ જ હરિદ્વારથી પ્રચાર મંડળીઓ મોકલવાનો પ્રબંધ કરવામાં આવ્યો. જેમાં ચાર ગાયક અને એક વક્તાને મોકલવામાં આવ્યા. પાંચ પ્રચારકોની ટુકડી માટે જીપગાડીઓની વ્યવસ્થા કરવી પડી, જેથી કાર્યકર્તાઓનો સામાન, કપડાં, સંગીતના સાધનો, લાઉડ સ્પીકર વગેરે સામાનને સરળતાથી લઈ જઈ શકાય. ડ્રાઈવર પણ આપણો કાર્યકર્તા જ હોય છે, જેથી તે પણ છઠ્ઠા કાર્યકર્તાનું કામ કરી શકે. હવે દરેક પ્રચારકને જીપ અથવા કાર ચલાવતાં શીખવવાની વ્યવસ્થા કરી દેવામાં આવી છે. જેથી આ હેતુ માટે બહારના માણસોની શોધ કરવી ન પડે.

મથુરામાં રહીને મહત્ત્વપૂર્ણ સાહિત્ય લખાઈ ચૂક્યું હતું. હરિદ્વાર આવીને પ્રજ્ઞાપુરાણનો મૂળ ઉપનિષદ પક્ષ સંસ્કૃતમાં અને વિવેચન સહિત કથા હિન્દીમાં ૧૮ ખંડોમાં લખવાનો નિશ્ચય કરવામાં આવ્યો. પાંચ ભાગ પ્રકાશિત પણ થઈ ગયા. આ ઉપરાંત દરરોજ આઠ પેઈજનું એક ફોલ્ડર લખવાનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો, જેના માધ્યમથી બધા ઋષિઓની કાર્યપદ્ધતિથી તમામ પ્રજ્ઞાપુત્રોને માહિતગાર કરી શકાય અને તે પ્રમાણે કરવાની પ્રેરણા પણ મળતી રહે. અત્યાર સુધીમાં આવા પ્રકારનાં ૪૮૦ ફોલ્ડર્સ લખવામાં આવ્યાં છે. આ ફોલ્ડર્સનો ભારતની અન્ય ભાષાઓમાં અનુવાદ કરાવવાનો પ્રબંધ કરવામાં આવ્યો છે અને દેશના ખૂણેખૂણે આ સાહિત્ય પહોંચ્યું છે.

દેશની બધી જ ભાષાઓ અને બધા જ મતમતાંતરોને વાંચવા માટે અને તેના માધ્યમથી દરેક ક્ષેત્રમાં કાર્યકર્તા તૈયાર કરવા માટે એક અલગ ભાષા અને ધર્મ વિદ્યાલય શાંતિકુંજમાં જ તૈયાર થઈ ગયું છે અને સારી રીતે ચાલવા માંડ્યું છે.

ઉપર્યુક્ત કાર્યક્રમો લઈને જે કોઈ કાર્યકર્તાઓ સમગ્ર દેશમાં પ્રવાસ કરે છે, તેઓ મિશનના ૧૦ લાખ કાર્યકર્તાઓમાં જ્યાં તેઓ જાય છે એ વિસ્તારમાં પણ પ્રેરણા ભરવાનું કાર્ય કરી રહ્યા છે. ઉત્તરપ્રદેશ, રાજસ્થાન, બિહાર, મધ્ય પ્રદેશ, હિમાચલ પ્રદેશ, હરિયાણા, મહારાષ્ટ્ર, ગુજરાત અને ઓરિસ્સાનાં ક્ષેત્રોમાં સંગઠન સુવ્યવસ્થિત થઈ ગયું છે. હવે દેશના જે ભાગને ભાષાની મુક્લીના કારણે પ્રચારક્ષેત્રમાં સમાવી શકાયા નથી, તેને પણ એકાદ વર્ષમાં જોડી દેવાની યોજના છે.

ભારતના લોકો લગભગ ૭૪ દેશોમાં ફેલાયેલા છે. એમની સંખ્યા પણ ત્રણ કરોડની આસપાસ છે. એમના સુધી અને અન્ય દેશવાસીઓ સુધી મિશનના વિચારો ફેલાવવાની યોજના બહુ જ સફળતાપૂર્વક શરૂ થઈ છે. આગળ જતાં સુયોગ્ય કાર્યકર્તાઓના માધ્યમથી ઘણાખરા દેશોમાં પ્રજ્ઞા આલોકને પહોંચાડવાનું શક્ય બનશે. હવે ભાગ્યે જ કોઈ દેશ એવો રહ્યો હશે કે જ્યાં ભારતીયો અને મિશનનું સંગઠન થયું ન હોય.

ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે ઋષિઓની કાર્યપદ્ધતિને જ્યાં જે રીતે વ્યાપક બનાવવાનું શક્ય બન્યું ત્યાં તેના માટે લગભગ એક હજાર આત્મદાની કાર્યકર્તા નિરંતર કાર્યરત રહીને કામ કરી રહ્યા છે. આના માટે ઋષિ જમદગ્નિનું ગુરુકુળ આરણ્યક અહીં નિયમિત રીતે ચાલી રહ્યું છે.

ચરક પરંપરાનો પુનરુદ્ધાર કરવામાં આવ્યો છે. શાંતિકુંજમાં દુર્લભ જડીબુટ્ટીઓનું ઉદ્યાન બનાવવામાં આવ્યું છે અને એમાં હજારો વર્ષ પછી શું ફેરફાર થયા છે તેની તપાસ બહુ જ કીમતી યંત્રો દ્વારા કરવામાં આવી રહી છે. એકસાથે એક જ ઔષધિનો પ્રયોગ કરવાની એક વિશિષ્ટ પદ્ધતિ અહીં ચાલુ કરવામાં આવી રહી છે અને તેમાં સફળતા પણ પ્રાપ્ત થઈ છે.

યુગશિલ્પી વિદ્યાલયના માધ્યમથી સુગમ સંગીતનું શિક્ષણ હજારો વ્યક્તિઓ મેળવી ચૂકી છે અને પોતપોતાના વિસ્તારમાં ડફલી જેવાં નાનાં સાધનથી સંગીત વિદ્યાલય ચલાવીને યુગ ગાયકો તૈયાર કરવામાં આવી રહ્યા છે.

પૃથ્વી અંતર્ગતી વાતાવરણથી પ્રભાવિત થાય છે. તેની જાણકારી અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ છે. દર પાંચ હજાર વર્ષ પછી જ્યોતિષ ગણિતને સુધારવાની જરૂર ઊભી થતી હોય છે. આર્યભટ્ટની આ વિદ્યાને નવજીવન આપવા માટે પ્રાચીનકાળમાં જ્યોતિષ વિદ્યાનાં ઉપકરણોવાળી વેધશાળા બનાવવામાં આવી છે અને નેપથ્યન, લુટો, યુરેનસ વગેરે ગ્રહોના વેધ સહિત દર વર્ષે દશ્ય ગણિત પંચાગ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે. આ એક અનોખો પ્રયોગ છે.

હવે પ્રકાશચિત્ર વિજ્ઞાનનો નવો કાર્યક્રમ હાથ ધરવામાં આવ્યો છે. અત્યાર સુધીમાં લગભગ તમામ સંસ્થાઓમાં પ્રોજેક્ટર પહોંચાડી દેવામાં આવ્યાં છે. એના દ્વારા કામ ચાલી રહ્યું હતું. હવે વીડિયો ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કરવામાં આવ્યો છે. તેના માધ્યમથી કવિતાઓના આધારે પ્રેરક ફિલ્મો બનાવવામાં આવી રહી છે. દેશના વિદ્વાનો, મનીષીઓ, મૂર્ધન્યો, જાગૃત નેતાઓનાં દૃશ્ય પ્રવચનો ટેપ કરાવીને તેમની છબી સાથે ઘેર ઘેર પહોંચાડવામાં આવી રહ્યાં છે. ભવિષ્યમાં મિશનના કાર્યક્રમોનો ઉદ્દેશ્ય, સ્વરૂપ અને પ્રયોગ સમજાવે તેવી ફિલ્મો બનાવવાની મોટી યોજના પણ છે, જેનું કામ ઝડપથી ચાલી રહ્યું છે.

શાંતિકુંજ મિશનનું સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ સર્જન છે – “બ્રહ્મવર્ચસ શોધ સંસ્થાન. આ પ્રયોગશાળા દ્વારા અધ્યાત્મ અને વિજ્ઞાનનો સમન્વય કરવા માટે કીમતી સાધનોવાળી પ્રયોગશાળા બનાવવામાં આવી છે. આ પ્રયોગશાળાના કાર્યકર્તાઓ આધુનિક આયુર્વિજ્ઞાન અને પુરાતન આયુર્વેદ વિદ્યાના સ્નાતકો અને અનુસ્નાતકો છે. જેમને અધ્યાત્મમાં રસ છે એવા, વિજ્ઞાનની અન્ય શાખાઓના નિષ્ણાત, ઉત્સાહી કાર્યકર્તાઓ પણ છે. આમાં ખાસ કરીને યજ્ઞવિજ્ઞાનમાં શોધ કરવામાં આવી રહી છે. આના આધારે શારીરિક અને માનસિક રોગો દૂર કરવામાં, પશુઓ અને વનસ્પતિ માટે લાભદાયક સિદ્ધ કરવામાં તથા વાયુમંડળ અને વાતાવરણને શુદ્ધ બનાવવામાં આ યજ્ઞવિજ્ઞાનની કેટલી ઉપયોગિતા છે તેની શોધ કરવામાં આવી રહી છે. જે અત્યાર સુધીમાં ખૂબ જ ઉત્સાહવર્ધક સિદ્ધ થઈ છે.

અહી બધા સત્રોમાં આવનાર પરિજનોની શારીરિક અને માનસિક સ્વાથ્યની તપાસ કરવામાં આવે છે અને તેને અનુરૂપ સાધના કરવાનો નિર્દેશ આપવામાં આવે છે. અધ્યાત્મ અને વિજ્ઞાનના સમન્વય પર આ રીતે શોધ કરનાર વિશ્વની આ પ્રથમ અને અનુપમ પ્રયોગશાળા છે.

આ ઉપરાંત પણ સામયિક પ્રગતિ માટે જનસાધારણને જે પ્રોત્સાહન આપવાનું છે તેનું ઘણુંબધું શિક્ષણ અહીં આપવામાં આવે છે. આગામી દિવસોમાં આનાથી પણ ઘણાં મોટાં કામો હાથ ધરવાનાં છે.

ગાયત્રી પરિવારના લાખો લોકો ઉત્તરાખંડની યાત્રાએ જતી વખતે શાંતિકુંજનાં દર્શન કરી અહીંની રજને મસ્તક પર લગાડી તીર્થયાત્રાનો આરંભ કરે છે. બાળકોના અન્નપાશન, નામકરણ, મુંડન, યજ્ઞોપવીત વગેરે સંસ્કારો અહીં આવીને કરાવે છે, કારણ કે પરિજનો અને સિદ્ધપીઠ માને છે. પૂર્વજોનું શ્રાદ્ધતર્પણ કરવાની વ્યવસ્થા પણ અહીં છે. જન્મદિવસ, લગ્નદિવસ વગેરે ઊજવવા દર વર્ષે પરિજનો ખાસ અહીં આવે છે. દહેજ વગરનાં લગ્નો દર વર્ષે અહીં અને તપોભૂમિ મથુરામાં થાય છે. આનાથી પરિજનોને સુવિધા પણ રહે છે અને ખર્ચાળ કુરિવાજોથી પણ છુટકારો મળે છે.

જયારે ગયા વખતે હું હિમાલય ગયો હતો અને હરિદ્વાર જઈ, શાંતિકુંજમાં રહીને ઋષિઓની કાર્યપદ્ધતિને પુનર્જીવિત કરવાનું કામ મને સોંપવામાં આવ્યું હતું ત્યારે એ દ્વિધા હતી કે આટલું મોટું કામ શરૂ કરવામાં માત્ર વિપુલ ધનની જરૂરિયાત પડે એટલું જ નહિ, પણ આમાં ઉચ્ચ શ્રેણીના કાર્યકર્તાઓ પણ જોઈએ, તે ક્યાંથી મળશે? બધી સંસ્થાઓ પાસે પગારદાર કાર્યકર્તાઓ છે. તેઓ પણ ચિહન પૂજા કરતા હોય છે. મને આવા જીવનદાની ક્યાંથી મળશે? પણ આશ્ચર્યની વાત છે કે અત્યારે શાંતિકુંજ અને બ્રહ્મવર્ચસમાં રહેનારા કાર્યકર્તાઓ એવા છે, જેઓ પોતાનાં મોટાંમોટાં પદ પરથી સ્વેચ્છાએ રાજીનામું આપીને અહીં આવ્યા છે. બધા સ્નાતક-અનુસ્નાતક કક્ષાના છે અથવા પ્રખર પ્રતિભા ધરાવે છે. આમાંથી કેટલાક મિશનના રસોડે જમે છે. કેટલાક પોતાની જમા રકમના વ્યાજમાંથી જમે છે. કેટલાકની પાસે પેન્શન વગેરેની વ્યવસ્થા પણ છે. ભાવાવેશમાં આવવા-જવાનો ક્રમ પણ ચાલતો રહે છે, પણ જેઓ મિશનના સૂત્ર સંચાલકના મૂળભૂત ઉદ્દેશ્યને સમજે છે તેઓ તો સ્થાયી બનીને ટકે છે. ખુશીની વાત છે કે એવા ભાવનાશીલ નૈષ્ઠિક પરિજનો સતત આવતા રહ્યા છે અને મિશન સાથે જોડાતા રહ્યા છે.

પોતાના પૈસાથી ગુજરાન ચલાવવાનું અને રાતદિવસ પોતાના કામની જેમ મિશનનું કામ કરવાનું. આવું ઉદાહરણ અન્ય સંસ્થાઓમાં દીવો લઈને શોધવું પડે. આ સૌભાગ્ય ફક્ત શાંતિકુંજને જ પ્રાપ્ત થયું છે. એમ. એ., એમ.એસસી., એમડી., એમ.એસ., પીએચ.ડી., આયુર્વેદાચાર્ય, સંતાચાર્ય સ્તરના કાર્યકર્તાઓ મળ્યા છે. એમની નમ્રતા, સેવાભાવના, શ્રમશીલતા અને નિષ્ઠા એમને જોતાં જ રહી જવાય છે. વરિષ્ઠતા યોગ્યતા અને પ્રતિભાને મળતી હોય છે, ડિગ્રીને નહિ. આવા પરિજનો મળવા તે મિશનનું મહાન સૌભાગ્ય છે.

જે કાર્યો અત્યાર સુધી થયાં છે તે માટે પૈસાની માગણી કરવી પડી નથી. માલવિયાજીનો મંત્ર, “એક મુઠ્ઠી અનાજ અને નિત્ય દશ પૈસા આપવાનો સંદેશ મળી જવાથી આટલું મોટું કાર્ય થઈ ગયું. ભવિષ્યમાં આની એથીય વધારે પ્રગતિ થવાની સંભાવના છે. અમે જન્મભૂમિ છોડીને આવ્યા પછી ત્યાં હાઈસ્કૂલ, પછી ઈન્ટર કોલેજ અને હોસ્પિટલ ચાલુ થઈ ગયાં. મથુરાનું કાર્યક્ષેત્ર અમારી હાજરીમાં જેટલું હતું તેના કરતાં ઉત્તરાધિકારીઓ દ્વારા બમણું થઈ ગયું છે. મારું કાર્ય હવે ધીરે ધીરે બીજી સમર્થ વ્યક્તિઓના ખભે જઈ રહ્યું છે, પણ મને વિશ્વાસ છે કે તે ઘટશે નહિ. ઋષિઓનાં જે કાર્યોને શરૂ કરવાની અને આગળ વધારવાની જવાબદારી મારા ઉપર છે તે ભવિષ્યમાં ઘટશે નહિ. પ્રજ્ઞા અવતારની અવતરણ વેળાએ તે મલ્યાવતારની જેમ વધતું – ફેલાતું જશે. ભલે મારું શરીર રહે કે ન રહે, પરંતુ મારું પરોક્ષ શરીર સતત ઋષિઓએ મને સોપેલું કાર્ય કરતું રહેશે.

“વાવો અને લણો” નો મંત્ર,

જેને મેં જીવનભર અપનાવ્યો હિમાલય યાત્રાથી હરિદ્વાર પાછા આવ્યા બાદ જ્યારે આશ્રમનું પ્રારંભિક સ્વરૂપ બનીને તૈયાર થયું ત્યારે તેના વિસ્તાર માટે સાધનોની જરૂરિયાત પડવા લાગી. સમયની વિષમતા એવી હતી કે તેની સામે લડવા માટે કેટલાંય સાધનો, વ્યક્તિઓ અને પરાક્રમોની જરૂર હતી. બે કામ કરવાનાં હતાં. એક સંઘર્ષ અને બીજું સર્જન. સંઘર્ષ એવી અવાંછનીયતાઓ સાથે, જે અત્યાર સુધીની સંચિત સભ્યતા, પ્રગતિ અને સંસ્કૃતિને ગળી જવા માટે મોં ફાડીને ઊભી છે. સર્જન એનું કરવાનું છે, જે ભવિષ્યને ઉજ્વળ અને સુખશાંતિથી ભરપૂર બનાવે. બંને કાર્યોનો પ્રયોગ સમગ્ર પૃથ્વી પર નિવાસ કરી રહેલ ૬૦૦ કરોડ મનુષ્યો માટે કરવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું. આથી વિસ્તારનો ક્રમ અનાયાસ જ વધી જાય છે.

મારા પોતાના માટે મારે કશું જ કરવાનું ન હતું. પેટ ભરવા માટે જે સૃષ્ટાએ જીવજંતુઓ માટે પણ વ્યવસ્થા કરી છે, તે મને શા માટે ભૂખ્યો રાખશે? ભૂખ્યા ઊઠે છે બધા, પણ ખાલી પેટે કોઈ સૂતું નથી. આ વિશ્વાસે મારી વ્યક્તિગત ઈચ્છાઓને શરૂઆતમાં જ ખલાસ કરી નાંખી. નથી લોભે ક્યારેય સતાવ્યો, નથી મોહે. વાસના, તૃષ્ણા અને અહંકાર આમાંથી એક પણ ભવબંધનની જેમ બંધાઈને મારી પાછળ લાગી ન શક્યા. જે કરવાનું હતું તે ભગવાન માટે કરવાનું હતું. ગુરુદેવના આદેશ પ્રમાણે કરવાનું હતું. એમણે સંઘર્ષ અને સર્જનનાં બે જ કામ સોંપ્યાં હતાં. એ કાર્યો કરવાનો સદાય ઉત્સાહ રહ્યો. વેઠ ઉતારીને એ પૂરાં કરવાની કે ટાળવાની કદી ઈચ્છા નથી થઈ. જે કંઈ કરવું તે તત્પરતા અને તન્મયતાથી કરવું. આ ટેવ જન્મજાત દિવ્ય અનુદાનરૂપે મળી હતી અને આજ સુધી યથાવત્ રહી છે.

નવસર્જન માટે જે સાધનોની જરૂરિયાત હતી તે ક્યાંથી મળે? ક્યાંથી આવે ? આ પ્રશ્નના જવાબમાં મને માર્ગદર્શકે એક જ ઉપાય બતાવ્યો હતો કે “વાવો અને લણો.’ મકાઈ અને બાજરીનું એક બીજ જ્યારે છોડ બનીને ફાલે છે ત્યારે એક દાણાના બદલામાં સેંકડો દાણા મળે છે. દ્રૌપદીએ કોઈ સંતને પોતાની સાડી ફાડીને આપી હતી, જેમાંથી તેમણે લંગોટ બનાવીને પોતાનું કામ ચલાવ્યું હતું. એ સાડીનો ટુકડો વિપરીત સમયમાં એટલો બધો લાંબો થયો કે એ સાડીઓની પોટલી પોતાના માથા ઉપર ઉપાડીને ખુદ ભગવાનને દોડતા આવવું પડ્યું. “જે તારે મેળવવું છે, તેને વાવવાનું શરૂ કરી દે.” આ જ બીજમંત્ર મને બતાવવામાં આવ્યો અને મેં અપનાવ્યો. જેવો સંકેત કર્યો હતો તેવું જ તેનું ફળ પ્રાપ્ત થયું.

શરીર, બુદ્ધિ અને ભાવનાઓ પૂળ, સૂક્ષ્મ અને કારણ શરીરની સાથે ભગવાન બધાને આપે છે. ધન સ્વઉપાર્જિત હોય છે. કોઈ પોતાના પુરુષાર્થથી કમાય છે તો કોઈ પૂર્વસંચિત સંપત્તિ વારસામાં મેળવે છે. હું કમાયો તો નહોતો, પણ વારસામાં ઘણું મળ્યું છે. આ બધાને વાવી દેવાની અને સમય આવ્યે લણી લેવા જેટલી ક્ષમતા હતી, આથી સમય ગુમાવ્યા વગર એ હેતુ માટે પોતાની જાતને લગાવી દીધી. રાત્રે ભગવાનનું ભજન કરી લેવું અને દિવસ દરમિયાન વિરાટ બ્રહ્મને માટે, વિશ્વમાનવો માટે શ્રમ અને સમયનો ઉપયોગ કરવો એવું શરીર સાધનાના રૂપમાં નક્કી કરવામાં આવ્યું.

મન દિવસ દરમિયાન જાગતાં જ નહિ, પરંતુ રાત્રે સ્વપ્નમાં પણ લોકમંગળની યોજનાઓ ઘડ્યા કરતું. મારા પોતાના માટે સગવડો અને સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા કદી થઈ નથી. મારી ભાવના હમેશાં વિરાટના કાર્યમાં લાગેલી રહી. પ્રેમ કદી કોઈ વ્યક્તિ કે વસ્તુ સાથે નહિ, પણ આદર્શો સાથે કર્યો. પડેલાને ઊભો કરવામાં અને પછાતને ઊંચો લાવવાની ભાવનાઓ હમેશાં ઊઠતી રહી.

આ વિરાટને જ મેં મારો ભગવાન માન્યો. અર્જુનનાં દિવ્યચક્ષુઓએ આ જ વિરાટનાં દર્શન કર્યા હતાં. યશોદાએ કૃષ્ણના મુખમાં સૃષ્ટાનું આ જ વિરાટ સ્વરૂપ જોયું હતું. રામે પારણામાં પડ્યાં પડ્યાં માતા કૌશલ્યાને પોતાનું આ જ સ્વરૂપ બતાવ્યું હતું અને કાકભુશુડિ આ જ સ્વરૂપની ઝાંખી કરી ધન્ય બન્યો હતો.  મેં પણ અમારી પાસે જે કાંઈ હતું તે આ વિરાટ બ્રહ્મને, વિશ્વમાનવને સોંપી દીધું. વાવવા માટે આનાથી વધારે ફળદ્રુપ ખેતર બીજું કોઈ હોઈ શકે જ નહિ. તે સમયાનુસાર ફૂલ્યુ-ફાલ્યું. અમારા કોઠારો ભરી દીધા. સોંપેલાં બંને કામો માટે જેટલાં સાધનોની જરૂર હતી તે તમામ આમાંથી જ ભેગાં થઈ ગયાં.

શરીર જન્મથી જ દુર્બળ હતું. શારીરિક રચનાની દષ્ટિએ તેને દુર્બળ કહી શકાય, પણ પ્રાણશક્તિ પ્રચંડ હતી. જુવાનીમાં શાક, ઘી, દૂધ વગર ૨૪ વર્ષ સુધી જવની રોટલી અને છાશનું સેવન કરતા રહેવાથી શરીર વધારે કૃશ બની ગયું હતું. પણ જ્યારે વાવવા અને કાપવાની વિદ્યા અપનાવી તો પંચોતેર વર્ષની આ ઉંમરે પણ તે એટલું સુદઢ છે કે થોડાક સમય પહેલાં એક માતેલા આખલાને માત્ર ખભાના સહારાથી જ ચિત કરી દીધો હતો અને તેને ભાગી જવું પડ્યું હતું.

બધા જાણે છે કે અનીતિ અને આતંક સાથે સંકળાયેલ એક ભાડૂતી હત્યારાએ એક વર્ષ પહેલાં પાંચ બોરની પિસ્તોલથી મારી ઉપર સતત ગોળીઓ છોડી હતી. તેની બધી જ ગોળીઓ નળીમાં જ રહી ગઈ. આ ભયથી એની પાસેની રિવોલ્વર ત્યાં જ પડી ગઈ. આથી તે છરાબાજી કરવા લાગ્યો. તે છરો મારવા મંડ્યો. લોહી વહેવા માંડ્યું, પણ શરીરમાં મારેલા તમામ છરા શરીરમાં ઊંડે ન ઊતરતાં ચામડી પર માત્ર ઘસરકા જ થયા. દાક્તરોએ ઘા ઉપર ટાંકા લઈ લીધા અને થોડાંક જ અઠવાડિયાંઓમાં શરીર હતું તેવું ને તેવું જ બની ગયું. આને કસોટીની ઘટના જ કહી શકાય. પાંચ બોરની ભરેલી રિવોલ્વર પણ કામ ન કરી શકી તેને પરીક્ષા નહિ તો બીજું શું કહી શકાય ? જાનવર કાપવાના છરાના બાર ઘાની માત્ર નિશાનીઓ જ રહી ગઈ. આક્રમણકર્તા પોતાના જ બોમ્બથી ઘાયલ થયો અને જેલમાં જઈ બેઠો. જેના આદેશથી એણે આ કામ કર્યું હતું તેને ફાંસીની સજા જાહેર કરવામાં આવી. અસુરતાનું આ આક્રમણ નિષ્ફળ ગયું. એક ઉચ્ચ કક્ષાના દેવી પ્રયાસને નિષ્ફળ બનાવી દેવાનું શક્ય ન બન્યું. મારનાર કરતાં બચાવનાર મહાન છે તે સાબિત થયું.

અત્યારે એકમાંથી પાંચ બનવાની સૂક્ષ્મીકરણ વિદ્યા ચાલી રહી છે. આથી ક્ષીણતા તો આવી છે, તો પણ બહારથી શરીર એવું છે કે એને જેટલા દિવસ ઈચ્છીએ ત્યાં સુધી જીવંત રાખી શકાય, પણ હું જાણી જોઈને એને આ જ સ્થિતિમાં રાખું નહિ, કારણ કે સૂક્ષ્મ શરીરથી વધારે કામ કરી શકાય છે, જ્યારે સ્થૂળ શરીર તેમાં અવરોધ ઊભો કરે છે.

શરીરની જીવનશક્તિ અસાધારણ રહી છે. તેના દ્વારા દસગણું કામ લેવામાં આવ્યું છે. શંકરાચાર્ય અને વિવેકાનંદ બત્રીસ – પાંત્રીસ વર્ષ સુધી જીવ્યા, પણ ૩૫૦વર્ષ જેટલું કામ કરી શક્યા. અમે ૭૫ વરસોમાં વિવિધ પ્રકારનાં એટલાં બધાં કામો કર્યા છે કે જો તેનું સરવૈયું કાઢવામાં આવે તો ૭૫૦ વર્ષોથી ઓછું કામ નહિ નીકળે. આ સમગ્ર સમય નવસર્જનની એક એકથી ચડિયાતી સફળ ભૂમિકા તૈયાર કરવામાં વપરાયો છે. ખાલી, નિષ્ક્રિય, નિપ્રયોજન ક્યારેય રહ્યો નથી.

બુદ્ધિને ભગવાનના ખેતરમાં વાવી અને તે અસાધારણ પ્રતિભા બનીને પ્રગટી. અત્યાર સુધીમાં લખેલું સાહિત્ય એટલું બધું છે, જે મારા શરીરના વજન કરતાં પણ વધી જાય. આ સમગ્ર સાહિત્ય ઉચ્ચ કોટિનું છે. આર્ષગ્રંથોના અનુવાદથી માંડીને પ્રજ્ઞાયુગની ભાવિ પૃષ્ઠભૂમિનું નિર્માણ કરનારું જ સાહિત્ય લખાયું છે. ઈ.સ.૨૦૦૦ સુધીનું સાહિત્ય અમે અત્યારથી જ લખીને મૂકી દીધું છે.

અધ્યાત્મને વિજ્ઞાન સાથે જોડવાની યોજના – કલ્પના તો ઘણાંના મનમાં હતી, પણ તેને કોઈ કાર્યાન્વિત ન કરી શક્યું. આ અશક્ય બાબતને શક્ય બનેલી જોવી હોય તો બ્રહ્મવર્ચસ શોધ સંસ્થાનમાં આવીને પોતાની જાતે જોવું જોઈએ, જે શક્યતાઓ સામે છે એને જોતાં કહી શકાય છે કે ભવિષ્યમાં અધ્યાત્મની રૂપરેખા વિશુદ્ધ વિજ્ઞાનપરક બનીને રહેશે.

નાના નાના દેશો પોતાની પંચવર્ષીય યોજના બનાવવા માટે આકાશ પાતાળ એક કરતા હોય છે, પણ સમગ્ર વિશ્વના કાયાકલ્પની યોજનાનું ચિંતન અને એ પ્રમાણેનું કાર્ય જે રીતે શાંતિકુંજના તત્ત્વાવધાનમાં ચાલી રહ્યું છે તેને એક જ શબ્દમાં જો કહેવું હોય તો અદ્ભુત અને અનુપમ કહી શકાય.

મેં મારી ભાવનાઓ પછાતો માટે સમર્પિત કરી છે. ભગવાન શિવે પણ આ જ કર્યું હતું. તેમની સાથે ચિત્રવિચિત્ર સમુદાય(ભૂતપ્રેત)રહેતો હતો અને સાપ સુધ્ધાંને તેઓ ગળે લગાડતા હતા. આ માર્ગ ઉપર હું પણ ચાલતો રહ્યો છું. મારી ઉપર ગોળી ચલાવનારને પકડવા માટે જેઓ દોડી રહ્યા હતા, પોલીસ પણ દોડી રહી હતી. એ બધાંને મેં પાછા બોલાવી લીધા અને ગુનેગારને નાસી જવા માટે તક આપી, જીવનમાં આવા અનેક પ્રસંગો આવ્યા છે, જ્યારે પ્રતિપક્ષી પોતાના તરફથી કંઈ કમી ન રહેવા દે તો પણ હસવા અને હસાવવારૂપે પ્રતિદાન મેળવતા રહે છે.

અમે જેટલો પ્રેમ લોકોને કર્યો છે તેનાથી સોગણી સંખ્યા અને માત્રામાં લોકો અમારા ઉપર પ્રેમ વરસાવતા રહ્યા છે. અમારા નિર્દેશો પ્રમાણે ચાલી રહ્યા છે અને ખોટ તથા કષ્ટ સહન કરવામાં પણ ક્યારેય પાછીપાની કરતા નથી. થોડાક સમય પૂર્વે પ્રજ્ઞા સંસ્થાનો બનાવવાનો આદેશ સ્વજનોને આપ્યો. બે જ વર્ષની અંદર ૨૪૦૦ ગાયત્રી શક્તિપીઠો બનીને તૈયાર થઈ ગઈ અને એમાં લાખો રૂપિયાની રકમ ખર્ચાઈ. ઈમારત વગરનાં ૧૨ હજાર સંસ્થાનો બન્યાં તે તો અલગ. ખંજરના ઘા વાગ્યા તો સહાનુભૂતિમાં સ્વજનો મોટી સંખ્યામાં ઉમટી પડ્યા, જાણે મનુષ્યોની આંધી આવી ! એમાંના દરેક જણ બદલો લેવા માટે આતુર હતા. મેં અને માતાજીએ આ બધાંને પ્રેમથી બીજી દિશામાં વાળી દીધા. આ જ મારા પ્રત્યેના પ્રેમની સઘન આત્મીયતાની અભિવ્યક્તિ છે.

મેં જીવનભર પ્રેમ ખરીદ્યો, વેર્યો અને વહેંચ્યો છે. આનો એક નમૂનો મારી ધર્મપત્ની છે, જેમને હું માતાજી કહીને સંબોધિત કરું છું. તેમની ભાવના વાંચીને કોઈ પણ સમજી શકે છે. તેઓ કાયા અને છાયાની જેમ મારી સાથે રહ્યાં છે અને પ્રાણ એક પણ શરીર બેની જેમ મારા દરેક કાર્યમાં દરેક પળે સાથ આપતાં રહ્યાં છે.

પશુ-પક્ષીઓનો પ્રેમ પણ અમે મેળવ્યો છે કે જેઓ સ્વજન અને સહચરની જેમ અમારી આગળ પાછળ ફરતાં રહ્યાં છે. લોકોએ આશ્ચર્યથી જોયું છે કે સામાન્ય રીતે જે પ્રાણીઓ મનુષ્યથી દૂર રહે છે, તે પણ અહીં તો આવીને ખોળામાં, ખભા ઉપર બેસી જાય છે. પાછળ પાછળ ફરે છે અને છાનાંમાનાં આવીને પથારીમાં સૂઈ જાય છે. આવાં દૃશ્યો હજારોએ હજારોની સંખ્યામાં જોયાં છે અને અચંબામાં પડી ગયા છે. આ બીજું કંઈ જ નહતું, ફક્ત પ્રેમનો પડઘો હતો.

ધનની અમને અવારનવાર ખૂબ જરૂરિયાત પડતી રહે છે. ગાયત્રી તપોભૂમિ, શાંતિકુંજ અને બ્રહ્મવર્ચસની ઈમારતો કરોડો રૂપિયાની કિંમતની છે. મનુષ્યની આગળ હાથ ન ફેલાવવાના વ્રતનું પાલન કરતાં કરતાં અચાનક જ આ બધી જરૂરિયાતો પૂરી થઈ છે. સંપૂર્ણ જીવનદાન આપીને કામ કરનારાઓની સંખ્યા એક હજારથી વધારે છે. તેમની આજીવિકાની બ્રાહ્મણોચિત વ્યવસ્થા બરાબર ચાલતી રહે છે. પ્રેસ, પ્રકાશન, પ્રચારમાં સંલગ્ન જીપગાડીઓ તથા એ સિવાયના અન્ય ખર્ચાઓ એવા છે કે જે સમયાનુસાર મુશ્કેલી વગર નીકળતા રહે છે. આ સફળતા અમારી પાસેની એકેએક પાઈને ભગવાનના ખેતરમાં વાવી દીધા પછીની આ ફસલ છે. આ ફસલ માટે મને ગૌરવ છે. અમારી જમીન-જાગીરમાંથી જે રકમ પ્રાપ્ત થઈ તે ગાયત્રી તપોભૂમિના નિર્માણમાં વાપરી નાખી. પૂર્વજોની જમીન કોઈ કુટુંબીજનોને ન આપતાં તેને એક હાઈસ્કૂલ અને હોસ્પિટલ બનાવવામાં આપી દીધી. હું વ્યક્તિગત રીતે ખાલી હાથ છું, પણ બધી યોજનાઓ એવી રીતે ચલાવું છું કે લાખોપતિ અને કરોડપતિઓ માટે પણ શક્ય નથી. આ બધું અમારા માર્ગદર્શકના એ સૂત્રથી શક્ય બન્યું છે, જેમાં એમણે કહ્યું હતું, “જમા ન કરીશ, વેરી નાખ, વાવો અને લણો.” સઘ્રવૃત્તિઓનો ઉદ્યાન જે પ્રજ્ઞા પરિવારરૂપે લહેરાતો દેખાઈ રહ્યો છે, તેની પૃષ્ઠભૂમિ આ સૂત્ર સંકેતના આધારે જ બની છે.

૧૬. ત્રીજી હિમાલય યાત્રા – ઋષિ પરંપરાનું બીજારોપણ, અમારું વીલ અને વારસો

૧૬. ત્રીજી હિમાલય યાત્રા – ઋષિ પરંપરાનું બીજારોપણ

મથુરાનું કાર્ય સારી રીતે ચાલવા લાગ્યું એટલે હિમાલયથી ત્રીજી વાર આદેશ આવ્યો. તેમાં ભવિષ્યમાં ઉઠાવવાનાં ચોથાં પગલાંનો સંકેત હતો. સમય પણ ઘણો થઈ ગયો હતો. આ વખતે કામનું ભારણ વધારે રહ્યું અને સફળતાની સાથેસાથે થાક પણ વધતો ગયો હતો. આવી સ્થિતિમાં બેટરી ચાર્જ કરવાનું આ નિમંત્રણ મારા માટે ખૂબ જ ઉત્સાહવર્ધક હતું. નક્કી કરેલા દિવસે પ્રયાણ શરૂ થયું. જોયેલા માર્ગને પસાર કરવામાં કોઈ મુશ્કેલી ન પડી. વળી ઋતુ પણ એવી હતી કે જેમાં કડકડતી ઠંડીનો સામનો ન કરવો પડ્યો અને પહેલી વારની જેમ એકલતાની તકલીફનો સામનો ન કરવો પડ્યો. ગોમુખ પહોંચ્યા પછી ગુરુદેવના છાયા પુરુષનું મળવું અને અત્યંત સરળતાપૂર્વક નંદનવન સુધી પહોંચાડી દેવાનું કાર્ય પહેલાંના જેવું જ રહ્યું. સદ્ભયી આત્મીયજનોનું પારસ્પરિક મિલન કેટલું આનંદ અને ઉલ્લાસથી ભરેલું હોય છે તે તો જેને અનુભવ થયો હોય તે જ જાણી શકે. રસ્તામાં જે શુભ ઘડીની પ્રતીક્ષા કરવી પડી તે અંત આવી ગઈ. અભિવાદન અને આશીર્વાદનો ક્રમ શરૂ થયો અને પછી કીમતી માર્ગદર્શન આપવાનો ક્રમ શરૂ થઈ ગયો.

આ વખતે મથુરા છોડી હરિદ્વારમાં ડેરા નાખવાનો નિર્દેશ મળ્યો અને કહેવામાં આવ્યું, કે “ત્યાં રહીને ઋષિપરંપરાને પુનર્જીવિત કરવાનું કાર્ય શરૂ કરવાનું છે. તને યાદ છે ને કે જ્યારે અહીં પ્રથમ વાર આવ્યો હતો ત્યારે મેં સૂક્ષ્મ શરીરધારી ઋષિઓનાં દર્શન કરાવ્યાં હતાં. દરેક જણે તેમની પરંપરા લુપ્ત થઈ જવાને કારણે દુઃખ વ્યક્ત કર્યું હતું અને તે વચન આપ્યું હતું કે એ કાર્યોને પણ પૂર્ણ કરીશ. આ વખતે આ નિમિત્તે બોલાવવામાં આવ્યો છે.”

            “ભગવાન અશરીરી છે. જ્યારે પણ તેને કોઈ મહત્ત્વપૂર્ણ કાર્યો કરાવવાં હોય છે ત્યારે તે ઋષિઓ દ્વારા કરાવે છે. તેઓ મહાપુરુષોને પેદા કરે છે. સ્વયં તપ કરે છે અને પોતાની શક્તિ દેવાત્માઓને આપીને મોટાં કામો કરાવી લે છે. વિશ્વામિત્ર ભગવાન રામને પોતાને ત્યાં રક્ષણના બહાને લઈ ગયા અને ત્યાં બલા-અતિબલા (ગાયત્રી – સાવિત્રી)ની વિદ્યા શિખવાડીને તેમના દ્વારા અસુરતાનો નાશ અને રામરાજ્ય – ધર્મરાજ્યની સ્થાપનાનું કાર્ય કરાવ્યું હતું. કૃષ્ણ પણ સાંદીપની ઋષિના આશ્રમમાં ભણવા ગયા હતા અને ત્યાં ગીતાગાયન, મહાભારતનો નિર્ણય તથા સુદામા ઋષિની કાર્યપદ્ધતિને આગળ વધારવાનો નિર્દેશ લઈને પરત આવ્યા હતા. બધાં પુરાણો એવા ઉલ્લેખોથી ભરેલાં છે કે ઋષિઓએ મહાપુરુષો પેદા કર્યા હતા અને તેમની મદદથી મહાન કાર્યો પૂર્ણ કર્યા હતાં. તેઓ પોતે તો શોધ અને સાધનાઓમાં જ સંલગ્ન રહે છે. આ કાર્યને હવે તારે પૂરું કરવાનું છે.”

“ગાયત્રીના મંત્રદ્રષ્ટા વિશ્વામિત્ર હતા. તેમણે સપ્તસરોવર નામના સ્થાનમાં રહીને ગાયત્રીની સિદ્ધિ મેળવી હતી. એ જ સ્થાન તારા માટે પણ નક્કી કરવામાં આવ્યું છે. ઉપયોગી થાન તને સરળતાપૂર્વક મળી જશે. તેનું નામ શાંતિકુંજ – ગાયત્રી તીર્થ રાખજે અને પુરાતન કાળના ઋષિઓ સ્થૂળ શરીરથી કરતા હતા એ બધાં કાર્યોનું બીજારોપણ કરજે. અત્યારે તેઓ સુક્ષ્મ શરીરમાં છે. આથી ઈચ્છિત પ્રયોજનને પૂર્ણ કરવા માટે કોઈ શરીરધારીને માધ્યમ બનાવવાની જરૂર પડી છે. મને પણ આવી જરૂરિયાત પડી છે અને તેથી તારા સ્થૂળ શરીરને સત્પાત્ર માનીને એ કાર્યમાં લગાવ્યું છે. આ ઈચ્છા બધા જ ઋષિઓની છે. તું એમની પરંપરાનું નવેસરથી બીજારોપણ કરજે. આ કામ અપેક્ષા કરતાં વધારે અઘરું છે અને એમાં મુશ્કેલીઓ પણ વધારે રહેશે, પણ સાથેસાથે એક વધારાનો લાભ પણ છે કે માત્ર મારું જ નહિ, પરંતુ બધાનું પણ સંરક્ષણ અને અનુદાન તને મળતું રહેશે. આથી કોઈ પણ કાર્ય અટકાશે નહિ.”

જે ઋષિઓનાં અધૂરાં કાર્યો મારે આગળ વધારવાનાં હતાં તેનું ટૂંકું વિવરણ આપતાં તેઓએ કહ્યું, “વિશ્વામિત્ર પરંપરામાં ગાયત્રી મહામંત્રની શક્તિથી દરેકે દરેક વ્યક્તિને પરિચિત કરાવવી અને એક સિદ્ધપીઠ – ગાયત્રી તીર્થનું નિર્માણ કરવાનું છે. વ્યાસ પરંપરામાં આર્ષસાહિત્ય સિવાય અન્ય વિષયો ઉપર સાહિત્યનું સર્જન કરવું તેમ જ પ્રજ્ઞાપુરાણના ૧૮ ભાગ લખવા, પતંજલિ પરંપરામાં યોગસાધનાના તત્ત્વજ્ઞાનનો વિસ્તાર કરવાનું, પરશુરામ પરંપરામાં અનીતિના નાશ માટે જન માનસમાં પરિષ્કારનું વાતાવરણ સર્જવું તથા ભગીરથ પરંપરામાં જ્ઞાનગંગાને જન જન સુધી પહોંચાડવાની જવાબદારી સોંપવામાં આવી. ચરક પરંપરામાં વનૌષધિને પુનર્જીવિત કરીને તેની. વૈજ્ઞાનિક શોધખોળ કરવાનું, યાજ્ઞવલ્કય પરંપરામાં યજ્ઞથી મનોવિકારોનું શમન કરે તેવી ચિકિત્સા પદ્ધતિ નક્કી કરવી. જમદગ્નિ પરંપરામાં સાધના આરણ્યકનું નિર્માણ અને સંસ્કારોનું બીજારોપણ કરવું, નારદ પરંપરામાં સત્પરામર્શ – માધ્યમથી ધર્મ ચેતનાનો વિસ્તાર, આર્યભટ્ટ પરંપરામાં ધર્મતંત્રના માધ્યમથી રાજ્યતંત્રનું માર્ગદર્શન, શંકરાચાર્ય પરંપરામાં દરેક સ્થાને પ્રજ્ઞા સસ્થાનોનું નિર્માણ, પિપ્પલાદ પરંપરામાં આહાર – કલ્પના માધ્યમથી સમગ્ર સ્વાથ્યનું સંવર્ધન અને સૂત – શૌનક પરંપરામાં દરેક સ્થળે પ્રજ્ઞા આયોજનો દ્વારા લોકશિક્ષણની રૂપરેખાનાં સૂત્રો મને બતાવવામાં આવ્યાં. અથર્વવેદીય વિજ્ઞાન પરંપરામાં કણાદઋષિ પ્રણીત વૈજ્ઞાનિક સંશોધન પદ્ધતિના આધારે બ્રહ્મવર્ચસ શોધ સંસ્થાનની રૂપરેખા તૈયાર થઈ. – હરિદ્વારમાં રહીને મારે શું કરવાનું છે અને માર્ગમાં આવનાર મુશ્કેલીઓનું સમાધાન કેવી રીતે કરવું તે મને ઉપર બતાવેલ નિર્દેશો – અનુસાર વિસ્તારપૂર્વક બતાવી દેવામાં આવ્યું. પહેલાની જેમ જ બધી વાતોને ગાંઠે બાંધી લીધી. પ્રથમવાર તો ફક્ત ગુરુદેવની એકલાની જ ઈચ્છાઓ પૂરી કરવાનો ભાર હતો. આ વખતે તો આ બધાનો ભાર ઉપાડીને ચાલવું પડશે. ગધેડાએ વધારે સાવધાની રાખવી પડશે અને વધારે મહેનત પણ કરવી પડશે.

આ સાથે એ પણ જણાવ્યું કે આ બધું પૂરું કરી લીધા પછી ચોથી વાર આવવાનું અને તેનાથી પણ મોટી જવાબદારી સંભાળવાનું અને સૂક્ષ્મ શરીર અપનાવવાનું પગલું ભરવું પડશે. આ બધું આ વખતે તેમણે સ્પષ્ટ ન કર્યું, ફક્ત સંકેત જ કર્યો. એ પણ બતાવ્યું કે “હરિદ્વારની કાર્યપદ્ધતિ મથુરાના કાર્યક્રમ કરતાં મોટી છે. આથી એમાં ઉતાર – ચઢાવ પણ બહુ રહેશે. અસુરતાનાં આક્રમણોને પણ સહેવાં પડશે, વગેરે વગેરે બાબતો સંપૂર્ણપણે સમજાવી દીધી. સમયની વિષમતા જોતાં એ ક્ષેત્રમાં વધારે રહેવું તેમને ઉચિત નહિં લાગતાં એક વર્ષની જગ્યાએ છ મહિના રહેવાનો નિર્દેશ આપ્યો. ક્યાં, કેવી રીતે રહેવું અને કઈ દિનચર્યાનું પાલન કરવું તે બધું સમજાવીને એમણે વાત પૂરી કરી અને પ્રથમ વારની જેમ જ અંતધ્યાન થઈને જતાં જતાં એટલું કહેતા ગયા કે, “આ કાર્યને બધા જ ઋષિઓનું સંયુક્ત કામ સમજજે, ફક્ત મારું નહિ.” મેં પણ વિદાય સમયે પ્રણામ કરતી વખતે એટલું જ કહ્યું કે, “મારા માટે આપ જ સમસ્ત દેવતાઓના, સમસ્ત ઋષિઓના અને પરબ્રહ્મના પ્રતિનિધિ છો. આપના આદેશને આ શરીર હશે ત્યાં સુધી નહિ ટાળું.” વાત પૂરી થઈ. હું વિદાય લઈ ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યો. છાયાપુરુષે (વીરભદ્ર) ગોમુખ સુધી પહોંચાડી દીધો અને આગળ બતાવેલા સ્થાને હું ચાલતો થયો.

આ યાત્રામાં જે જે સ્થાનો પર મારે રોકાવું પડ્યું તેનો ઉલ્લેખ અહીં એટલા માટે કરવામાં નથી આવ્યો કે તે બધા દુર્ગમ હિમાલયની ગુફાઓના નિવાસી હતા. સમયાંતરે સ્થાન બદલતા રહેતા હતા. હવે તો તેઓનાં શરીરો પણ નષ્ટ થઈ ગયાં હશે, એવી પરિસ્થિતિમાં ઉલ્લેખ કરવાની જરૂર નથી. પાછા આવતાં ગુરુદેવે સપ્તઋષિઓની તપોભૂમિમાં જે સ્થાનનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો, ત્યાં હરિદ્વારમાં તે સ્થાન પર રોકાયો. સારો એવો હિસ્સો સૂમસામ હતો અને વેચવાનો પણ હતો. જમીનમાં પાણી વહેતું હતું. પહેલાં અહીં ગંગા વહેતી હતી. આ સ્થાન ગમ્યું પણ ખરું. જમીનના માલિક સાથે વાતચીત થઈ અને જરૂરી જમીનનો સોદો પણ સરળતાથી પતી ગયો. જમીન ખરીદવામાં રજિસ્ટર, દસ્તાવેજ કરાવવામાં જરાય વિલંબ ન થયો. જમીન મળી ગયા પછી એ જોવાનું હતું કે ત્યાં કઈ જગ્યાએ શું બનાવવાનું છે? આનો નિર્ણય પણ એક્લાએ જ કરવો પડ્યો. સલાહકારો સાથેની વાતચીત કામ ન લાગી, કારણ કે ખૂબ કોશિશ કરવા છતાં પણ તેમને હું એ ન સમજાવી શક્યો કે અહીં ક્યા પ્રયોજન માટે કેવા આકારનું નિર્માણ થવાનું છે. એ કાર્ય પણ મેં જ પૂરું કર્યું. આ રીતે શાંતિકુંજ, ગાયત્રી તીર્થની સ્થાપના થઈ.

૫. ગાયત્રી અને બ્રહ્મની એકતા, ગાયત્રી મહાવિજ્ઞાન – ભાગ – ૧

ગાયત્રી અને બ્રહ્મની એકતા

ગાયત્રી કોઈ સ્વતંત્ર દેવી-દેવતા નથી. એ તો પરબ્રહ્મ પરમાત્માનો ક્રિયાભાગ છે. બ્રહ્મ નિર્વિકાર છે, અચિંત્ય છે, બુદ્ધિથી પર છે. પરંતુ એની ક્રિયાશીલ ચેતના શક્તિરૂપ હોવાથી ઉપાસનીય છે અને એ ઉપાસનાનું ધારેલુ ફળ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. ઈશ્વરભક્તિ, ઈશ્વર-ઉપાસના, બ્રહ્મસાધના, આત્મસાક્ષાત્કાર, બ્રહ્મદર્શન, પ્રભુપરાયણતા આદિ પુરુષવાચી શબ્દોનું જે તાત્પર્ય અને ઉદ્દેશ છે, તે “ગાયત્રી-સાધના, ગાયત્રી-ઉપાસના’ એ સ્ત્રીવાચી શબ્દોનું મંતવ્ય છે.

ગાયત્રી ઉપાસના વિસ્તુતઃ ઈશ્વર-ઉપાસનાનો એક અતિ ઉત્તમ સરળ અને શીધ્ર સફળ થનારો માર્ગ છે. આ માર્ગ પર ચાલનારી વ્યક્તિ એક સુરમ્ય ઉદ્યાનમાં થઈને જીવનના ચરમ લક્ષ ઈશ્વરપ્રાપ્તિ સુધી પહોંચે છે. બ્રહ્મ અને ગાયત્રીમાં ફક્ત શબ્દોનું જ અંતર છે, તે બંને એક જ છે. એ એકતાનાં કેટલાંક પ્રમાણો નીચે જુઓ –

ગાયત્રી છન્દસામહમ્ |૧|| -શ્રી ભગવદ્ગીતા અ. ૧૦/૩૫

છંદોમાં ગાયત્રી છંદ હું છું. ભૂર્ભુવઃ સ્વરિત ચવે ચતુર્વિશાક્ષરાસ્તથા | ગાયત્રી ચતુરોવેદા ઓંકારઃ સર્વમેવ તુ || વૃ. યો. યાજ્ઞ, અ, ૧૦/૪/૧૬

ભૂર્ભુવઃ સ્વઃ એ ત્રણ મહાવ્યાહૃતિઓ, ચોવીસ અક્ષરોવાળી ગાયત્રી તથા ચાર વેદો નિઃસંદેશ ઓમકાર (બ્રહ્મ) સ્વરૂપ છે.

દેવસ્ય સવિતુર્યસ્ય ધિયોયોનઃ પ્રચોદયાત્ | ભર્ગો વરેણ્ય તદ્દ્બ્રહ્મ ધીમહીત્યથ ઉચ્યતે || -વિશ્વામિત્ર

એ તેજસ્વી બ્રહ્મનું અમે ધ્યાન કરીએ છીએ કે અમારી બુદ્ધિને સન્માર્ગમાં પ્રેરિત કરે છે.

યથોવદામિ ગાયત્રી તત્ત્વ રૂપાં ત્રયીમયીમ્ | યથા પ્રકાશ્યતે બ્રહ્મ સચ્ચિદાનન્દલક્ષણમ્ | -ગાયત્રી તત્ત્વ. શ્લો. ૧

ત્રિવેદમયી, તત્ત્વસ્વરૂપિણી ગાયત્રીને હું કહું છું, જેનાથી સચ્ચિદાનંદ લક્ષણવાળું બ્રહ્મ પ્રકાશિત થાય છે અર્થાત્ જ્ઞાન થાય છે.

ગાયત્રી ઈદ સર્વમ | -નૃસિંહપૂર્વતાપનીયો ૫૦ ૪/૪

આ બધું જે કાંઈ છે, તે ગાયત્રી સ્વરૂપ છે. ગાયત્રી પરમાત્મા | -ગાયત્રી તત્વે. ગ્લો -૮

ગાયત્રી જ પરમાત્મા છે. બ્રહ્મ ગાયત્રીતિ-બ્રહ્મ વૈ ગાયત્રી ! -શતપથ બ્રાહ્મણ ૮/૫/૩-૭-ઐતરેય બ્રા. આ. ૨૭, ખંડ-૫

બ્રહ્મ ગાયત્રી છે, ગાયત્રી જ બ્રહ્મ છે. સપ્રભં સત્યમાનન્દં હ્રદયે મણ્ડલેઅપિ ચ | ધ્યાયંજપેદાયિત્વ નિષ્કામો મુચ્યતેડચિરાત્ |

-વિશ્વામિત્ર

પ્રકાશ સહિત સત્યાનંદ સ્વરૂપ બ્રહ્મને હૃદયમાં અને સૂર્યમંડળમાં ધ્યાન કરીને કામના રહિત થઈને મનુષ્ય ગાયત્રી મંત્રને જો જપે તો વિના વિલંબે સંસારના આવાગમનમાંથી છૂટી જાય છે. ઓંકારસ્તત્પરં બ્રહ્મ સાવિત્રસ્યાત્તદક્ષરમ્ |

-કૂર્મપુરાણ ઉ. વિમા. અ. ૧૪/૫૫ ઓંકારસ્તત્પરં પરબ્રહ્મ સ્વરૂપ છે, ગાયત્રી પણ અવિનાશી બ્રહ્મ છે.

ગાયત્રીતુપરં તત્ત્વં ગાયત્રી પરમાગતિઃ | -બુ. પારાશર સંહિતા અ. ૫/૫

ગાયત્રી પરમ તત્ત્વ છે, ગાયત્રી પરમ ગતિ છે.

સર્વાત્મા હિ સા દેવી સર્વભૂતેષુ સંસ્થિતા | ગાયત્રી મોક્ષહેતુવૈં મોક્ષત્થાનમલક્ષણમ્ ||૨|| -ઋષિશૃંગ

આ ગાયત્રી દેવી સમસ્ત પ્રાણીઓમાં આત્મારૂપે વિદ્યમાન છે, ગાયત્રી મોક્ષનું મૂલ કારણ અને સારૂપ્ય મુક્તિનું સ્થાન છે.

ગાયત્ર્યવ પરોવિષ્ણુગાયત્ર્યવ પરઃ શિવઃ | ગાયત્યેવપરી બ્રહ્મા ગાયત્યેવ ત્રયીયતઃ | | -બૃહત્સંધ્યાભાષ્યે

ગાયત્રી જ બીજા વિષ્ણુ છે અને બીજા શંકરજી પણ છે. બ્રહ્માજી પણ ગાયત્રીમાં પરાયણ છે કેમ કે ગાયત્રી ત્રણે દેવોનું સ્વરૂપ છે.

ગાયત્રી પરદેવતેતિ ગદિતા બ્રહ્મૌવ ચિદ્રુપિણી  II૩ II -ગાયત્રી-પુરશ્ચરણ ૫.

ગાયત્રી પરમ દેવતા અને ચિત્તરૂપી બ્રહ્મ છે એમ કહેવાયું છે.

ગાયત્રી વા ઈદં  સર્વભૂતં યદિદં કિંચ | -છાંદો. ઉપ.

આ વિશ્વમાં જે કંઈ પણ છે તે સમસ્ત ગાયત્રીમય છે.

નભિન્ન પ્રતિદ્યતે ગાયત્રી બ્રહ્મણા સહ | સોડહમસ્મીત્યુપાસીત ત્રિધિનાયેન કેનચિત્ | વ્યાસ

ગાયત્રી અને બ્રહ્મમાં ભિન્નતા નથી, તેથી કોઈ પણ પ્રકારે ગાયત્રીની ઉપાસના કરવી.

ગાયત્રી પ્રત્યબ્રહ્યૈકયબોધિકા / -શંકરભાષ્યે

ગાયત્રી પ્રત્યક્ષ અદ્વૈત બ્રહ્મની બોધક છે.

પરબ્રહ્મસ્વરૂપા ચ નિર્વાણ પદ દાયિની  | બ્રહ્મતેજોમયી શક્તિસ્તદૂધિષ્ઠતૃ દેવતા છે || -દેવી ભાગવત સ્કંધ – અ. ૧/૪૨

ગાયત્રી મોક્ષ આપવાવાળી પરમાત્મા સ્વરૂપ અને બ્રહ્મતેજથી યુક્ત શક્તિ અને મંત્રોની અધિષ્ઠાત્રી છે.

ગાયવ્યાખ્યં બ્રહ્મ ગાયત્યાનુગતં ગાયત્રી મુખંનોક્તમ્ | -છાંદોગ્ય, શંકર ભાષ્ય, પ્ર. ૩ નં. ૧ર મ. ૫ //

ગાયત્રી સ્વરૂપ અને ગાયત્રીથી પ્રકાશિત થવાવાળું બ્રહ્મ ગાયત્રી નામથી વર્ણિત છે.

પ્રણવ વ્યાહૃતીભ્યાં ચ ગાયત્યાત્રિતયેન ચ | ઉપાસ્યં પરમં બ્રહ્મ આત્મા યત્ર પ્રતિષ્ઠિતઃ |

-તારાનાથ કુ. ગા, વ્યા, પૃ. ૨૫

પ્રણવ, વ્યાહ્રતિ અને ગાયત્રી એ ત્રણેથી પરમ બ્રહ્મની ઉપાસના કરવી જોઈએ, તે બ્રહ્મમાં આત્મા સ્થિત છે.

તેવા એતે પંચ બ્રહ્મા પુરુષાઃ સ્વર્ગસ્ય લોકસ્ય દ્વારપાલસ્ય એતાનેવં પંચ બ્રહ્મ પુરષાન્ સ્વર્ગસ્ય લોકસ્ય દ્વારપાલ વેદાસ્ય કુલે વીરો જાયતે પ્રતિપદ્યતે સ્વર્ગલોકમ્ | -છાં. ૩/૧૩/૬

હૃદય ચૈતન્ય જ્યોતિ ગાયત્રીરૂપ બ્રહ્મની પ્રાપ્તિસ્થાનના પ્રાણ, વ્યાન, અપાન, સમાન ઉદાન એ પાંચ દ્વારપાલો છે. તેથી એમને વશ કરવા. જેથી હૃદયમાં રહેલા ગાયત્રી બ્રહ્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થાય. ઉપાસના કરનારો સ્વર્ગલોકને પ્રાપ્ત કરે છે અને એના કુળમાં વીર પુત્રો કે શિષ્યો ઉત્પન્ન થાય છે.

ભૂમિતરંતિરક્ષં ઘૌરિત્યષ્ટાવક્ષરામ્યષ્ટાક્ષર હવા એકં ગાયત્ર્યૈ પદમેતદ્દહૈવાસ્યા એયત્સ યાદદેપુત્રિષુતાબુદ્ધિ જયતિયોડસ્યા એતદેવં પદંવેદ |

-બૃહ, ૫/૪૧/૧

ભૂમિ, અંતરિક્ષ ઘૌ  એ ત્રણે ગાયત્રીના પ્રથમ પાદના આઠ અક્ષરો બરાબર છે. તેથી જે ગાયત્રી પ્રથમ પદને જાણી લે છે તે ત્રિલોક વિજયી થાય છે.

સર્વે નૈવ રેમે, તસ્માદેકાકી ન રમતે, સદ્વિતીયમૈંચ્છત્ | સહૈતાવાના સ | યથા સ્ત્રીપુન્માન્સૌ સપરિસ્વકતૌ સ ઇમામેવાષ્માયં દ્વેધા પાતયત્તતઃ પયિશ્ચ પત્ની ચાલવતામ્ | શક્તિ ઉપનિષદૂ

અર્થાત એ બ્રહ્મ રમણ ન કરી શક્યું, કેમ કે તે એટલું હતું. એકલો કોઈ પણ રમણ કરી શકતો નથી. એનું સ્વરૂપ સ્ત્રી પુરુષના જેવું છે. એણે બીજાની ઇચ્છા કરી તથા પોતાના સંયુક્ત સ્વરૂપને બે ભાગમાં વહેંચી/ નાખ્યું ત્યારે તે બંને રૂપો પતિ અને પત્નીભાવને પ્રાપ્ત થયાં.

નિર્ગુણઃ પરમાત્મા તુ ત્વદાયશ્રતયા સ્થિતિઃ | તસ્ય ભટ્ટારિકાસિ ત્વં ભુવનેશ્વરિ ! ભોગદાં // -શક્તિ દર્શન

પરમાત્મા નિર્ગુણ છે અને તારે જ આશ્રયે રહે છે. તું જ તેની સામ્રાગ્રી અને ભોગદા છે.

શક્તિશ્ચ શક્તિમદ્રરુપાદ્ વ્યતિરેકં ન વાંછિત | તાદામ્યમનયોર્નિત્ય વન્હિદ હિક્યોરિવ || -શક્તિ દર્શન

શક્તિ, શક્તિમાનથી કદી જુદી નથી રહેતી. એ બંનેનો નિત્ય સંબંધ છે. જેમ અગ્નિ અને તેની દાહક શક્તિનો નિત્ય પરસ્પર સંબંધ છે તેવી જ રીતે શક્તિ અને શક્તિમાનનો સંબંધ છે.

સદૈકત્વં ન ભેદોસ્તિ સર્વદૈવ મમાસ્ય ચ | યોડસૌ સોહમહં યા સૌ ભેદોસ્તિ મતિવિશ્વમાત્ | | -દેવી ભાગવત

મારી શક્તિનો અને એ શક્તિમાન પુરુષનો સદા સંબંધ છે, કદી જુદાઈ નથી. જે એ છે તે જ હું છું, જે હું છું તે જ તે છે. જે ભેદ છે તે કેવળ બુદ્ધિનો ભ્રમ છે.

જગન્માતા ચ પ્રકૃતિઃ પુરુહશ્ચ જગત્પિતા | ગરીયસી જગતાં માતા શતગુણૈ પિતુઃ || -બ્ર. વૈ. પુ. કુ. જ. અ. પ.

જગતની જન્મદાત્રી પ્રકૃતિ છે અને જગતનું રક્ષણ કરનારો પુરુષ છે. જગતમાં પિતાથી માતા સો ગણી અધિક શ્રેષ્ઠ છે.

આ પ્રમાણો પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે બ્રહ્મ જ ગાયત્રી છે અને ગાયત્રીની ઉપાસના બ્રહ્મપ્રાપ્તિનો સર્વોત્તમ માર્ગ છે.

૧૪. ઉપાસનાનું સાચું સ્વરૂપ, અમારું વીલ અને વારસો

ઉપાસનાનું સાચું સ્વરૂપ

ભૂલ એ થતી રહે છે કે જે પક્ષ આમાં સૌથી ગૌણ છે, તેને પૂજા પાઠની ઉપાસના માની લેવામાં આવ્યો અને તેટલામાં જ આદિ-અંત ગણી લેવામાં આવ્યા. પૂજાનો અર્થ છે- હાથ તથા વસ્તુ દ્વારા ભગવાનને વિનંતી. આપવામાં આવેલ છૂટકતૂટક ઉપચાર. ભેટ: પાઠનો અર્થ છે – ઈશ્વરનાં ગુણગાન જેમાં અતિશયોક્તિ હોય છે. ઈશ્વર એટલે કે દેવતાને બહુ નીચા સ્તરના સમજવામાં આવે છે. જેમને પ્રસાદ, નૈવેદ્ય, નાળિયેર જેવી વસ્તુઓ જાણે મળતી જ ન હોય. એ મળતાં જાણે ફુલાઈને કૃપા કરશે, જાણે કે જાગીરદારોની જેમ પ્રસંશા સાંભળી ન્યાલ કરી દેવાની એમને ટેવ ન હોય ! એવી માન્યતા રાખનાર ભગવાનના સ્તરની બાબતમાં હમેશાં અજાણ હોય છે અને બાળકોની જેમ ભગવાનને અણસમજુ માને છે, જેમને રમકડાંથી સમજાવી શકાય, મનોકામના પૂર્ણ કરવા માટે લલચાવી શકાય છે. પછી ભલે તે યોગ્ય હોય કે અયોગ્ય હોય. ન્યાય સંગત હોય કે અન્યાયપૂર્ણ. સામાન્ય માણસ આવી ભ્રાંતિનો શિકાર બનેલા છે. કહેવાતા ભક્તોમાંથી કેટલાક સંપત્તિ, સફળતા, સ્વર્ગ, મુક્તિ અને સિદ્ધિ મેળવવાની ચિંતામાં રહે છે. કેટલાક પર ઈશ્વરનાં દર્શનનું ભૂત સવાર થયેલું હોય છે. માળા ફેરવનારા અને અગરબત્તી કરનારાઓમાંથી મોટા ભાગના લોકો આવા જ હોય છે. મોટે ભાગે ઉપાસનાને આટલે સુધી જ સીમિત માનવામાં આવે છે. જે લોકો આમાંનું કંઈક કરે છે, તે પોતાને ભક્ત સમજે છે અને બદલામાં જો ઈચ્છા પૂર્ણ ન થાય તો ભગવાનને હજારગણી ગાળો દે છે. કેટલાક સસ્તાનુ આ ખોળે છે. ઘણા ભક્તો મૂર્તિઓ કે સંતોનાં દર્શન કરીને જ માને છે કે આ ઉપકારના બદલામાં ભગવાન જખ મારીને પણ મનોકામનાઓ પૂરી કરશે.

અક્કલ વગરની કેટલીક માન્યતાઓ સમાજમાં પ્રચલિત છે. લોકો એના પર વિશ્વાસ કરે છે અને અપનાવે પણ છે. એમાંની એક એ પણ છે કે આત્મિક ક્ષેત્રની ઉપલબ્ધિઓ માટે દર્શન – ઝાંખી કે પૂજા-પાઠ જેવા નુસખા અપનાવી લેવા માત્રથી કામ ચાલી જવું જોઈએ, પરંતુ હકીકતમાં એવું નથી. જો એમ હોય તો મંદિરના દર્શનાર્થીઓ અને પૂજાપાઠ કરનારાઓ ક્યારનાય આસમાનના તારા મેળવવામાં સફળ થઈ ગયા હોત. સમજવું જોઈએ કે જે વસ્તુ જેટલી મહત્ત્વપૂર્ણ ધ્યેય, એના કરતાં એનું મૂલ્ય વધારે હોવું જોઈએ. વડાપ્રધાનના મંત્રીમંડળના સભ્ય બનવા માટે લોકસભાની ચૂંટણી જીતવી જોઈએ. ઉપાસનાનો અર્થ છે પાસે બેસવું. એનો અર્થ એ નથી કે મસાફરી દરમિયાન એકબીજાની પાસે બેસવું. જેમ બે ગાઢ મિત્રો શરીરથી જુદા હોય છે, પણ એમનો આત્મા એક હોય છે એ જ રીતે ભક્ત અને ભગવાનનો સંબંધ હોય છે. સાચી નિકટતાને આવા ગંભીર અર્થમાં લેવી જોઈએ. સમજવું જોઈએ કે આમાં કોઈએ કોઈ માટે સમર્પણ કરવું પડશે, કાં તો ભગવાન પોતાના નિયમ, વિધાન, મર્યાદા, અનુશાસન વગેરે છોડીને ભક્તની પાછળ ફરે અને જે કાંઈ સારુ ખોટું માગે તે આપ્યા કરે અથવા તો બીજો ઉપાય એ છે કે ભક્ત પોતાનું જીવન ભગવાનની મરજીને અનુરૂપ બનાવવા માટે આત્મસમર્પણ કરવું પડે છે.

મને મારા માર્ગદર્શક જીવનચર્યાને આત્મોત્કર્ષના ત્રિવિધ કાર્યક્રમોમાં નિયોજિત કરવા સૌ પ્રથમ ઉપાસનાનું તત્ત્વદર્શન અને સ્વરૂપ સમજાવ્યું અને કહ્યું, “ભગવાન તારી મરજી મુજબ નહિ નાચે. તારે જ ભગવાનના ભક્ત બનીને તેમના સંકેતો પર ચાલવું પડશે. જો તું આવું કરી શકીશ તો જ ભગવાન સાથે તદ્રુપ થવાનો લાભ મેળવી શકીશ.”

ઉદાહરણ આપતાં એમણે સમજાવ્યું કે બળતણની કિંમત કોડી જેટલી હોય છે, પણ જ્યારે તે અગ્નિ સાથે એકરૂપ થાય છે ત્યારે અગ્નિના બધા જ ગુણ તેનામાં આવી જાય છે. અગ્નિ બળતણ નથી બનતો, પણ બળતણે અગ્નિરૂપ બનવું પડે છે. નાળું નદીમાં ભળી જઈ નદી જેવું પવિત્ર અને મહાન બની જાય છે. પણ એવું કદી બનતું નથી કે નદી નાળામાં ભળે અને ગંદી થઈ જાય. પારસને સ્પર્શીને લોખંડ સોનું બની જાય છે. કોઈ ભક્ત એવી આશા રાખે કે ભગવાન એના ઈશારા પર નાચશે તો એ આત્મ-વંચના જ છે. ભક્ત જ ભગવાનના સંકેતો પર કઠપૂતળીની જેમ નાચવું પડે છે. ભક્તની ઈચ્છાઓ ભગવાન પૂરી કરતા નથી પણ ભગવાનની ઈચ્છા પૂરી કરવા માટે ભક્ત આત્મસમર્પણ કરવું પડે છે. ટીપાએ સમુદ્રમાં એકરૂપ થવું પડે છે. સમુદ્ર ટીપું બનતો નથી. આ છે ઉપાસનાનું એકમાત્ર તત્ત્વદર્શન. જે ભગવાન પાસે બેસવા ઈચ્છે તે એના નિર્દેશ અને અનુશાસનનો સ્વીકાર કરે. એનો અનુયાયી, સહયોગી બને.

મારે એવું જ કરવું પડ્યું છે. ભગવાનની ઉપાસના ગાયત્રી માતાના જપ અને સૂર્યદેવના ધ્યાન દ્વારા કરતો રહ્યો. એવી જ ભાવના રાખી છે કે શ્રવણકુમારની જેમ હું તમને બંનેને તીર્થયાત્રા કરાવવાના આદર્શનું પરિપાલન કરીશ. તમારી પાસે કશું જ માગીશ નહિ. આપનો સાચો પુત્ર કહેવડાવી શકે તેવું વ્યક્તિત્વ બનાવીશ. તમારો પુત્ર નાલાયક પાક્યો એવી બદનામી નહિ થવા દઉં.

ધ્યાનની સુવિધા માટે ગાયત્રીને માતા અને સૂર્યદેવને પિતા માન્યા તો સાથે એ પણ અનુભવ કર્યો કે તેઓ સર્વ વ્યાપક અને સૂક્ષ્મ છે. એવી માન્યતાના કારણે એમનાથી મારા રોમેરોમમાં અને મારાથી એમના દરેક તરંગમાં ભળી જવાનું શક્ય બન્યું. મિલનનો આનંદ આના કરતાં ઓછી આત્મીયતામાં આવતો જ નથી. જો એમને માત્ર વિશિષ્ટ વ્યક્તિ જ માન્યા હોત તો બન્ને વચ્ચે એક અંતર રહેતા અને ભળી જઈને આત્મસાત્ થવાની અનુભૂતિમાં વિઘ્ન ઊભું થાત.

અભ્યાસના આરંભિક પગથિયા પર પોતાને વેલ અને ભગવાનને વૃક્ષ માની તેમની પર વીંટળાઈને એટલી ઊંચાઈ સુધી પહોંચવાની માન્યતા બરાબર છે. એ જ રીતે પોતાને બંસી અને ભગવાનને વાદક માનીને એમના દ્વારા અનુશાસિત-અનુપ્રાણિત રહેવાનું ધ્યાન પણ સગવડભર્યું રહે છે. બાળકના હાથમાં દોરી હોય અને એના ઈશારા પર પતંગ આકાશમાં ઊડે એ ધ્યાન પણ ઉત્સાહવર્ધક છે. આ ત્રણેય ધ્યાન મેં સમય સમય પર કર્યા છે અને એનાથી ઉત્સાહવર્ધક અનુભૂતિઓ મેળવી છે, પણ વધારે સુખદ અને પ્રાણવાન અનુભૂતિ એકાકાર અનુભવમાં થઈ છે. પતંગિયાનું દીવા પર આત્મસમર્પણ કરવું, પત્નીએ પતિના હાથોમાં પોતાનું શરીર, મન, અને ધનવૈભવ સોપી દેવો એ ભક્તનું ભગવાન સાથે તાદાત્ય સાધવાનો એક સારો અનુભવ છે. ઉપાસનાકાળમાં આ કૃત્ય અપનાવી જપ અને ધ્યાનની પ્રક્રિયા પૂરી કરી છે.

મારી ઉપાસના ક્રિયાપ્રધાન નહિ, પણ શ્રદ્ધાપ્રધાન રહી છે. નક્કી કરેલી જપસંખ્યા પૂરી કરવા કઠોરતાપૂર્વક અનુશાસનનું પાલન કરવામાં આવ્યું. રાત્રે એક વાગે ઊઠી અને નિર્ધારિત સંકલ્પને પૂરો કરવામાં ભાગ્યે જ આપત્તિકાળમાં ભૂલ થઈ હશે. જે બાકી રહી જાય તેની પૂર્તિ બીજા દિવસે કરવામાં આવી છે. એની ઉપેક્ષા કરવામાં આવી નથી. એ સમયગાળામાં ભાવનાઓથી ઓતપ્રોત રહેવાની મનઃસ્થિતિ બનાવી રાખવાનો અભ્યાસ કરવામાં આવ્યો છે અને તે સફળ પણ રહ્યો છે. સમર્પણ, એકતા, એકાત્મતા, અદ્વૈતની ભાવનાઓનો અભ્યાસ કલ્પનારૂપે શરૂ કર્યો હતો. પાછળથી તે માન્યતા બની ગઈ અને છેલ્લે અનુભૂતિ થવા લાગી.

ગાયત્રી માતાની સત્તા કારણ-શરીરમાં શ્રદ્ધા, સૂક્ષ્મ-શરીરમાં પ્રજ્ઞા અને ધૂળ-શરીરમાં નિષ્ઠા બનીને પ્રગટ થવા લાગી. આ માત્ર કલ્પના નથી. એના માટે વારંવાર કઠોર આત્મ પરીક્ષણ કર્યું. જોયું કે આદર્શ જીવન પ્રત્યે, સમષ્ટિ પ્રત્યે મારી શ્રદ્ધા વધી રહી છે કે નહિ. એના માટે પ્રલોભન અને દબાણ સામે ઈન્કાર કરી શકાય એવી સ્થિતિ છે કે નહિ. સમય સમય પર ઘટનાઓની સાથે પારખું કરવામાં આવ્યું અને અનુભવ્યું કે ભાવના પરિપકવ થઈ ગઈ છે. ભાવના – શ્રદ્ધાનું એવું સ્વસ્થ સ્વરૂપ બનાવી લીધું છે કે જેવું ઋષિકલ્પ સાધકો બનાવતા હતા.

ગાયત્રી માતા માત્ર સ્ત્રીશક્તિના રૂપમાં છબી દેખાડે છે. હવે તે પ્રજ્ઞા બનીને વિચાર સંસ્થાન પર છવાતી ગઈ. એનું જેટલું બની શક્યું તેટલું વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું. અનેક પ્રસંગોએ મેં ચકાસણી પણ કરી છે કે સમજદારી, જવાબદારી અને બહાદુરીના રૂપમાં પ્રજ્ઞાનો સમન્વય આત્મ ચેતનાના ઊંડાણ સુધી થયો કે નહિ. મેં એવું અનુભવ્યું કે ભાવચેતનામાં પ્રજ્ઞાના રૂપમાં ગાયત્રી માતાનું અવતરણ થયું છે અને એમની ઉપાસના, ધ્યાન-ધારણા ફળતી ગઈ છે. આપણી માન્યતાનું ગુણ, કર્મ, સ્વભાવમાં પરિવર્તન થવું એ જ ઉપાસનાત્મક ધારણાની પરખ છે.

ત્રિપદા ગાયત્રીનું ત્રીજું સ્વરૂપ છે – નિષ્ઠા. નિષ્ઠા અર્થાત્ સંકલ્પ, ધેર્ય, સાહસ, પરાક્રમ, તપ અને કષ્ટ સહન કરવું. જે રીતે નીંભાડામાંથી નીકળેલાં વાસણોને આંગળી ઠોકીને જોવામાં આવે છે, કે આ કાચું તો નથી ને ! એવી રીતે પ્રલોભનો અને ભયના પ્રસંગો વખતે દઢતા ડગી તો નથીને એની ક્રિયા અને ભાવનાની દૃષ્ટિએ તપાસ થતી રહી. પાયાની પ્રગતિ રોકાઈ નથી. એક એક કદમ ધીરે ધીરે આગળ વધતું રહ્યું છે.

સૂર્યદેવનું તેજસ – બ્રહ્મવર્ચસ કહેવાય છે. એને જ ઓજસ, તેજ, મનસ, વર્ચસ કહે છે. પવિત્રતા, પ્રખરતા અને પ્રતિભારૂપે એનો પ્રત્યક્ષ પરિચય મળે છે. સૂર્યદેવના પ્રકાશનો સ્થૂળ, સૂક્ષ્મ અને કારણ શરીરમાં પ્રવેશ પહેલેથી જ એવો અનુભવ કરાવતો રહ્યો કે શરીરમાં બળ, મસ્તિષ્કમાં જ્ઞાન અને હૃદયમાં ભાવ, સાહસ ભરાઈ રહ્યાં છે. પછીથી અનુભવ થવા લાગ્યો કે મારી સમગ્ર સત્તા જ અગ્નિપિંડ, જ્યોતિપિડ સમાન બની ગઈ છે. નસેનસ અને કણકણમાં અમૃત વ્યાપી રહ્યું છે. સોમરસ પાન જેવી તૃપ્તિ, તુષ્ટિ અને શાંતિનો આનંદ મળી રહ્યો છે.

સંક્ષેપમાં આ છે મારી ચાર કલાકની રોજની નિયમિત ઉપાસનાનો ક્રમ. આ સમય એવી સરસ રીતે પસાર થતો રહ્યો કે જાણે અડધા ક્લાકમાં સમાપ્ત. ક્યારેય થાક નહિ, ક્યારેય કંટાળો કે બગાસાં આવ્યાં નથી. હરઘડી નસોમાં આનંદનો સંચાર થતો રહ્યો અને બ્રહ્મના સાંનિધ્યનો અનુભવ થતો રહ્યો. આ સહજ, સરળ અને સ્વાભાવિક પ્રક્રિયા ચાલતી રહી. ન કદી ગણતરી કરવી પડી કે ન ક્યારેય અભિમાન થયું. ન પરિણામની અપેક્ષા મનમાં પેદા થઈ. જે રીતે દિનચર્યાનાં બીજાં કાર્યો સહજ અને સરળ રીતે થાય છે. એ જ રીતે ભગવાન પાસે બેસવું એ પણ એક એવું કાર્ય છે કે જે કર્યા વગર એક દિવસ વિતાવવો પણ શક્ય નથી. નિર્ધારિત સમય તો ઉપાસના માટે જાણે નશો કરવા મદિરાલયમાં જવા જેવો છે, કે જેનો નશો અને ખુમારી તો ચોવીસેય કલાક રહે છે. મને પોતાને ભગવાનમાં અને ભગવાનને મારી અંદર અનુભવ કરતાં કરતાં ક્ષણો પસાર થતી રહી.

આ મનઃસ્થિતિમાં સુખદુઃખની પરિસ્થિતિઓ પણ સરળ અને સ્વાભાવિક લાગે છે. હર્ષ, ન શોક ચારે બાજુ આનંદનો સાગર જાણે હિલોળા લેતો દેખાય છે. જ્યાં જોઈએ ત્યાં ભગવાન દેખાય છે. આગળ પાછળ જ્યાં જઈએ ત્યાં ભગવાન સાથે જ આવે છે. અંગરક્ષક કે પાઈલટની જેમ ભગવાનની હાજરી હર ક્ષણ અનુભવાતી રહે છે. સમુદ્ર તો ટીપું બની શકતો નથી પણ ટીપું સમુદ્રમય બની જાય એવી અનુભૂતિમાં હવે કોઈ શંકા રહી નથી. એમની હાજરીમાં નિશ્ચિત અને નિર્ભય રહું છું.

આત્માને પરમાત્મામાં મેળવી દેનારી જે શ્રદ્ધાને લાંબા જીવનકાળ દરમિયાન કામે લગાડવામાં આવી છે, તે હવે સાક્ષાત ભગવતીની જેમ પોતાની હાજરી અને અનુભૂતિનો પરિચય આપતી રહે છે.

૧૩. મહામાનવ બનવાની વિદ્યા જે હું શીખ્યો અને અપનાવી, અમારું વીલ અને વારસો

મહામાનવ બનવાની વિદ્યા, જે હું શીખ્યો અને અપનાવી

આગળનો પ્રસંગ શરૂ કરતાં પહેલાં હું મારી જીવન સાધના સાથે, મારી આત્મિક પ્રગતિ સાથે જોડાયેલાં ત્રણ મહત્ત્વપૂર્ણ ચરણની વ્યાખ્યા આપી દઉં એ યોગ્ય ગણાશે. મારી સફળ જીવનયાત્રાનું આ કેન્દ્ર બિન્દુ રહ્યું છે.

જો આત્મકથા વાંચનારને આ માર્ગે ચાલવાની ઈચ્છા થાય, “પ્રેરણા મળે, તો આ તત્ત્વદર્શનને તે પણ જીવનમાં ઉતારે, જેને મેં જીવનમાં ઉતાર્યું છે. અલૌકિક રહસ્યનો પ્રસંગ વાંચવામાં, સાંભળવામાં સારો લાગે છે, પણ તે અમુક વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓ સુધી જ મર્યાદિત રહે છે. એનાથી હિપ્નોટાઈઝ થઈને કોઈ એ કર્મકાંડનું પુનરાવર્તન કરી હિમાલય જવા ઈચ્છે તો એ કશું પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી. આ કાયામાં રહેલો આત્મા જે મહત્ત્વનો પાઠ શીખ્યો છે તે છે સાચી ઉપાસના. સાચી જીવનસાધના અને સમષ્ટિની આરાધના. આ જ એ માર્ગ છે જે વ્યક્તિને નરમાનવમાંથી દેવમાનવ, ઋષિ અને દેવદૂતના સ્તર સુધી પહોંચાડે છે. જીવન જીવવા માટે અન્ન, વસ્ત્ર અને રહેઠાણની જરૂર પડે છે.

સાહિત્યના સર્જન માટે કલમ, શાહી અને કાગળ જોઈએ. પાક ઉગાડવા માટે બીજ અને ખાતર – પાણીની વ્યવસ્થા કરવી પડે છે. આ ત્રણેય પોતપોતાના સ્થાને મહત્ત્વનાં છે. આમાંથી એકની પણ ઉપેક્ષા કરી શકાતી નથી. આત્માની પ્રગતિ માટે ઉપાસના, સાધના અને આરાધના આ ત્રણેના સમાન સમન્વયની જરૂર પડે છે. એમાંથી કોઈ એકના સહારે લક્ષ્ય સુધી પહોંચી શકાતું નથી, એમાંથી એકેય એવું નથી, જેને છોડી શકાય.

૧૨. મથુરાના કેટલાક રહસ્યમય પ્રસંગો, અમારું વીલ અને વારસો

મથુરાના કેટલાક રહસ્યમય પ્રસંગો

શરૂઆતમાં મથુરામાં રહીને જે કાર્યક્રમો ચલાવવા માટે હિમાલયથી આદેશ થયો હતો એ કાર્યક્રમો મારી શક્તિથી ચલાવવાનું કામ મુશ્કેલ હતું. મારી પાસે નહોતાં સાધન, નહોતા સાથીઓ, નહોતો અનુભવ કે નહોતી આવડત. પછી આટલું મોટું કામ કેવી રીતે થાય? મારી હિંમત તૂટતી જોઈને મારા માર્ગદર્શકે પરોક્ષ રીતે લગામ પોતાના હાથમાં લઈ લીધી. મારા શરીરનો જ ઉપયોગ થયો. બાકીનું બધું કામ કઠપૂતળીને નચાવનાર એ જાદુગર કરતા રહ્યા. લાકડાના ટુકડાનું શ્રેય એટલું જ કે તેણે તાર મજબૂત પકડી રાખ્યો અને જે રીતે નાચવાનો સંકેત થયો તે પ્રમાણે કરવાની ના ન પાડી.

ચાર કલાક નિત્ય લખવાનું નક્કી કર્યું. વ્યાસ અને ગણેશનું ઉદાહરણ પૂરું પાડી રહ્યો હોઉં એવું લાગતું. પુરાણ લખવામાં વ્યાસજી બોલતા હતા એવું અહીં બન્યું. આર્ષગ્રંથોના અનુવાદનું કામ ઘણું મુશ્કેલ હતું. ચાર વેદ, ૧૦૮ ઉપનિષદો, છ દર્શન, ચોવીસ સ્મૃતિઓ વગેરે બધા ગ્રંથોના અનુવાદમાં મારી કલમ અને આંગળીઓનો ઉપયોગ થયો. બોલનાર અને લખાવનાર કોઈ બીજી જ અદશ્ય શક્તિ હતી. નહિતર આટલું અઘરું કામ આટલું જલદી બને એવી શક્યતા ન હતી. ધર્મતંત્રથી લોકશિક્ષણનું પ્રયોજન પૂર્ણ કરનાર સેંકડો પુસ્તકો માત્ર એક વ્યક્તિની શક્તિથી કેવી રીતે લખી શકાય? આ લેખન કાર્યનો જે દિવસથી આરંભ થયો છે ત્યારથી આજ દિન સુધી બંધ થયું નથી. એ સાહિત્ય વધતાં વધતાં મારા શરીરના વજન જેટલું થઈ ગયું છે.

પ્રકાશન માટે પ્રેસની જરૂર પડી. મેં મારી શક્તિ પ્રમાણે એક હેન્ડપ્રેસ ગમે તેમ કરીને વસાવ્યો. જેઓ કામ કરવા ઈચ્છતા હતા તેઓ આટલો નાના બાળક જેવો પ્રયત્ન જોઈ હસી પડ્યા. પ્રેસનો વિકાસ થયો. એક પછી એક યંત્રો, ઓટોમેટિક મશીન, ઓફસેટ મશીન વગેરે આવવા લાગ્યાં. એ બધાની કિંમત અને પ્રકાશિત સાહિત્યનું ખર્ચ લાખો રૂપિયા ઉપર થઈ ગયું.

“અખંડ જ્યોતિ’ પત્રિકાના મારા પુરુષાર્થથી માત્ર બે હજાર જ ગ્રાહક બન્યા. પછી માર્ગદર્શક મદદ કરી તો તે વધીને અત્યારે આશરે દોઢ લાખ જેટલી સંખ્યામાં છપાય છે, જે એક કીર્તિમાન છે. હજુ એનાથી દસ ગણા ગ્રાહક વધવાની શક્યતા છે. “યુગનિર્માણ યોજના હિન્દીમાં, “યુગ શક્તિ ગાયત્રી ગુજરાતીમાં, “યુગશક્તિ’ ઉડિયામાં આ બધાની સંખ્યા પણ આશરે દોઢ લાખની થાય છે. એક વ્યક્તિ દ્વારા આટલી ઉચ્ચ કોટિનું સાહિત્ય, બીજા કોઈની જાહેરાત સ્વીકાર્યા વગર આટલા મોટા પ્રમાણમાં સામયિના સ્વરૂપે છપાતું હોય અને ખોટ ખિસ્સામાંથી પૂરી ન કરવી પડતી હોય એ એક કીર્તિમાન છે. આવું ઉદાહરણ દેશમાં બીજે ક્યાંક જોવા મળશે નહિ.

ગાયત્રી પરિવારનું સંગઠન કરવાના નિમિત્તે મહાપુરશ્ચરણની પૂર્ણાહુતિના બહાને હજાર કુંડી યજ્ઞ મથુરામાં થયો હતો, એના સંબંધમાં જો કહીએ કે આટલું મોટું આયોજન મહાભારત પછી આજ સુધી થયું નથી, તો એમાં અતિશયોક્તિ નથી. એની કેટલીક રહસ્યમય વિશેષતાઓ એવી હતી કે જેના વિશે સાચી વાતની ભાગ્યે જ કોઈને ખબર હશે. એક લાખ નૈષ્ઠિક ગાયત્રી ઉપાસકોને દેશના ખૂણે ખૂણેથી આમંત્ર્યા. તે બધા એવા હતા, જેમણે ધર્મતંત્રથી લોકશિક્ષણનું કામ હાથોહાથ ઉપાડી લીધું અને એટલું બધું કામ થઈ ગયું કે એટલું ભારતનાં બધાં જ ધાર્મિક સંગઠનો ભેગાં મળીને પણ પૂરું ન કરી શકે. એ વ્યક્તિઓનો મને બિલકુલ પરિચય નહોતો, છતાં એ બધાંની પાસે જેવા આમંત્રણ પત્રો પહોંચ્યા કે તરત તેઓ પોતાનું ગમે તેવું કામ પડતું મૂકીને પોતાના ખર્ચે દોડી આવ્યા. આ એક કોયડો છે, જે ઉકેલવાનું મુશ્કેલ છે.

દર્શનાર્થીઓની સંખ્યા દરરોજ દસ લાખ જેટલી થતી ગઈ. એમને સાત માઈલના વિસ્તારોમાં ઉતારો આપવામાં આવ્યો હતો. કોઈને પણ ભૂખ્યા જવા ન દીધા. કોઈની પાસે જમવાના પૈસા માગ્યા નથી. મારી પાસે અનાજ તથા બીજી સામગ્રી એટલી ઓછી હતી કે તેનાથી ૨૦ હજાર માણસ એક ટંક પણ ન જમી શકે. આમ છતાં ભોજન ભંડારો અક્ષય પાત્ર બની ગયો. પાંચ દિવસના આયોજનમાં પાંચ લાખથી પણ વધારે લોકો જમ્યા, છતાંય ભોજન સામગ્રી વધી અને તે જરૂરિયાતવાળા લોકોને વિના મૂલ્ય વહેંચી દેવામાં આવી. વ્યવસ્થા એટલી અદ્ભુત હતી કે હજાર કર્મચારીઓ કે નોકરો રાખવામાં આવે તો પણ આટલી સુંદર વ્યવસ્થા ન થઈ શકે.

આ રહસ્યમય ઘટના છે. આયોજનનું પ્રત્યક્ષ વર્ણન તો મેં આપી દીધું, પણ જે રહસ્યમય હતું તે મારા સુધી જ સીમિત રહ્યું છે. કોઈ એ અનુમાન ન લગાવી શક્યું કે આટલી વ્યવસ્થા, આટલી બધી સાધન સામગ્રી ક્યાંથી મેળવી હશે. આ બધો અદશ્ય સત્તાનો પ્રતાપ હતો. સૂક્ષ્મ શરીરથી એ બધા ઋષિ મુનિઓ હાજર હતા, જેમનાં દર્શન મેં હિમાલયની પ્રથમ યાત્રા વખતે કર્યા હતાં. આ બધાં કાર્યોની પાછળ જે શક્તિ કામ કરી રહી હતી એના વિશે સાચી હકીકતની જાણ કોઈનેય નથી. લોકો આને મારો ચમત્કાર કહેતા રહ્યા. પણ ભગવાન સાક્ષી છે કે હું તો જડભરતની જેમ, માત્ર દર્શકની જેમ આ આખો પ્રસંગ જોતો રહ્યો. જે શક્તિ આ વ્યવસ્થા કરી રહી હતી એના વિશે ભાગ્યે જ કોઈને કંઈ આભાસ થયો હશે.

ત્રીજું કામ જે મારે મથુરામાં કરવાનું હતું તે હતું ગાયત્રી તપોભૂમિનું નિર્માણ. એટલા મોટા કાર્યક્રમ માટે નાની ઈમારતથી કામ ચાલી શકે તેમ ન હતું. તે બનાવવાની શરૂઆત થઈ. નિર્માણ કાર્ય શરૂ થયું અને ત્યાંથી મારા જતા રહ્યા પછી પણ હજી સુધી કામ બરાબર ચાલી રહ્યું છે. પ્રજ્ઞાનગરના રૂપમાં વિસ્તૃત વિકાસ થયો છે. જેઓ મથુરા ગયા છે તેઓ ગાયત્રી તપોભૂમિની ઈમારત, ત્યાંના પ્રેસ, મહેમાનો માટેની વ્યવસ્થા અને કાર્યકર્તાઓનો સમર્પણભાવ વગેરે જોઈને આશ્ચર્યચકિત થઈ જાય છે. આટલો સામાન્ય દેખાતો માણસ કેવી રીતે આટલી ભવ્ય ઈમારતની વ્યવસ્થા કરી શકે? આ રહસ્ય જેઓ જાણવા ઈચ્છતા હોય તેમણે મારી પાછળ કામ કરનાર શક્તિને જ એનું શ્રેય આપવું પડશે, વ્યક્તિને નહિ. અર્જુનનો રથ ભગવાન સારથિ બનીને ચલાવી રહ્યા હતા. અર્જુનને એમણે જ જિતાડ્યો હતો, છતાં જીતનું શ્રેય અર્જુનને મળ્યું અને રાજ્યના અધિકારી પાંડવો બન્યા. આને કોઈ ઈચ્છે તો પાંડવોનો પુરુષાર્થ-પરાક્રમ કહી શકે છે, પણ ખરેખર વાત એવી ન હતી. જો તેઓ પરાક્રમી હોત તો દ્રૌપદીનાં ચીર એમની આંખો સામે કેવી રીતે ખેંચાયાં હોત? વનવાસ દરમિયાન જ્યાં ત્યાં છુપાઈને ગમે તેવી નોકરી કેમ કરવી પડત?

મારી ક્ષમતા નહિવત્ છે, પણ મથુરા જેટલા દિવસ રહ્યો, ત્યાં રહીને આટલાં પ્રકટ અને અપ્રકટ કાર્યો કરતો રહ્યો તેની કથા આશ્ચર્યજનક છે. એનાં લેખાજોખાં લેવાનું જો કોઈ ઈચ્છે તો તે મારી જીવન સાધનાનાં તથ્યોને ધ્યાનમાં રાખે અને મને કઠપૂતળીથી વધારે કશું જ ન માને. આ સમર્પણભાવ જ મારી જીવનગાથાનું કેન્દ્ર રહ્યો છે. મેં મારા સંપર્કમાં આવનારાઓને પણ આ જ શીખવાડ્યું છે. ઋષિસત્તા દ્વારા થતા પરોક્ષ સંચાલન માટે પોતાને એક નિમિત્ત જ માનીને ઉપાસના, સાધના અને આરાધનાના ત્રિવિધ પ્રસંગોનું રહસ્ય યથાયોગ્ય સમયે છતું કર્યું છે. જેઓ ઈચ્છે તેઓ એ પ્રસંગો દ્વારા મારી આત્મકથાના તત્ત્વદર્શનને સમજી શકે છે.

૧૧. વિચારક્રાંતિનું બીજારોપણ, ફરીથી હિમાલયનું આમંત્રણ, અમારું વીલ અને વારસો

વિચારક્રાંતિનું બીજારોપણ,

ફરીથી હિમાલયનું આમંત્રણ જેના માધ્યમથી કરોડો લોકોનાં મન અને મગજને બદલી નાખવાનો સંકલ્પ પૂરો કરી બતાવવાનો મારો દાવો આજે સાચો પડતો દેખાય છે તે વિચારક્રાંતિ અભિયાને મથુરામાં જ જન્મ લીધો હતો. સહસકુંડી યજ્ઞ તો પૂર્વજન્મમાં મારી સાથે જોડાયેલા અને જેમણે ભવિષ્યમાં મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા નિભાવવાની હતી તેવા પરિજનોના સમાગમનું એક માધ્યમ હતો. આ યજ્ઞમાં એક લાખ કરતાં પણ વધારે લોકોએ સમાજમાંથી, પરિવારમાંથી તથા પોતાની અંદરથી બુરાઈઓ દૂર કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી. આ યજ્ઞ નરમેધ યજ્ઞ હતો. એમાં મેં સમાજ માટે સમર્પિત લોકસેવકોની માગણી કરી અને સમયાનુસાર મને બધા સહાયકો મળતા રહ્યા, આ આખો ખેલ જેમણે મને માધ્યમ બનાવીને સમગ્ર પરિવર્તનનો ઢાંચો ઊભો કરીને બતાવ્યો તે મારા અદેશ્ય જાદુગર દ્વારા જ ભજવાયો હતો એમ હું માનું છું.

મથુરામાં જ નૈતિક, બૌદ્ધિક તથા સામાજિક ક્રાંતિ માટે ગામેગામ જ્ઞાનનો પ્રકાશ ફેલાવવા તથા ઘેરઘેર અલખ જગાવવા માટે સર્વત્ર ગાયત્રી યજ્ઞની સાથે યુગ નિર્માણ સંમેલનોનાં આયોજનોની એક વ્યાપક યોજના બનાવવામાં આવી. મથુરામાં સહગ્નકુંડી યજ્ઞ વખતે જે પ્રાણવાન પરિજનો ત્યાં આવ્યા હતા એમણે પોતાને ત્યાં એક શાખા સંગઠન ઊભું કરવા તથા એક આવું જ યજ્ઞ આયોજન રાખવાની જવાબદારી પોતાના માથે લીધી. અથવા એમ કહો કે એ દિવ્ય વાતાવરણમાં અંત:પ્રેરણાએ એમને એ જવાબદારી સોંપી, જેથી દરેક વ્યક્તિ ઓછામાં ઓછી એક હજાર પ્રાણવાન અને વિચારશીલ વ્યક્તિઓને પોતાની આજુબાજુના વિસ્તારોમાંથી શોધીને પોતાના સહયોગી બનાવે. આયોજનો ચાર ચાર દિવસનાં રાખવામાં આવ્યાં. તેમાં ત્રણ દિવસ ક્રાંતિઓની વિસ્તૃત રૂપરેખા અને કાર્યપદ્ધતિ સમજાવતાં સંગીત અને પ્રવચનો રાખવામાં આવ્યાં. છેલ્લા ચોથા દિવસે યજ્ઞના અગ્નિ સમક્ષ જે લોકો અનિચ્છનીય બાબતો છોડવા અને યોગ્ય પરંપરાઓ અપનાવવા માટે તૈયાર હતા એમને વ્રત ધારણ કરવાનું કહ્યું.

આવાં આયોજનો જ્યાં જ્યાં થયાં ત્યાં તે ઘણાં સફળ થયાં. એના માધ્યમથી આશરે એક કરોડ વ્યક્તિઓએ મિશનની વિચારધારાને સાંભળી અને લાખો લોકોએ અનૈતિકતા, અંધવિશ્વાસ અને કુરિવાજોનો ત્યાગ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી. આ આયોજનોમાં દહેજ અને ધૂમધામ વગર ઘણાં લગ્નો થયાં. મથુરામાં ફરી વાર એક સો કુંડી યજ્ઞમાં ૧૦૦ આદર્શ લગ્નો કરાવવામાં આવ્યાં. ત્યારથી આ રિવાજ બરાબર ચાલે છે અને દર વર્ષે આ પ્રકારનાં આંદોલનોથી અનેક વ્યક્તિઓ લાભ મેળવી રહી છે.

હજારકુંડી યજ્ઞ સાથે જોડાયેલા મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રસંગો તથા અનેક રહસ્યમય ઘટનાઓનું વિવરણ કરવું તે હમણાં લોકકલ્યાણની દૃષ્ટિએ ઉપયોગી નથી. આ શરીરને છોડ્યા પછી રહસ્ય ખુલ્લું કરવામાં આવે એવો પ્રતિબંધ મારા માર્ગદર્શકનો છે. તેથી મેં એનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. આ મહાયજ્ઞથી મને પ્રત્યક્ષ રીતે ઘણું મળ્યું છે. એક મોટું સંગઠન રાતોરાત ગાયત્રી પરિવારરૂપે ઊભું થઈ ગયું. યુગનિર્માણ યોજનાના, વિચારક્રાંતિ અભિયાન તથા ધર્મતંત્રથી લોકશિક્ષણના રૂપમાં એની ભાવિ ભૂમિકા પણ બની ગઈ. અનેક સ્થળોએથી આવેલા લોકોએ પોતાને ત્યાં શાખા સ્થાપવાનો સંકલ્પ કર્યો. લગભગ ૨૦ વર્ષ પછી તે સ્થળોએ પ્રજ્ઞા સંસ્થાન તથા સ્વાધ્યાય મંડળો સ્થપાયાં. અમે મથુરા છોડ્યા પછી, જે સ્થાયી કાર્યકર્તાઓએ પ્રેસ-પ્રકાશન, સંગઠન-પ્રચારની જવાબદારી પોતાના ખભે લીધી હતી તે આ જ મહાયજ્ઞથી જોડાયા હતા. વર્તમાનમાં શાંતિકુંજમાં સ્થાયીરૂપે કાર્યરત મોટાભાગના સ્વયંસેવકોની પૃષ્ઠભૂમિ આ મહાયજ્ઞ અથવા તે પછી દેશભરમાં થયેલાં આયોજનોની મુખ્ય ભૂમિકા રહી છે. આને લીધે મારી પોતાની સંગઠન કરી શકવાની શક્તિનો વિકાસ થયો છે. ગાયત્રી તપોભૂમિના સીમિત વિસ્તારમાં જ એક અઠવાડિયાની, નવ દિવસની, એક એક મહિનાની કેટલીયે શિબિરોનાં આયોજનો કર્યા. આત્મોન્નતિ માટે પંચકોશી સાધના શિબિર, સ્વાસ્થ્ય-સંવર્ધન માટે કાયાકલ્પ સત્ર અને સંગઠનના વિસ્તાર માટે પરામર્શ તથા જીવન સાધના સત્ર વગેરે મુખ્ય મુખ્ય આયોજનો સહસ્ત્ર કુંડી અને સો કુંડી યજ્ઞ પછી મથુરામાં મારા માર્ગદર્શકના આદેશ અનુસાર સંપન્ન કર્યા. ગાયત્રી તપોભૂમિમાં આવેલા પરિજનો પાસેથી મને જે પ્રેમ મળ્યો, પરસ્પર આત્મીયતાની જે ભાવના વિકસી એણે એક વિશાળ ગાયત્રી પરિવારને જન્મ આપ્યો. આ એ જ ગાયત્રી પરિવાર છે કે જેનો દરેક સભ્ય મને પિતાના રૂપમાં; આંગળી પકડી ચલાવનાર માર્ગદર્શકના રૂપમાં; ઘર, પરિવાર અને મનની સમસ્યાઓને હલ કરનાર ચિકિત્સકના રૂપમાં જતો આવ્યો છે.

જે મારે ત્યાં આવ્યા હતા એમના સ્નેહ અને સદૂભાવને લીધે મારે પણ એમને ત્યાં જવું પડ્યું. કેટલીય જગ્યાએ નાનાં નાનાં યજ્ઞ આયોજનો થતાં હતાં. ક્યાંક સંમેલન તો ક્યાંક બુદ્ધિજીવી સમુદાયની વચ્ચે તર્ક, તથ્ય અને પ્રતિપાદનોના આધારે ગોષ્ઠિનાં આયોજનો થયાં. મેં જ્યારે મથુરા છોડી હરિદ્વાર જવાનો નિશ્ચય કર્યો, ત્યારે લગભગ બે વર્ષ સુધી આખા ભારતનો પ્રવાસ કરવો પડ્યો. પાંચ સ્થળોએ તો મથુરા જેવાં સહસ્ર કુંડી યજ્ઞનાં આયોજનો થયાં હતાં. એ સ્થળો હતાં ટાટાનગર, મહાસમુન્દ, બહરાઇચ, ભીલવાડા અને પોરબંદર. મેં એક દિવસમાં ત્રણ ત્રણ સ્થળોએ રોકાઈને હજારો માઈલની મુસાફરી અજ્ઞાતવાસમાં જતાં પહેલાં કરી. આ પ્રવાસથી મને સમર્પિત સમયદાની કાર્યકર્તાઓ મળ્યા. એવા અસંખ્ય લોકો મારા સંપર્કમાં આવ્યા, જેઓ પૂર્વજન્મમાં ઋષિ જેવું જીવન જીવ્યા હતા. એમની સમગ્ર શક્તિને ઓળખીને મેં એમને પરિવારમાં જોડ્યા અને આ રીતે કૌટુંબિક ભાવનાથી બંધાયેલું એક વિશાળ સંગઠન ઊભું થયું.

મને વર્ષો પહેલાં મારા માર્ગદર્શકનો આદેશ મળ્યો હતો કે મારે છે માસ માટે હિમાલય જવું પડશે, પણ ફરીથી મથુરા જવાના બદલે હંમેશને માટે ત્યાંનો મોહ છોડી હરિદ્વાર, સપ્ત સરોવરમાં સપ્ત ઋષિઓની તપસ્થલીમાં ત્રષિપરંપરાની સ્થાપના કરવી પડશે. મેં મારી બધી જ જવાબદારી ધીરેધીરે મારી ધર્મપત્નીને સોંપવાની શરૂઆત ઘણા સમય પહેલાંથી કરી દીધી હતી. તે પાછલા ત્રણ જન્મમાંથી બે જન્મોમાં મારી જીવનસંગિની બનીને રહી હતી. આ જન્મમાં પણ એણે અભિન્ન સાથી સહયોગીની ભૂમિકા નિભાવી હતી. ખરેખર મારી સફળતાના મૂળમાં એમનાં સમર્પણ અને એક નિષ્ઠ સેવાભાવનાને જ જેવી જોઈએ. મેં જે ઈચ્છયું, જે પ્રતિકૂળતાઓમાં જીવન જીવવાનું કહ્યું તે મુજબ તે ઓ સહર્ષ જીવ્યાં. મારા કુટુંબની પૃષ્ઠભૂમિ ગ્રામીણ જમીનદારની હતી. જ્યારે એમની એક ધનિક શહેરી ખાનદાનની હતી, પરંતુ જ્યારે એકબીજામાં ભળી જવાનો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયો ત્યારે અમે એકરૂપ થઈ ગયાં. મેં મારી ગામની જમીન વિદ્યાલય બાંધવા માટે આપી દીધી તથા જમીનના બોન્ડમાંથી મળેલા પૈસા ગાયત્રી તપોભૂમિ (મથુરા)ની જમીન ખરીદવામાં વાપર્યા. તો મારી ધર્મપત્નીએ પોતાનાં બધાં જ ઘરેણાં તપોભૂમિનાં મકાનો બાંધવા માટે આપી દીધાં. આ ત્યાગ અને સમર્પણ એમનું છે, જેમણે મને ઉચ્ચ ભૂમિકાએ પહોંચાડવામાં એક મહત્ત્વપૂર્ણ ભૂમિકા નિભાવી.

મારી બીજી વારની હિમાલયની યાત્રા વખતે મારી ગેરહાજરીમાં સંપાદન – સંગઠનની જવાબદારી એમણે ઉઠાવી હતી. આ વખતે ૧૦ વર્ષ પછી ૧૯૭૧માં એક મોટો પરિવાર મૂકીને હિમાલય જઈ રહ્યો હતો. ગાયત્રી પરિવારને દશ્યરૂપે પોતાના એક સંરક્ષકની જરૂર હતી, જે એમને સ્નેહ અને મમતા આપી શકે. એમના દુઃખમાં આંસુ લૂછવાનું કામ માતા જ કરી શકે. માતાજીએ આ જવાબદારી સારી રીતે નિભાવી. હિમાલયના પ્રવાસે જતાં પહેલાં ત્રણ વર્ષથી લાંબા પ્રવાસે જતો હતો. એ સમયે મથુરા આવતા પરિજનોને મળવાનું અને આશ્વાસન આપવાનું કામ તેમણે પોતે જ ઉઠાવી લીધું હતું. અમારા સામાજિક જીવનમાં મને તેમનો સતત સહયોગ મળતો રહ્યો. ૨૦૦ રૂપિયામાં પાંચ વ્યક્તિઓનું ગુજરાન અને આવનાર અતિથિઓનો યોગ્ય સત્કાર પણ તેઓ કરતાં રહ્યાં. કોઈનેય નિરાશ થઈને જવું પડ્યું નથી. મથુરાનું અમારું જીવન એક અમૂલ્ય થાપણ જેવું છે. એનાથી માત્ર મારા ભાવિ ક્રાંતિકારી જીવનનો પાયો નખાયો, એટલું જ નહિ, ધીરેધીરે મારી જવાબદારી સંભાળી શકે એવાં નરરત્નો પણ મળ્યાં.

૧૦. પ્રવાસનું બીજું ચરણ તથા કાર્યક્ષેત્રનું નિર્ધારણ, અમારું વીલ અને વારસો

પ્રવાસનું બીજું ચરણ તથા કાર્યક્ષેત્રનું નિર્ધારણ

પ્રથમ પરીક્ષા આપવા માટે હિમાલય બોલાવ્યાને લગભગ ૧૦ વર્ષ વીતી ગયાં, ફરીથી બોલાવવાની જરૂર ન લાગી. એમનાં દર્શન પહેલાં થયાં હતાં એ જ મુદ્રામાં થતાં રહ્યાં. “બધું બરાબર છે” એટલા જ શબ્દો બોલીને પ્રત્યક્ષ સંપર્ક પૂરો થતો રહ્યો. અંતરાત્મામાં એમનો સમાવેશ સતત થતો રહ્યો. ક્યારેય એવું નથી લાગ્યું કે હું એકલો છું. હમેશાં બંને સાથે રહેતા હોઈએ એવી અનુભૂતિ થતી રહી. આ રીતે દશ વર્ષ વીતી ગયાં.

સ્વતંત્રતા સંગ્રામ ચાલી જ રહ્યો હતો. એ દરમિયાન અનુકૂળ ઋતુ જોઈને હિમાલય જવાનો ફરીથી આદેશ આવ્યો. બીજા જ દિવસે જવાની તૈયારી કરી. આદેશની ઉપેક્ષા કરવાનું, વિલંબ કરવાનું મારા માટે શક્ય ન હતું. ઘરના સભ્યોને જવાની ખબર આપી. પ્રાત:કાળે બ્રાહ્મમુહૂર્તમાં નીકળવાની તૈયારી કરી લીધી. તે વખતે પણ સડક ઉત્તરકાશી સુધી જ બની હતી. ત્યાંથી આગળનું કામકાજ શરૂ થયું હતું.  રસ્તો મારો જોયેલો હતો. પહેલી વાર જેટલી ઠંડી આ વખતે ન હોતી. રસ્તે આવતા જતા લોકો મળતા. નાની નાની ધર્મશાળાઓ પણ સાવ ખાલી નહોતી. આ વખતે કોઈ મુશ્કેલી ન પડી. સામાન પણ વધારે નહોતો. ઘર જેવી સગવડ તો ક્યાંથી હોય, પણ પરિસ્થિતિ અસહ્ય ન હોતી, ક્રમ યથાવત્ ચાલતો રહ્યો.

અગાઉ જે ત્રણ પરીક્ષાઓ લીધી હતી એમાંની એકેય આ વખતે આપવી ન પડી, જે પરીક્ષા એકવાર લેવાઈ ગઈ છે એ વારંવાર લેવાની જરૂર એમને પણ ન લાગી. ગંગોત્રી સુધીનો રસ્તો તે એવો હતો. જેના માટે કોઈને પછવાની જરૂર નહોતી. ગંગોત્રીથી ગોમુખના ૧૪ માઈલનો રસ્તો એવો છે કે તે બરફ ઓગળી ગયા પછી દર વર્ષે બદલાઈ જાય છે. મોટી શિલાઓ તૂટી જાય છે અને તે આમતેમ ગબડે છે. નાનાં ઝરણાં પણ પથ્થરોથી રસ્તો રોકાઈ જવાના કારણે પોતાનો માર્ગ આડોઅવળો કરી લે છે. નવા વર્ષે ત્યાંના કોઈ જાણકાર માણસને સાથે લઈને જવું પડતું હતું અથવા તો પછી પોતાની વિશેષ વિવેકબુદ્ધિની મદદથી અનુમાન કરી આગળ વધવાનો અને માર્ગમાં કોઈ અવરોધ આવે તો પાછા વળીને બીજો રસ્તો શોધવાનો ક્રમ ચાલતો રહ્યો, આમ કરતાં કરતાં ગોમુખ પહોંચી ગયો. ત્યાંથી આગળ ગુરુદેવના સંદેશવાહકની સાથે જવાનું હતું. તે પણ સૂક્ષ્મ શરીરધારી હતો. છાયા પુરુષ અથવા તો વીરભદ્રની કક્ષાનો હતો. જરૂર પડ્યે તેઓ એની પાસે અનેક કામ કરાવતા હતા. જેટલી વાર મારે હિમાલય જવું પડ્યું તેટલી વાર નંદનવન તથા આગળ ઊંચે સુધી તથા પાછા વળતાં ગોમુખ સુધી મને પહોંચાડી જવાનું કામ તેના માથે હતું. તેથી એ મદદનીશની મદદથી હું ધાર્યા કરતાં ઓછા સમયમાં ખૂબ સહેલાઈથી પહોંચી થયો. આખે રસ્તે બંને મૌન રહ્યા.

નંદનવન પહોંચતાં જ જોયું તો ગુરુદેવનું સૂક્ષ્મશરીર પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપે મારી સામે હતું. એ પ્રગટ થતાં જ હું ભાવવિભોર બની ગયો. હોઠ કંપવા લાગ્યા. નાકમાં પાણી આવી ગયું. એવું લાગ્યું જાણે કે મારા પોતાના શરીરનું કોઈ ખોવાયેલું અંગ ફરીથી પાછું મળી ગયું અને તેના અભાવે જે અપૂર્ણતા હતી તે પૂરી થઈ ગઈ. તેઓ મસ્તક પર હાથ મૂકે તે એમના મારા પ્રત્યેના અગાધ પ્રેમનું પ્રતીક હતું. અભિવાદન અને આશીર્વાદનો શિષ્ટાચાર આટલામાં જ પૂર્ણ થઈ ગયો. ગુરુદેવે મને સંક્ત કર્યો-ઋષિઓ પાસેથી ફરીથી માર્ગદર્શન લેવા જવા માટે. હૃદયમાં રોમાંચ થઈ ગયો.

સતયુગના લગભગ બધા જઋષિઓ હિમાલયના એદુર્ગમ વિસ્તારમાં રહે છે, જ્યાં મને એમનો પ્રથમ સાક્ષાત્કાર થયો હતો. સ્થાન નક્કી કરવાની દૃષ્ટિએ દરેકે પોતાની એક એક ગુફા નક્કી કરી લીધી છે. જો કે શરીરચર્યા માટે તેમને સ્થાન નિયત કરવાની કે સાધનો ભેગાં કરવાની કોઈ જરૂર નથી, તો પણ પોતપોતાનાં નિર્ધારિત કાર્યો પૂરાં કરવા તથા જરૂર પડ્યું – એકબીજાને મળવા માટે બધાએ પોતાનાં સ્થાન નક્કી કરી લીધાં છે.

પહેલી યાત્રામાં હું તેમને માત્ર પ્રણામ જ કરી શક્યો હતો. આ બીજી યાત્રામાં ગુરુદેવ મને વારાફરતી ઋષિઓની મુલાકાત માટે લઈ ગયા. પરોક્ષરૂપે આશીર્વાદ મળ્યા હતા, હવે એમનો સંદેશ સાંભળવાનો હતો. તેઓ આછા પ્રકાશપુંજ જેવા દેખાતા હતા, પરંતુ જયારે એમનું સૂક્ષ્મ શરીર સાચું બની ગયું. ત્યારે એ ઋષિઓનું સતયુગમાં હતું તેવું શરીર દેખાવા માંડ્યું. ઋષિઓના શરીરની સંસારી લોકો જેવી કલ્પના કરે છે એવાં જ એમનાં શરીર હતાં. શિષ્ટાચારનું પાલન કરવામાં આવ્યું. એમનાં ચરણોમાં માથું ટેકવી દીધું. એમણે મારા માથા પર હાથ મૂક્યો એનાથી રોમાંચ થઈ ઊઠ્યો. આનંદ અને ઉલ્લાસ ઉભરાવા લાગ્યા.

કામની વાત શરૂ થઈ. દરેકે પરાવાણીમાં કહ્યું કે અમે સ્થૂળ શરીરથી જે કાર્યો કરતા હતા તે, અત્યારે બિલકુલ નામશેષ થઈ ગયાં છે. માત્ર ખંડિયેરના અવશેષો બચ્યા છે. જ્યારે અમે દિવ્યદૃષ્ટિથી એ ક્ષેત્રોની વર્તમાન સ્થિતિ જોઈએ છીએ ત્યારે અત્યંત દુઃખ થાય છે. ગંગોત્રીથી માંડીને હરિદ્વાર સુધીનું આખું ક્ષેત્ર ઋષિક્ષેત્ર હતું. એ એકાંત ક્ષેત્રમાં માત્ર તપશ્ચર્યા કરવામાં આવતી હતી.

ઉત્તરકાશીમાં જેવું જમદગ્નિનું ગુરુકુળ આરણ્યક હતું એવા અનેક ઋષિઓના આશ્રમો ઠેર ઠેર હતા. બીજા ઋષિઓ પોતપોતાના ભાગે આવતી શોધખોળોની તપશ્ચર્યા કરવામાં સંલગ્ન રહેતા. આજે અમે જ્યાં રહીએ છીએ ત્યાં દેવોનાં સ્થાન હતાં. હિમયુગ પછી માત્ર સ્થાન જ બદલાઈ ગયાં. એટલું જ નહિ, પરંતુ અમારી પરંપરા તદ્દન ભુલાઈ ગઈ. એનાં માત્ર ચિહ્નો જ રહ્યાં છે.

ઉત્તરાખંડમાં ઠેરઠેર દેવદેવીઓનાં મંદિરો તો બની ગયાં છે, જેથી એમાં ધન આવતું રહે અને પૂજારીઓનું ગુજરાન થયા કરે. ઋષિઓ કોણ હતા, ક્યાં રહેતા હતા, શું કરતા હતા એ પૂછનાર કે બતાવનાર આજે કોઈ નથી. એમની કોઈ નિશાની પણ બચી નથી. અમારી દષ્ટિએ તો ઋષિપરંપરાનો જાણે પ્રલય જ થઈ ગયો છે.

લગભગ આ જ વાત બીજા જે ઋષિઓની સાથે મારી મુલાકાત કરાવવામાં આવી તે બધાએ કહી. વિદાય આપતી વખતે બધાંની આંખોમાં આંસુ હતાં. મને લાગ્યું કે બધા જ વ્યથિત છે. બધાંનું મન ઉદાસ અને ભારે છે, પણ હું એમને શું કહ્યું? આટલા બધા ઋષિઓ ભેગા થઈને જે ભાર ઉઠાવતા હતા એ ઉઠાવવાની મારામાં શક્તિ નથી. એ બધાનું ભારેખમ મન જોઈને મારું મન પણ દ્રવિત થઈ ગયું. વિચાર કરતો રહ્યો. ભગવાને જો મને કોઈ કામ માટે લાયક બનાવ્યો હોત તો આ દેવપુરુષોને આટલા બધા દુઃખી જોઈને હું મૌન ન સેવત. મારી ઉપર પણ સ્તબ્ધતા છવાઈ ગઈ. આંખોમાંથી આંસુ વહેવા લાગ્યાં. આટલા બધા સમર્થ ઋષિઓ આટલા બધા દુઃખી, અસહાય ! એમની એ વેદના મને વીંછીના ડંખની વેદનાની જેમ પીડા આપી રહી.

ગુરુદેવનો આત્મા અને મારો આત્મા સાથેસાથે ચાલી રહ્યા હતા. બંને એકબીજાને જોઈ રહ્યા હતા. એમના ચહેરા પર પણ ઉદાસીનતા છવાઈ ગઈ હતી. હે ભગવાન, કેવો વિષમ સમય આવ્યો છે કે કોઈ ઋષિનો એકેય ઉત્તરાધિકારી પેદા ન થયો? બધાનો વંશ નાશ પામ્યો ? ઋષિઓમાંથી કોઈની પણ પ્રવૃત્તિઓ ચાલતી નથી. કરોડોની સંખ્યામાં બ્રાહ્મણો છે અને લાખો સંતો છે, પરંતુ એમાંથી પંદર વીસ જીવંત હોત તો બુદ્ધ અને ગાંધીજીની જેમ ગજબ કરી દેત, પરંતુ આજે આ બધું કોણ કરે? કઈ શક્તિથી કરે?

રાજકુમારીની આંખોમાંથી આંસુ ટપક્યાં અને એણે એટલું જ કહ્યું કે “કો વેદાન ઉદ્ધરસ્યસિ? અર્થાત્ દેવોનો ઉદ્ધાર કોણ કરશે?” એના જવાબમાં કુમારિલ ભટ્ટે કહ્યું હતું કે “હજુ આ કુમારિક ભટ્ટ ભૂમિ ઉપર છે. વિલાપ ન કરો.” તે વખતે એક કુમારિલ ભટ્ટ જીવતો હતો. એણે જે કહ્યું હતું તે કરી બતાવ્યું, પણ આજે તો ક્યાંય કોઈ બ્રાહ્મણ નથી કે નથી કોઈ સંત. ઋષિઓની વાત તો બહુ દૂરની છે. આજે તો કપટી લોકો છદ્મવેશ ધારણ કરીને પેલા રંગાયેલા શિયાળની જેમ આખા વનપ્રદેશમાં હુંઆ હુઆ કરતા ફરી રહ્યા છે.

બીજા દિવસે પાછા ફર્યા પછી આવા વિચાર આખો દિવસ મને આવતા રહ્યા. જે ગુફામાં મારો નિવાસ હતો ત્યાં આખો દિવસ આ જ ચિંતન ચાલતું રહ્યું, પરંતુ ગુરુદેવ મારું મન વાંચી રહ્યા હતા. મારી પીડાથી એમને પણ દુઃખ થઈ રહ્યું હતું.

એમણે કહ્યું, “તો તું ફરી એવું કર. બીજી વાર આપણે એમને મળવા જઈએ ત્યારે તું એમને કહેજે કે આપ કહેતા હો તો તેનું બીજારોપણ હું કરી શકું છું. આપ ખાતરપાણી આપશો તો પાક ઊગી નીકળશે. નહિ તો એ દિશામાં પ્રયાસ કરવાથી મારા મનનો બોજ તો હલકો થશે જ.” સાથેસાથે એ પણ પૂછજે કે એની શુભ શરૂઆત કઈ રીતે કરવામાં આવે. એની રૂપરેખા બતાવો. હું જરૂર કંઈક કરીશ. જો આપ લોકોની કૃપા વરસશે તો આ સૂકા સ્મશાનમાં હરિયાળી ઊગી નીકળશે.”

ગુરુદેવના આદેશ પર તો હું એમ પણ કહી શકતો હતો કે બળતી આગમાં હું બળી મરીશ. જે થવાનું હશે તે થશે. પ્રતિજ્ઞા કરવામાં અને તેને નિભાવવામાં પ્રાણની સાક્ષીએ પ્રતિજ્ઞા તો કરી શકાય છે. આવા વિચારો મનમાં ચાલી રહ્યા હતા. ગુરુદેવ તે વાંચી રહ્યા હતા. આ વખતે મેં જોયું તો એમનો ચહેરો બ્રહ્મકમળની જેમ ખીલી રહ્યો હતો.

બંને સ્તબ્ધ હતા અને પ્રસન્ન પણ. ફરીથી પાછા જઈને બીજી વાર ઋષિઓને મળવાનો નિશ્ચય કર્યો. અમે હજુ તેમને રાતે જ મળ્યા હતા. બીજી વાર અમને પાછા આવેલા જોઈને એ બધા જ પ્રસન્ન થયા અને આશ્ચર્યચકિત પણ. હું તો હાથ જોડી માથું નમાવીને મંત્રમુગ્ધ થઈ ઊભો રહ્યો. ગુરુદેવે મારી કામના, ઈચ્છા અને ઉમંગ એમને પરોક્ષ પરાવાણીમાં કહી સંભળાવ્યાં. તેમણે કહ્યું, “આ નિર્જીવ નથી. એ જે કહે છે તે ખરેખર કરી બતાવશે. આપ એ બતાવો કે આપનું જે કાર્ય અધૂરું રહ્યું છે એનાં બીજ નવેસરથી કઈ રીતે વાવી શકાય. હું અને આપ એને ખાતર પાણી આપતા રહીશું તો એ પાછો નહિ પડે.”

આ પછી એમણે ગાયત્રી પુરશ્ચરણની પૂર્તિ માટે મથુરામાં થનાર સહગ્નકુંડી યજ્ઞમાં છાયારૂપે પધારવા એ સૌને આમંત્રણ આપ્યું અને કહ્યું, “આમ તો આ વાનર છે, પણ છે હનુમાન, આ રીંછ તો છે, પણ છે જાંબુવાન. આ ગીધ તો છે, પણ છે જટાયુ. આપ એને આદેશ આપો અને આશા રાખજો કે જે બાકી રહ્યું છે, તૂટી ગયું છે તેનું ફરીથી નિર્માણ થશે અને અંકુરમાંથી વૃક્ષ બનશે. આપણે લોકો નિરાશ શા માટે થઈએ? આની ઉપર આશા શા માટે ન રાખીએ? એણે પાછલા ત્રણેય જન્મોમાં સોંપવામાં આવેલી જવાબદારીઓ નિષ્ઠાપૂર્વક નિભાવી છે.” ચર્ચા એક જ ઋષિ સાથે ચાલી રહી હતી. પણ નિમંત્રણ પહોંચતાં જ એક ક્ષણમાં તો બધા જ ઋષિઓ એક એક કરીને ભેગા થઈ ગયા. નિરાશા ગઈ, આશા બંધાઈ અને ભવિષ્યનો કાર્યક્રમ એવો બન્યો કે આપણે બધા જે કરી રહ્યા છીએ એનું બીજ એક ખેતરમાં વાવવામાં આવે અને નર્સરી તૈયાર કરવામાં આવે. એના રોપા સર્વત્ર રોપાશે અને ઉદ્યાન મહોરી ઊઠશે.

આ શાંતિકુંજ બનાવવાની યોજના હતી. મથુરા નિવાસ પછી મારે એ પૂર્ણ કરવાની હતી. ગાયત્રીનગર વસાવવાની અને બ્રહ્મવર્ચસ શોધ સંસ્થાન ઊભું કરવાની યોજના પણ વિસ્તારથી સમજવી. સંપૂર્ણ ધ્યાનથી એનો એકેએક અક્ષર હૃદયપટલ ઉપર લખી લીધો અને નિશ્ચય કર્યો કે ૨૪ લાખનું પુરશ્ચરણ પૂરું થતાં જ આ કાર્યક્રમની રૂપરેખા બનાવીને કામ શરૂ કરીશ. જેને ગુરુદેવનું સંરક્ષણ મળ્યું હોય એ નિષ્ફળ જાય એવું કદી બને જ નહિ.

એક દિવસ વધુ ત્યાં રોકાયો. એમાં ગુરુદેવે પુરશ્ચરણની પૂર્ણાહુતિનું સ્વરૂપ વિસ્તારથી સમજાવ્યું તથા કહ્યું કે “પાછલાં વર્ષોની સ્થિતિ અને ઘટના ક્રમને હું બારીકાઈથી જોતો આવ્યો છું અને એમાં જ્યાં કંઈક બિનજરૂરી લાગ્યું એ સુધારતો રહ્યો છું. હવે ભવિષ્યમાં શું કરવાનું છે તેનું સ્વરૂપ સમજાવવા માટે તને આ વખતે બોલાવવામાં આવ્યો છે. પુરશ્ચરણ પૂરાં થવામાં હવે વધુ વખત બાકી નથી. જે બાકી રહ્યાં છે તે મથુરા જઈને પૂરાં કરવાં જોઈએ. હવે તારા જીવનનું બીજું ચરણ મથુરાથી શરૂ થશે.

પ્રયાગ પછી મથુરા જ દેશનું મધ્ય કેન્દ્ર છે.આવાગમનની દષ્ટિએ તે સગવડવાળું પણ છે. સ્વરાજ મળ્યા પછી તારું રાજનૈતિક કાર્ય તો પૂરું થઈ જશે, પણ તારું કામ હજુ પૂરું નહિ થાય. રાજનૈતિક ક્રાંતિ તો થશે. આર્થિક ક્રાંતિ તથા તેને લગતાં બીજાં કાર્ય પણ સરકાર કરશે, પરંતુ એ પછી પણ બીજી ત્રણ ક્રાંતિઓ બાકી રહે છે, જેને ધર્મતંત્રના માધ્યમથી પૂર્ણ કરવાની છે. એના વિના પૂર્ણતા આવી શકશે નહિ. દેશ પરાધીન અને જર્જરિત થયો એનું કારણ એ નથી કે અહીં શૂરવીરો નહોતા. તેઓ આક્રમણખોરોને પરાસ્ત નહોતા કરી શક્તા, પરંતુ તેમની આંતરિક દુર્બળતાઓએ એમને પતનની ખાઈમાં ધકેલી દીધા હતા બીજાઓએ તો એ દુર્બળતાનો લાભ જ ઉઠાવ્યો છે.

તારે નૈતિક ક્રાંતિ, બૌદ્ધિક ક્રાંતિ અને સામાજિક ક્રાંતિ કરવાની છે. એના માટે ઉપયુક્ત લોકોને ભેગા કરવા તથા જે કરવાનું છે એ સંબંધી વિચારો અત્યારથી જ વ્યક્ત કરવા ખૂબ જરૂરી છે. આથી તું તારું ઘર ગામ છોડીને મથુરા જવાની તૈયારી કર. ત્યાં એક નાનું ઘર લઈને એક માસિક શરૂ કર. સાથેસાથે ત્રણેય ક્રાંતિઓ સંબંધી જરૂરી માહિતીનું પણ પ્રકાશન કર. અત્યારે તારાથી આટલું થઈ શકશે. થોડા દિવસોમાં જ તારે દુર્વાસા ઋષિની તપોભૂમિમાં મથુરાની પાસે જ એક ભવ્ય ગાયત્રી મંદિર બનાવવાનું છે. તારા સહકાર્યકરો આવે ત્યારે ત્યાં તેમને રહેવા માટે જરૂરી મકાનની પણ વ્યવસ્થા કરવાની છે. આ ઉપરાંત ૨૪ મહાપુરશ્ચરણ પૂરાં થયા પછી પૂર્ણાહુતિ સ્વરૂપે એક મહાયજ્ઞ કરવાનો છે. અનુષ્ઠાનોની પરંપરામાં જપની સાથે યજ્ઞ કરવાનો હોય છે.તારાં ૨૪ લાખનાં ૨૪ અનુષ્ઠાનો પૂરાં થવાની તૈયારીમાં છે. એના માટે એક હજાર કુંડવાળી યજ્ઞશાળામાં એક હજાર માંયાંત્રિકો દ્વારા ૨૪ લાખ આહુતિઓના યજ્ઞનું આયોજન કરવાનું છે. એ પ્રસંગે જ એવું વિશાળકાય સંગઠન ઊભું થઈ જશે, જેના દ્વારા તાત્કાલિક ધર્મતંત્રની મદદથી જનજાગૃતિનું કાર્ય શરૂ કરી શકાય. અનુષ્ઠાનની પૂર્તિનું આ પ્રથમ ચરણ છે. લગભગ ૨૪ વર્ષોમાં આ જવાબદારી પૂર્ણ કર્યા પછી તારે સપ્ત સરોવર, હરિદ્વાર જવાનું છે. ત્યાં રહીને જેના માટે ઋષિઓની ભુલાઈ ગયેલી પરંપરાઓને પુનઃજાગૃત કરવાની તને સ્વીકૃતિ આપી છે એ કામ કરવાનું છે.

મથુરાનું કાર્ય શરૂઆતથી માંડીને અંત સુધી કઈ રીતે પૂર્ણ કરવાનું છે એની સુવિસ્તૃત રૂપરેખા એમણે સમજાવી. આ દરમિયાન આર્ષગ્રંથોનો અનુવાદ, પ્રકાશન, પ્રચાર તથા ગાયત્રી પરિવારનું સંગઠન અને એના સભ્યોને કામ સોંપવું વગેરેની રૂપરેખા પણ એમણે બતાવી દીધી.

મેં પ્રથમની જેમ આ વખતે પણ આશ્વાસન આપ્યું કે જે આદેશ આપવામાં આવ્યો છે એમાં કોઈપણ પ્રકારની ભૂલ નહિ રહેવા દઉં. પણ એક જ શંકા રહે છે કે આટલા વિશાળ કાર્ય માટે જે ધન અને માણસોની જરૂર પડશે તે હું ક્યાંથી લાવીશ?

મારા મનને વાંચી રહેલા ગુરુદેવ હસી પડ્યા. “એના માટે તું ચિંતા ન કરીશ. જે તારી પાસે છે એને વાવવાની શરૂઆત કર. એનો પાક સો ગણો ઊતરશે અને જે કામ સોંપ્યાં છે તે બધાં પૂરાં થવા માંડશે.” મારી પાસે જે છે તેને ક્યાં અને કેવી રીતે વાવવાનું છે, એનો પાક ક્યારે પાકશે, કઈ રીતે પાકશે તેની માહિતી પણ તેમણે આપી દીધી.

એમણે જે કહ્યું તે ગાંઠે બાંધી લીધું. ભૂલી જવાનો તો પ્રશ્ન જ નહોતો. જયારે ઉપેક્ષા કરીએ ત્યારે જ ભૂલી જવાય છે. સેનાપતિનો આદેશ સૈનિક ક્યાં ભૂલી જાય છે? મારા માટે પણ અવજ્ઞા કે ઉપેક્ષા કરવાનો કોઈ પ્રશ્ન નહોતો. વાત પૂરી થઈ ગઈ. આ વખતે છ જ મહિના હિમાલય રોકાવાનો આદેશ થયો. જ્યાં રહેવાનું હતું ત્યાં બધી જ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી. ગુરુદેવનો વીરભદ્ર મને ગોમુખ સુધી મૂકી ગયો. ત્યાંથી હું તેમણે બતાવેલ સ્થાને ગયો અને ૬ મહિના પૂરા કર્યા. જ્યારે ઘરે પાછો આવ્યો ત્યારે સ્વાથ્ય પહેલાં કરતાં પણ વધારે સારું હતું. પ્રસન્નતા અને ગંભીરતા વધી ગઈ હતી, જે પ્રતિભા રૂપે ચહેરાની આજુબાજુ છવાઈ ગઈ હતી. પાછો આવ્યો ત્યારે જેમણે મને જોયો તેમણે કહ્યું, “લાગે છે કે હિમાલયમાં ક્યાંક ખૂબ સુખસગવડવાળું સ્થળ છે. તમે ત્યાં જાઓ છો અને સ્વાથ્ય-સંવર્ધન કરીને પાછા આવો છો.” મેં હસવા સિવાય બીજો કોઈ જવાબ ન આપ્યો.

હવે મથુરા જવાની તૈયારી હતી. એકવાર દર્શનની દૃષ્ટિએ મથુરા જોયું તો હતું પણ ત્યાં કોઈની સાથે પરિચય નહોતો. ચાલીને ત્યાં ગયો અને “અખંડ જ્યોતિ’ના પ્રકાશનને લાયક એક નાનું મકાન ભાડે લેવાનો નિશ્ચય કર્યો. મકાનોની તો એ વખતે પણ ખેચ હતી. ખૂબ શોધવા છતાં જરૂરિયાત મુજબ મકાન મળતું નહોતું. શોધતાં શોધતાં ઘીયામંડી જઈ પહોંચ્યો. ત્યાં એક ખાલી મકાન પડ્યું હતું. એની માલિક એક ડોસી હતી. ભાડું પૂછ્યું તો એણે પંદર રૂપિયા કહ્યું અને ચાવી હાથમાં પકડાવી દીધી. અંદર જઈને જોયું તો નાના મોટા થઈને પંદર ઓરડા હતા. મકાન આમ તો જૂનું હતું, પરંતુ સરેરાશ દરેક ઓરડાનું એક રૂપિયો ભાડું હતું તેથી તે મોંધું તો નહોતું. એનાથી મારું કામ ચાલે એમ પણ હતું. મને ગમી ગયું અને એક મહિનાનું ભાડું એડવાન્સમાં આપી દીધું. ડોસી ખૂબ ખુશ થઈ ગઈ.

ઘેર જઈને બધો સામાન લઈ આવ્યો અને પત્ની તથા બાળકો સાથે એમાં રહેવા લાગ્યો.  આખા મહોલ્લામાં કાનાફૂસી થતી સાંભળી. જાણે કે હું ત્યાં રહેવા આવ્યો તે કોઈ આશ્ચર્યજનક બાબત ન હોય ! પૂછ્યું ત્યારે લોકોએ કહ્યું કે આ ભૂતિયું મકાન છે. એમાં જે કોઈ રહેવા આવ્યા હતા તેમણે જાન ગુમાવ્યો છે. કોઈ એ ઘરમાં ટક્યુ નથી. અમે તો કેટલાયને ત્યાં આવતા અને દુઃખી થતા જોયા છે. તમે બહારના માણસ છો તેથી છેતરાઈ ગયા. આ તો તમને જણાવી દીધું. એવું કશું ન હોત તો ૧૫ ઓરડાવાળું ત્રણ માળનું મકાન વર્ષોથી ખાલી પડી રહે ખરું ? તમે જાણીબૂજીને એમાં રહેશો તો નુકસાન સહન કરવું પડશે.

આટલું સસ્તું અને આટલું ઉપયોગી મકાન બીજે ક્યાંય મળતું નહોતું. આથી, મેં તો એમાં જ રહેવાનો નિશ્ચય કર્યો. ભૂતિયું મકાન હોવાની વાત સાચી હતી. આખી રાત મેડા ઉપર ધમાચકડી મચતી હતી. રડવાના, હસવાના અને લડવાના અવાજ આવતા. એ મકાનમાં વીજળી નહોતી. ફાનસ સળગાવીને હું ઉપર ગયો તો કેટલાંક સ્ત્રીપુરુષોની આકૃતિઓ નાસી જતી જોઈ, પરંતુ રૂબરૂ મુલાકાત ન થઈ. એમણે મને કોઈ નુકસાન ન પહોંચાડ્યું. આ પ્રમાણે લગભગ દસેક દિવસ સુધી બનતું રહ્યું.

એક રાત્રે હું લગભગ એક વાગ્યે મેડા ઉપર ગયો. હાથમાં ફાનસ હતું. નાસી જતાં પ્રેતોને થોભવાનું કહ્યું. તેઓ ઊભાં રહ્યાં. મેં કહ્યું, “તમે ઘણા દિવસોથી આ ઘરમાં રહો છો. તો આપણે એમ કરીએ કે ઉપરના સાત ઓરડામાં તમે લોકો રહો. નીચેના આઠ ઓરડાઓથી હું મારું કામ ચલાવીશ. આ રીતે આપણે રાજીખુશીથી સમજૂતી કરીને રહીએ. તેથી તમેય પરેશાન ન થાઓ અને મારે હેરાન ન થવું પડે.” એમનામાંથી કોઈએ જવાબ ન આપ્યો. બધાં ઊભાં રહ્યાં. બીજા દિવસથી બધું બંધ થઈ ગયું. મેં મારા તરફથી સમજૂતીનું પાલન કર્યું. તેઓ બધાં પણ મારી સાથે સંમત થઈ ગયાં. ઉપર કોઈના હરવા ફરવાનો અવાજ તો સંભળાતો, પણ મારી ઊંઘ હરામ થઈ જાય એવો કોઈ ઉપદ્રવ નહોતો થતો. બાળકો ડરે કે કામમાં વિઘ્ન પડે એવું પણ કંઈ થતું નહિ. ઘરમાં જે કાંઈ સમારકામ કરાવવા જેવું હતું તે મેં મારા પૈસે કરાવી દીધું. “અખંડ જ્યોતિ’ સામાયિક ફરીથી આ જ ઘરમાંથી પ્રકાશિત થવા માંડ્યું. પરિજનો સાથે પત્રવ્યવહાર અહીંથી જ શરૂ ર્યો. પહેલા જ વર્ષે લગભગ બે હજાર ગ્રાહક બની ગયા. ગ્રાહકો સાથે પત્રવ્યવહાર કરતો તથા વાતચીત માટે તેમને બોલાવતો. અધ્યયન તો રસ્તે ચાલતાં ચાલતાં કરી લેતો. રોજ ફરવા જતો હતો, તે વખતે બે કલાક રોજ વાંચતો. અનુષ્ઠાન પણ મારી પૂજાની નાની સરખી ઓરડીમાં ચાલતું રહ્યું. કોંગ્રેસના કામને બદલે હવે લેખન કાર્ય તરફ ધ્યાન આપવા માંડ્યું. “અખંડ જયોતિ’ માસિક, આર્ષ સાહિત્યનો અનુવાદ, ધર્મતંત્રથી લોકશિક્ષણની રૂપરેખા વગેરે વિષયો અંગે લખવા માંડ્યું. માસિક પોતાના હેન્ડપ્રેસ પર છપાતું. બીજું સાહિત્ય અન્ય પ્રેસમાં છપાવતો. આ રીતે ગાડું ગબડવા લાગ્યું, પરંતુ ચિંતા એક જ રહેતી કે ભવિષ્યમાં મથુરામાં જ રહીને પ્રકાશનનું મોટું કામ કરવાનું છે. પ્રેસ નાંખવાનું છે. ભવ્ય ગાયત્રી મંદિર અને તપોભૂમિ બનાવવાની છે. મહાભારત પછી કદી ન થયો હોય એવો વિશાળ યજ્ઞ કરવાનો છે. આ બધું ધન અને માણસો ક્યાંથી એકઠાં કરવાં? એ માટે ગુરુદેવનો “વાવો અને લણો એ સંદેશ મારા મનઃચક્ષુ આગળ ખડો થતો. એને હવે સમાજરૂપી ખેતરમાં કાર્યાન્વિત કરવાનો હતો. સાચા અર્થમાં અપરિગ્રહી બ્રાહ્મણ બનવાનું હતું. આ જ કાર્યક્રમની રૂપરેખા મગજમાં ઘૂમવા માંડી.

૯. અણઘડ મન હાર્યું, હું જીત્યો, અમારું વીલ અને વારસો

અણઘડ મન હાર્યું. હું જીત્યો

મારી પહેલી યાત્રામાં જ સિદ્ધપુરુષો, સંતોની બાબતમાં વસ્તુ સ્થિતિની ખબર પડી ગઈ. હું પોતે જે ભ્રમમાં હતો તે દૂર થઈ ગયો અને બીજા જે લોકો મારી જેમ વિચારતા હશે એમના ભ્રમનું પણ નિરાકરણ થઈ જશે. મારા સાક્ષાત્કારના પ્રસંગને યાદ કરતાં ખાતરી થઈ જશે કે જો આપણે આપણી પાત્રતા પહેલેથી જ અજિત ન કરી લીધી હોય તો તેમની સાથે મુલાકાત થઈ જાય એ અશક્ય છે. કારણ કે તેઓ સૂક્ષ્મ શરીરમાં હોય છે અને યોગ્ય અધિકારીની આગળ જ પ્રગટ થાય છે. પહેલાં મને આની ખબર નહોતી.

<p class="has-text-align-justify" value="<amp-fit-text layout="fixed-height" min-font-size="6" max-font-size="72" height="80">મારી હિમાલય યાત્રાનું વર્ણન આ પહેલાં “સુનસાન કે સહચર' પુસ્તકમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું છે. એ વિવરણ તો ઘણું લાંબું છે, પણ સારાંશ થોડોક જ છે. અભાવ અને આશંકાઓ હોવા છતાં પ્રતિકૂળતાઓને મનોબળની મદદથી કઈ રીતે દૂર કરી શકાય એનો આભાસ એમાં મળી શકશે. જો મન સાથ આપે તો જનસામાન્યને સંકટ જેવા લાગતા પ્રસંગો કેવી રીતે સરળ બની જાય છે, એનું વિવરણ એ પુસ્તકમાંથી વાચકોને મળી શકે છે. અધ્યાત્મ માર્ગે જનારે મનને એટલું મજબૂત તો બનાવવું જ પડે છે.મારી હિમાલય યાત્રાનું વર્ણન આ પહેલાં “સુનસાન કે સહચર’ પુસ્તકમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું છે. એ વિવરણ તો ઘણું લાંબું છે, પણ સારાંશ થોડોક જ છે. અભાવ અને આશંકાઓ હોવા છતાં પ્રતિકૂળતાઓને મનોબળની મદદથી કઈ રીતે દૂર કરી શકાય એનો આભાસ એમાં મળી શકશે. જો મન સાથ આપે તો જનસામાન્યને સંકટ જેવા લાગતા પ્રસંગો કેવી રીતે સરળ બની જાય છે, એનું વિવરણ એ પુસ્તકમાંથી વાચકોને મળી શકે છે. અધ્યાત્મ માર્ગે જનારે મનને એટલું મજબૂત તો બનાવવું જ પડે છે.

પુસ્તક મોટું છે. વિવરણ પણ વિસ્તૃત છે, પરંતુ એમાં મહત્ત્વની વાતો થોડી જ છે. સાહિત્ય વિવેચન વધારે છે. હિમાલય અને ગંગા કિનારો સાધના માટે વધારે ઉપયોગી શા માટે છે એનું કારણ મેં એમાં જણાવ્યું છે. એકાંતમાં સૂનકારનો જે ભય લાગે છે એમાં ચિંતનની દુર્બળતા જ કારણભૂત છે. મન જો મજબૂત હોય તો સાથીઓની શોધ શા માટે કરવી પડે ? તેઓ ન મળવાથી એકલવાયાપણાનો ડર શા માટે લાગે? જંગલી પશુપક્ષીઓ એકલાં જ રહે છે. એમની ઉપર હિંસક પ્રાણીઓ આક્રમણ કરવા બેઠાં જ રહે છે. છતાં મનુષ્યથી તો બધાં જ ડરે છે. સાથેસાથે એનામાં આત્મરક્ષણ કરવાની સૂઝ હોય છે. મનમાં જો ડર હોય તો આખું જગત બિહામણું લાગશે. જો સાહસ હોય તો હાથપગ, આંખો, મો, મન તથા બુદ્ધિ એટલાં સાથે હોવા છતાં ડરવાનું શું કારણ? વન્ય પશુઓમાં થોડાંક જ હિંસક હોય છે. જો મનુષ્ય નિર્ભય રહે, એમના પ્રત્યે સાચા અંતરની પ્રેમ ભાવના રાખે તો ખતરાની સંભાવના બહુ ઓછી રહે છે. રાજા હરિશ્ચંદ્ર સ્મશાનમાં બળતી ચિતાઓ વચ્ચે રહેતા હતા. કેન્યાના મસાઈ લોકો સિંહોની વચ્ચે ઝૂંપડાં બનાવીને રહે છે. વનવાસી આદિવાસીઓ સાપ અને વાઘની વચ્ચે જ રહે છે, તો પછી જ્યાં ખતરો હોય ત્યાં સૂઝબૂજવાળો માણસ ન રહી શકે એવું કોઈ કારણ નથી.

આત્મા, પરમાત્માના ઘરમાં એકલો જ આવે છે. ખાવું, સૂવું, હરવું, ફરવું એકલાથી જ થાય છે. ભગવાનને ઘરે પણ એકલા જ જવું પડે છે, તો પછી બીજા પ્રસંગોએ પણ તમને તમારું ભાવુક અને પરિષ્કૃત મન ઉલ્લાસનો અનુભવ કરાવતું રહે તો એમાં શું આશ્ચર્ય ? અધ્યાત્મના પ્રતિફળ રૂપે મનમાં આટલું પરિવર્તન તો થવું જ જોઈએ. શરીરને જેવી ટેવ પાડીએ એવી પડે. ઉત્તરધ્રુવના એસ્કિમો માત્ર માછલીઓની મદદથી જીવન ગુજારે છે. દુર્ગમ હિમાલય તથા આર્ષ પર્વતના ઊંચા ભાગોમાં રહેનારાઓ અભાવગ્રસ્ત હોવા છતાં સ્વસ્થ લાંબું જીવન જીવે છે. પશુ પણ ઘાસ ખાઈને જીવે છે. મનુષ્ય પણ જો ઉપયોગી પાંદડાં પસંદ કરીને પોતાનો આહાર નક્કી કરી લે તો એને ટેવ ન પડે ત્યાં સુધી જ થોડી ગરબડ રહે છે. પછીથી ગાડી પાટા ઉપર આવી જાય છે. આવા આવા અનેક અનુભવો અને એ પ્રથમ હિમાલય યાત્રા વખતે થયા હતા. મન માણસને ક્યાંથી ક્યાં ખેંચી જાય છે, તે કાબૂમાં આવી ગયું અને કુકલ્પનાઓના બદલે આનંદ અને ઉલ્લાસ ભરી અનુભૂતિઓ અનાયાસ જ આપવા લાગ્યું. મારા ઉપર્યુક્ત પુસ્તકનો સાર આ જ છે. ઋતુઓની પ્રતિકૂળતાઓનો સામનો કરવા માટે ભગવાને ઉપયોગી માધ્યમો રાખ્યાં છે. જ્યારે આસપાસ બરફ પડે છે ત્યારે પણ ગુફાઓની અંદર થોડીક ગરમી રહે છે. ગોમુખ ક્ષેત્રની અમુક લીલી ઝાડીને સળગાવવાથી સળગે છે. રાત્રે પ્રકાશ આપવા માટે એક વનૌષધિ ઝગમગતી રહે છે. તપોવન અને નંદનવનમાં શક્કરિયાં જેવા મધુર સ્વાદવાળું “દેવકંદ” જમીનમાં થાય છે. ઉપરથી તો તે ઘાસ જેવું દેખાય છે, પણ ખોદી કાઢતાં તે એટલું મોટું નીકળે છે કે કાચું યા શેકીને ખાવાથી એક અઠવાડિયું ચાલે. ભોજપત્રની ગાંઠોને વાટીને તેનો ઉકાળો (ચા) બનાવવામાં આવે તો મીઠું નાખ્યા વિના પણ તે ઉકાળો સ્વાદિષ્ટ લાગે છે. ભોજપત્રની છાલ એવી હોય છે કે એ પાથરવા, ઓઢવા તથા પહેરવાના કામમાં આવી શકે છે. આ વાતો અહીં એટલા માટે લખવી પડે છે કે ભગવાને દરેક ઋતુનો સામનો કરવા માટે બધી વ્યવસ્થા કરી રાખી છે. મનુષ્ય પોતાના મનની દુર્બળતાથી કે અભ્યસ્ત વસ્તુઓની નિર્ભરતાથી પરેશાન થાય છે. જો મનુષ્ય આત્મ નિર્ભર રહે તો તેની પોણા ભાગની સમસ્યાઓનો હલ થઈ જાય.આ ભાગ માટે તો કોઈ વિકલ્પ શોધી શકાય છે અને એની મદદથી સમય પસાર કરવાનો અભ્યાસ કરી શકાય છે. મનુષ્ય દરેક પરિસ્થિતિમાં અનુકૂળ થઈ શકે છે. એ હેરાન ત્યારે જ થાય છે કે એ જ્યારે ઈચ્છે કે બીજા બધા લોકો એની મરજી મુજબના બની જાય, પરિસ્થિતિઓ અને અનુકુળ જ રહે. જો તે પોતાને અનુકૂળ બનાવી લે તો દરેક પરિસ્થિતિમાં ઉલ્લાસપૂર્વક જીવી શકે છે.

આ વાતો તો પહેલાંય વાંચી અને સાંભળી હતી. પણ એનો અનુભવ તો આ વર્ષે જ પ્રથમ હિમાલય યાત્રામાં થયો. આ અભ્યાસ એક સારી એવી તપશ્ચર્યા હતી, જેનાથી પોતાની ઉપર નિયંત્રણ રાખવાનો સારી રીતે અભ્યાસ થઈ ગયો. હવે મને વિપરીત પરિસ્થિતિઓમાં પણ જીવતાં કોઈ મુશ્કેલી નથી પડતી. પ્રતિકૂળતાને અનુકૂળતાની જેમ વ્યવહારમાં ઉતારતાં વાર લાગતી નથી. એકાકી જીવનમાં કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ વગેરેની કોઈ તક નહોતી. આથી એમનો સામનો કરવાનો પ્રશ્ન ઊભો થયો નહિ. પરીક્ષારૂપે જે ભય અને પ્રલોભનો સામે આવ્યાં તેમને હસી કાઢ્યાં. અહીં સ્વાભિમાન પણ કામ કરી શક્યું નહિ. વિચાર્યું કે હું આત્મા છું. પ્રકાશનો પૂંજ અને સમર્થ છું. પતન કરનાર પ્રલોભનો અને ભય ન તો મને પાડી શકશે કે ન એ તરફ ખેંચી શકશે. મનનો સુદઢ નિશ્ચય જોઈને પતન અને પરાભવના જે જે અવસરો આવ્યા તે હારીને પાછા વળી ગયા. એક વર્ષના એ હિમાલય નિવાસમાં જે એવા અવસરો આવ્યા એનો ઉલ્લેખ અહીં કરવો જરૂરી નથી, કારણ કે હજુ હું જીવું છું. આથી મારી ઉચ્ચ ચારિત્ર નિષ્ઠામાં કોઈને આત્માશ્લાઘાની ગંધ કદાચ આવે. અહીં તો મારે માત્ર એટલું જ કહેવાનું છે કે અધ્યાત્મના માર્ગે જનારને અવારનવાર ભય અને પ્રલોભનોની સામે ટક્કર લેવી પડે છે. એ માટે એણે કમર કસીને તૈયાર રહેવું જોઈએ. જો આટલી તૈયારી નહિ કરે તો એને પાછળથી પેટ ભરીને પસ્તાવું પડશે.

ઉપાસના, સાધના અને આરાધનામાં “સાધના જ મુખ્ય છે. ઉપાસનાનો કર્મકાંડ તો કોઈ નોકરીની જેમ પણ કરી શકે છે. આરાધના પુણ્ય પરમાર્થને કહે છે. જેણે પોતાને સાધી લીધો એના માટે બીજું કાંઈ કરવાનું બાકી રહેતું નથી. ઉત્કૃષ્ટ મન પોતાના માટે સૌથી વધુ લાભદાયક વ્યવસાય – પુણ્ય પરમાર્થને જ માને છે. એમાં જ એની અભિરુચિ કેળવાય છે અને તે પ્રવીણ બને છે. હિમાલયના પ્રથમ વર્ષમાં મારે આત્મસંયમની મનોનિગ્રહની સાધના કરવી પડી, મને જે કાંઈ ચમત્કારો પ્રાપ્ત થયા છે તે એનું જ ફળ છે. ઉપાસના તો સમય પસાર કરવાનો એક વ્યવસાય બની ગઈ.

ઘેર ચાર કલાકની ઊંઘ લેતો હતો. તે વધારીને અહીં છ કલાકની કરી દીધી. કારણ કે ઘેર તો અનેક પ્રકારનાં કામ કરવાં પડતાં, પરંતુ અહીં તો દિવસ ઊગે તે પહેલાં માનસિક જપ કરવા સિવાય બીજું કાંઈ કરવું અશક્ય હતું. પહાડોમાં ઊંચાઈના કારણે અજવાળું મોડું થાય છે અને અંધારું વહેલું થઈ જાય છે. આથી બાર કલાકના અંધારામાં છ કલાક સૂવા માટે અને છ કલાક ઉપાસના માટે પૂરતા છે. સ્નાનનું બંધન ત્યાં નહોતું. બપોરે જ નાહી શકાતું અને કપડાં સૂકવાતાં, આથી પરિસ્થિતિને અનુરૂપ દિનચર્યા બનાવવી પડી હતી.

પ્રથમ હિમાલય યાત્રા કેવી રહી?” એ પ્રશ્નના જવાબમાં કહી શકાય કે પરિસ્થિતિઓને અનુરૂપ મનને ઢાળી દેવાનો અભ્યાસ સારી રીતે થઈ ગયો. એમ પણ કહી શકાય કે અડધો રસ્તો પાર કરી લીધો. આ રીતે પ્રથમ વર્ષ અનેક અવરોધોનો સામનો કરવો પડ્યો, છતાં પણ એમાં કાચું લોખંડ તીવ્ર આગની ભઠ્ઠીમાં એવું શુદ્ધ લોખંડ બની ગયું, જે આગળ જતાં કોઈ પણ કામમાં આવી શકવા યોગ્ય બની ગયું.

આ પહેલાંનું જીવન તદ્દન જુદા પ્રકારનું હતું. સગવડો અને સાધનોની મદદથી ગાડી ગબડતી હતી. બધું જ સીધું અને સરળ લાગતું હતું. પરંતુ હિમાલય પહોંચતાં જ બધું બદલાઈ ગયું. ત્યાંની પરિસ્થિતિઓ જ એવી હતી કે ત્યાં ટકવું માત્ર એવા લોકો માટે જ શક્ય હતું, જેઓ યુદ્ધના સમયમાં થોડીક જ તાલીમ લઈને સીધા મોરચા પર ચાલ્યા જાય છે અને એવી શૂરવીરતા બતાવે છે કે જેવી અગાઉ કદી બતાવી ન હોય.

પ્રથમ હિમાલય યાત્રાનું પ્રત્યક્ષ ફળ તો એ જ હતું કે અણઘડ મન હાર્યું અને હું જીતી ગયો. પ્રત્યેક નવી અગવડ જોઈને મારા મને, નવા વાછરડાની જેમ હળે જોડાવામાં ઓછી આનાકાની નહોતી કરી, પણ એને ક્યાંય સમર્થન ન મળ્યું. અગવડો જોઈને તેણે બેસી જવાની ઈચ્છા કરી હતી, પણ એવા ખેડૂત જોડે એને પનારો પડ્યો હતો કે જે એને મારી નાખવા પણ તૈયાર હતો. છેવટે ઝખ મારીને મનને હળે જોડાવવાનું સ્વીકારવું પડ્યું. જો મન પાછું પડ્યું હોત તો આજે જે સ્થિતિ છે તે શક્ય ન બની શક્ત. આખું વરસ નવી નવી પ્રતિકૂળતાઓ આવતી રહી. વારંવાર એવી મુશ્કેલીઓ ઊભી થતી અને એવું લાગતું હતું કે આટલી અઘરી પરીક્ષામાં મારી તબિયત બગડી જશે. ભવિષ્યની સાંસારિક પ્રગતિના દરવાજા બંધ થઈ જશે. આથી આખી સ્થિતિ વિશે પુનઃ વિચારણા કરવી જોઈએ.

એકવાર તો મનમાં એવી તમોગુણી વિચાર પણ આવ્યો, જે છુપાવવો યોગ્ય નથી. તે એ હતો કે જેવી રીતે ઢોંગીઓએ હિમાલયનું નામ લઈને પોતાની ધર્મ ધજા ફરકાવી દીધી છે એવું કંઈક કરીને સિદ્ધપુરુષ બની જવું જોઈએ અને એની મદદથી આખી જિંદગી લહેર કરવી જોઈએ. એવા લોકોના ચારિત્ર્ય અને એશઆરામનો મને સંપૂર્ણ પરિચય છે. આવો વિચાર જ્યારે આવ્યો કે તરત જ તેને જૂતાં નીચે કચડી નાખ્યો. સમજાઈ ગયું કે મનની પરીક્ષા લેવામાં આવી રહી છે. વિચાર્યું કે જો મારી સામાન્ય પ્રતિભાના બળે એશઆરામ ભોગવી શકાય છે, તો પછી હિમાલયને, સિદ્ધપુરુષોને, સિદ્ધિઓને, ભગવાનને અને તપશ્ચર્યાને બદનામ કરવાથી શું ફાયદો?

એ પ્રથમ વર્ષે મારા માર્ગદર્શક ઋષિસત્તાના સાક્ષાત્કારે મને ધરમૂળથી બદલી નાંખ્યો. અણઘડ મનની સાથે નવા પરિષ્કૃત મનનું મલ્લયુદ્ધ થતું રહ્યું. એમ કહી શકાય કે અંતે સંપૂર્ણ વિજય મેળવીને હું પાછો આવ્યો.

૮. ભાવિ રૂપરેખાનું સ્પષ્ટીકરણ, અમારું વીલ અને વારસો

ભાવિ રૂપરેખાનું સ્પષ્ટીકરણ

નંદનવનના પ્રવાસનો બીજો દિવસ વધારે વિસ્મયજનક હતો. આગલી રાત્રે ગુરુદેવની સાથે ઋષિઓના સાક્ષાત્કારનાં દશ્યો ફિલ્મની જેમ મારી આંખોમાં તરવરી રહ્યાં હતાં. પુનઃગુરુદેવની પ્રતીક્ષા કરી રહ્યો હતો – ભાવિ નિર્દેશો માટે. જેવો તડકો નંદનવનના મખમલી ગાલીચા પર ફેલાવા લાગ્યો કે તરત લાગ્યું કે જાણે સ્વર્ગ ધરતી પર ઊતરી આવ્યું છે. જાતજાતનાં રંગબેરંગી ફૂલો ઠસોઠસ હતાં. દૂરથી જોતાં લાગતું હતું કે જાણે એક ગાલીચો પાથરી દીધો છે.

એકાએક સ્થૂળ શરીરના રૂપમાં ગુરુદેવનું આગમન થયું. એમણે જરૂરિયાત મુજબ એવું જ સ્થૂળ શરીર ધારણ કર્યું હતું, જેવું પ્રથમવાર પ્રકાશપુંજના રૂપમાં મારે ઘેર પધારીને મને દર્શન દીધાં ત્યારે હતું. વાતચીતનો આરંભ કરતાં એમણે કહ્યું કે, “મને તારા પાછલા બધા જન્મોની શ્રદ્ધા અને સાહસિકતાની ખબર હતી. આ વખતે અહીં બોલાવીને ત્રણ પરીક્ષાઓ લીધી અને તપાસ કરી કે મહાન કાર્યો કરવા યોગ્ય તારી મનોભૂમિ તૈયાર થઈ છે કે નહિ. આ આખી યાત્રા દરમિયાન હું તારી સાથે જ હતો અને ઘટનાઓ બની અને તેની પ્રતિક્રિયાઓ શું થઈ તે બધું હું જોતો રહ્યો. એનાથી વધારે નિશ્ચિતતા થઈ ગઈ. જો તારી સ્થિતિ સુદઢ અને વિશ્વાસ મૂકવા લાયક ન બની હોત તો અહીં રહેતા સૂક્ષ્મ શરીરધારી ઋષિઓ તને દર્શન ન આપત અને તેમના મનની વ્યથા ન કહેત. એમના કહેવાનું પ્રયોજન એ હતું કે એમનું જે કામ બાકી રહી ગયું છે તેને પૂર્ણ કરવામાં આવે. તને સમર્થ જોઈને જ એમણે પોતાના મનોભાવ પ્રગટ કર્યા, નહિ તો દીન, દુર્બળ અને અસમર્થ લોકો આગળ આટલા મોટા લોકો પોતાનું મન ક્યાંથી ખોલે.

તારું સમર્પણ જો સાચું હોય તો તારા શેષ જીવનની કાર્યપદ્ધતિ બતાવી દઉં છું. પરિપૂર્ણ નિષ્ઠા સાથે એને પૂર્ણ કરજે. પ્રથમ કાર્યક્રમ તો એ છે કે ૨૪ લાખ ગાયત્રી મંત્રનાં ર૪ મહાપુરશ્ચરણ ચોવીસ વર્ષમાં પૂરાં કર. એનાથી તારું મન મજબૂત થવામાં જે ઊણપ રહી ગઈ હશે તે પૂરી થશે. મોટાં અને ભારે કામ કરવા માટે મોટી શક્તિ જોઈએ. એ માટે આ પહેલું કામ સોંપવામાં આવ્યું છે. એની સાથેસાથે બીજા બે કાર્યો પણ ચાલતાં રહેશે. એમાં એક એ કે તારું અધ્યયન ચાલુ રાખજે. તારે કલમ પકડવાની છે. આર્ષગ્રંથોના અનુવાદ તથા પ્રકાશનની વ્યવસ્થા કરીને તેમને જન સાધારણ સુધી પહોંચાડવાના છે. એનાથી દેવસંસ્કૃતિની લુપ્ત થઈ ગયેલી કડીઓ જોડાઈ જશે અને ભવિષ્યમાં વિશ્વ સંસ્કૃતિનું માળખું ઊભું કરવામાં મદદ મળશે. આની સાથેસાથે જ્યાં સુધી સ્થૂળ શરીર વિદ્યમાન છે ત્યાં સુધી મનુષ્યમાં દેવત્વના ઉદય અને ધરતી પર સ્વર્ગનું અવતરણ કરનાર સર્વસુલભ સાહિત્ય વિશ્વની શક્ય હોય તેટલી બધી જ ભાષાઓમાં લખવાનું છે. આ કાર્ય તારી પ્રથમ સાધના સાથે સંબંધિત છે. એમાં સમય આવ્યે તને મદદ કરવા માટે સુપાત્ર મનીષીઓ આવી મળશે, જે તારું બાકીનું કામ પૂરું કરશે.

ત્રીજું કામ સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં એક સિપાઈની જેમ પ્રત્યક્ષ અને પૃષ્ઠ ભૂમિમાં રહી લડતા રહેવાનું છે. આ કામ ઈ.સ.૧૯૪૭ સુધી ચાલશે. ત્યાં સુધી તારું પુરશ્ચરણ પણ ઘણુંખરું પૂરું થવા આવ્યું હશે. આ પ્રથમ ચરણ છે. એની સિદ્ધિઓ જન-સાધારણ આગળ પ્રગટ થશે. અત્યારે તો એવાં કોઈ લક્ષણો નથી કે જેથી લાગે કે અંગ્રેજો ભારતને સ્વતંત્ર કરીને જતા રહેશે, પરંતુ આ સફળતા તારું અનુષ્ઠાન પૂરું થતાં પહેલાં મળી જશે. ત્યાં સુધી તારું જ્ઞાન, યુગપરિવર્તન અને નવનિર્માણ કરવા માટે કોઈ તત્વવેત્તા પાસે હોવું જોઈએ એટલું વધી ગયું હશે.

પુરશ્ચરણ ત્યારે જ પૂર્ણ ગણાય કે જ્યારે એના માટે પૂર્ણાહુતિ યજ્ઞ પણ કરવામાં આવે. ૨૪ લાખના પુરશ્ચરણનો યજ્ઞ એટલો મોટો હોવો જોઈએ કે જેમાં ૨૪ લાખ મંત્રોની આહુતિઓ અપાય તથા એના દ્વારા તારું સંગઠન ઊભું થઈ જાય. આ કામ પણ તારે જ કરવાનું છે. એમાં લાખો રૂપિયાની રકમ જોઈશે અને લાખો સહાયકો પણ જોઈશે, તું કદી એમ ન વિચારીશ કે હું એકલો છું. મારી પાસે ધન નથી. હું તારી સાથે જ છું. સાથેસાથે તારી સાધનાનું ફળ પણ તારી પાસે છે. આથી શંકા રાખવાની કોઈ જરૂર નથી. સમય આવતાં બધું થઈ જશે. સાથેસાથે જનસાધારણને પણ ખબર પડી જશે કે સાચા સાધકની સાચી સાધનાનું કેવું ચમત્કારિક ફળ હોય છે. આ તારા કાર્યક્રમનું પ્રથમ ચરણ છે. તારી ફરજ બજાવતો રહેજે. એવું ન વિચારીશ કે મારી શક્તિ નગણ્ય છે. તારી શક્તિ કદાચ ઓછી હશે પણ જ્યારે આપણે બે ભેગા થઈ જઈએ ત્યારે એકને એક અગિયાર થઈ જશે. આમેય આ કાર્યક્રમ તો દૈવી સત્તા દ્વારા સંચાલિત છે. એમાં વળી શંકા કેવી? યથાસમયે બધી જ વિધિ અને વ્યવસ્થા થતી જશે. અત્યારથી યોજના બનાવવાની અને ચિંતા કરવાની કોઈ જરૂર નથી. અધ્યયન ચાલુ રાખજે. પુરશ્ચરણ પણ કરતો રહેજે. સ્વતંત્રતા સૈનિકનું કામ પણ કરજે. બહુ આગળની વાતોનો વિચાર કરવાથી મનમાં નકામી ઉદ્વિગ્નતા વધશે. અત્યારે તારી માતૃભૂમિમાં રહે અને ત્યાંથી પ્રથમ ચરણનાં આ ત્રણેય કામ કર. ભવિષ્યની વાત સંકેતના રૂપમાં કહી દઉં છું. સાહિત્ય પ્રકાશન દ્વારા સ્વાધ્યાયનું અને વિશાળ ધર્મસંગઠન દ્વારા સત્સંગનું – આ બે કાર્ય મથુરા રહીને કરવાં પડશે. પુરશ્ચરણની પૂર્ણાહુતિ પણ ત્યાં જ થશે. પ્રેસ અને પ્રકાશન પણ ત્યાંથી જ ચાલશે. મનુષ્યમાં દેવત્વનો ઉદય અને ધરતી પર સ્વર્ગના અવતરણની પ્રક્રિયા સુનિયોજિત રીતે ત્યાંથી જ ચાલ્યા કરશે. એ પ્રયાસ એક ઐતિહાસિક આંદોલન હશે. એના જેવું આંદોલન અત્યાર સુધી ક્યાંય થયું નથી.

ત્રીજું ચરણ આ સૂક્ષ્મ શરીરધારી ઋષિઓની ઈચ્છા પૂરી કરવાનું છે. ઋષિ પરંપરાનું બીજ તારે વાવવાનું છે. એનો વિશ્વવ્યાપી વિસ્તાર એની મેળે જ થતો રહેશે. આ કામ સપ્ત ઋષિઓની તપોભૂમિ સપ્ત સરોવર, હરિદ્વારમાં રહીને કરવું પડશે. ત્રણેય કાર્ય ત્રણેય જગ્યાએ યોગ્ય રીતે ચાલતાં રહેશે. હમણાં જ સંકેત કર્યો છે. ભવિષ્યમાં સમયાનુસાર આ કાર્યોની વિસ્તૃત રૂપરેખા હું તને અહીં બોલાવીને બતાવતો રહીશ. ત્રણ વખત બોલાવવાના ત્રણ ઉદેશ હશે.

ચોથીવાર તારે પણ ચોથી ભૂમિકામાં જવાનું છે અને અમારાં પ્રયોજનોનો બોજ આ સદીના અંતિમ દસકાઓમાં તારે તારા ખભે લેવાનો છે. તે વખતે આખા વિશ્વમાં વ્યાપેલી વિષમ સમસ્યાઓનું અત્યંત મુશ્કેલ અને અત્યંત વ્યાપક કાર્ય તારે તારા ખભે લેવું પડશે. પહેલેથી એ કહેવાથી કોઈ લાભ નથી. સમય પ્રમાણે જે જરૂરી હશે તેની તને ખબર પડતી જશે અને તે પૂર્ણ પણ થશે.”

આ વખતની મારી હિમાલય યાત્રામાં મનમાં એવી દ્વિધા હતી કે હિમાલયની ગુફાઓમાં સિદ્ધપુરુષો રહે છે અને એમનાં દર્શનથી જ વિભૂતિઓ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે એવી લોકોક્તિ છે. મને એનો કોઈ પુરાવો ન મળ્યો. એ બધી વાતો માત્ર કિવદંતીઓ જ લાગે છે. તે હતી તો મારા મનની અસમંજસ પણ ગુરુદેવ કહ્યા વગર જ જાણી ગયા અને ખભા પર હાથ મૂકીને પૂછયું, “તારે સિદ્ધપુરુષોની શું જરૂર પડી? ઋષિઓનાં સૂક્ષ્મ શરીરનાં દર્શનથી તથા મારાથી મન ભરાયું નથી?”

મારા મનમાં અવિશ્વાસ! કોઈ બીજા ગુરુ શોધવાની વાત તો સ્વપ્ન પણ વિચારી નથી. મારા મનમાં બાળક જેવું કુતૂહલ માત્ર હતું. ગુરુદેવે જો એને અવિશ્વાસ માન્યો હશે તો શ્રદ્ધાની બાબતમાં મને કુપાત્ર માનશે. એવો વિચાર મનમાં આવતાં જ હું સ્તબ્ધ થઈ ગયો.

મારા મનને વાંચી લેનાર દેવાત્માએ હસતાં હસતાં કહ્યું, “તેઓ છે તો ખરા પણ બે બાબતો નવી બની ગઈ છે. એક તો સડકો અને વાહનોની સગવડ થઈ જવાથી યાત્રીઓ વધારે આવવા માંડ્યા છે. એનાથી એમની સાધનામાં વિઘ્ન આવે છે. બીજું એ છે કે તેઓ બીજે ક્યાંક જતા રહે તો શરીરના નિર્વાહ માટે મુશ્કેલી ઊભી થાય છે. આથી તેમણે સ્થૂળ શરીરોનો ત્યાગ કરી સૂક્ષ્મ શરીર ધારણ કર્યા છે, જેથી તે કોઈને દેખાય નહિ અને એના નિર્વાહ માટે સાધનોની જરૂર પણ ન પડે. આ જ કારણે એ લોકોએ માત્ર શરીર જ નહિ સ્થાન પણ બદલી નાખ્યાં છે. માત્ર સ્થાન જ નહિ પણ સાધનાની સાથે જોડાયેલ કાર્યક્રમ પણ બદલી નાખ્યો છે. જ્યારે બધું જ બદલાઈ ગયું હોય તો પછી તે દેખાય કઈ રીતે? વળી સત્પાત્ર સાધકોનો અભાવ થઈ જવાના કારણે તેઓ કુપાત્રોને દર્શન આપવામાં અથવા એમના પર અનુકંપા કરીને પોતાની શક્તિ ગુમાવવા માગતા નથી. આવી પરિસ્થિતિમાં બીજા લોકો જેની શોધ કરે છે તે મળવું અશક્ય છે. કોઈના માટે એ શક્ય નથી. ફરીવાર જ્યારે તું આવીશ ત્યારે હિમાલયના સિદ્ધપુરુષોનાં દર્શન કરાવી દઈશ.

પરબ્રહ્મના અંશને ધારણ કરનાર દેવાત્મા સૂક્ષ્મ શરીરમાં કઈ રીતે રહે છે તેનો પ્રથમ પરિચય તો મેં મારા માર્ગદર્શક જ્યારે મારે ઘેર આવ્યા ત્યારે જ પ્રાપ્ત કરી લીધો હતો. એમના હાથમાં મારી નાવને વિધિવત સોંપી દીધી હતી, છતાં પણ મારી બાળક બુદ્ધિ કામ કરી રહી હતી. હિમાલયમાં અનેક સિદ્ધપુરુષો રહે છે એવું સાંભળ્યું હતું. તેમને જોવાનું જે કુતૂહલ હતું તે ઋષિઓનાં દર્શન તથા મારા માર્ગદર્શકની સાંત્વનાથી પૂરું થઈ ગયું હતું. આ લાલસાને પહેલાં તો મારા મનના કોઈ ખૂણામાં છુપાવીને ફરતો હતો. આજે તે પૂરી થઈ એટલું જ નહિ, પર ભવિષ્યમાંય દર્શન થશે એવું આશ્વાસન મળી ગયું હતું. સંતોષ તો પહેલાં પણ હતો જ, પરંતુ હવે પ્રસન્નતા અને પ્રફુલ્લતાના સ્વરૂપે ખૂબ વધી ગયો હતો.

ગુરુદેવે આગળ કહ્યું કે, “હું જ્યારે પણ બોલાવું ત્યારે સમજવાનું કે મેં તને ૬ માસ યા તો એક વર્ષ માટે બોલાવ્યો છે. તારું શરીર અહીંની પરિસ્થિતિઓમાં નિર્વાહ કરી શકવા માટે યોગ્ય બની ગયું છે. આ નવા અભ્યાસને પરિપકવ કરવા માટે હજુ ત્રણેકવાર હિમાલયમાં રહેવું જોઈએ. તારા સ્થૂળ શરીર માટે જે વસ્તુઓની જરૂર લાગશે તેની વ્યવસ્થા હું કરાવી દઈશ. એની જરૂર એટલા માટે પણ છે કે ઘૂળમાંથી સૂક્ષ્મમાં અને સૂક્ષ્મમાંથી કારણ શરીરમાં પ્રવેશ કરવા માટે જે તિતિક્ષા કરવી પડે છે તે થતી રહેશે. શરીરને ભૂખ, તરસ, ઠંડી, ગરમી, નિદ્રા, થાક વગેરે પરેશાન કરે છે. આ છયે વસ્તુઓને ઘેર રહીને જીતવી મુશ્કેલ છે, કારણ કે ત્યાં બધી જ સગવડ હોવાથી તપ અને તિતિક્ષા માટે અવસર જ મળતો નથી. એ જ રીતે મન પર છવાઈ રહેતા છ કષાય-કલ્મષ પણ કોઈ ને કોઈ ઘટનાની સાથે ઘટિત થતા રહે છે. કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મદ અને મત્સર આ છ દુશ્મનોનો સામનો કરવા માટે આરણ્યકોમાં રહીને અભ્યાસ કરવો પડે છે. તને ઘેર રહીને એ માટેની તક નહિ મળે. એટલા માટે અભ્યાસ માટે વસતિથી દૂર રહેવાથી એ આંતરિક મલ્લ યુદ્ધમાં પણ સરળતા રહે છે. હિમાલયમાં રહીને તું શારીરિક તિતિક્ષા અને માનસિક તપ કરજે. આ રીતે ત્રણવાર ત્રણ વર્ષ આવતા રહેવાથી અને બાકીનાં વર્ષોમાં લોકોના સંપર્કમાં રહેવાથી પરીક્ષા પણ થતી રહેશે કે હિમાલયમાં રહીને જે અભ્યાસ કર્યો હતો તે પરિપકવ થયો છે કે નહિ.”

આ કાર્યક્રમ દેવાત્મા ગુરુદેવે જ બનાવ્યો, પણ તે મેં ઈચ્છયું હતું તેવો જ હતો. એને મનોકામના પૂર્ણ થઈ એમ માનવું જોઈએ. સ્વાધ્યાય, સત્સંગ અને મનન-ચિંતનથી એ તથ્ય સારી રીતે હ્રદયગમ થઈ ગયું હતું કે દસ પ્રત્યક્ષ ઈન્દ્રિયો અને અગિયારમું અદશ્ય મન આ બધાંનો જો નિગ્રહ કરી લેવામાં આવે તો ધ્યાન વિકેન્દ્રિત થતું અટકે છે અને આત્મસંયમ આવી જતાં મનુષ્યની દુર્બળતાઓ નાશ પામે છે અને વિભૂતિઓ જાગૃત થાય છે. સશરીર સિદ્ધપુરુષ થવાનો આ જ રાજમાર્ગ છે. ઈન્દ્રિયનિગ્રહ, અર્થનિગ્રહ, સમયનિગ્રહ અને વિચારનિગ્રહ – આ ચાર સંયમ છે. એમને કાબૂમાં લઈ લેનાર મહામાનવ બની જાય છે અને કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ આ ચારેયથી મનને અલિપ્ત રાખવાથી લૌકિક સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે.

હું તપશ્ચર્યા કરવા ઈચ્છતો હતો, પણ કરું કેવી રીતે? જે સમર્પિત હોય તે પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે કઈ રીતે આચરણ કરી શકે? હું જે ઈચ્છતો હતો તે ગુરુદેવના મુખથી આદેશના સ્વરૂપે જ્યારે સાંભળ્યું ત્યારે મને અત્યંત આનંદ થયો અને એ માટે સમય નક્કી થાય તેની રાહ જોવા લાગ્યો.

ગુરુદેવ બોલ્યા – “હવે વાત પૂરી થઈ. તું હવે ગંગોત્રી ચાલ્યો જા. ત્યાં તારા આહાર, નિવાસ વગેરેની મેં વ્યવસ્થા કરી દીધી છે. ભગીરથ શિલા – ગૌરીકુંડ પર બેસીને તારી સાધના શરૂ કરી દે. એક વર્ષ પૂરું થાય ત્યારે ઘેર જતો રહેજે. હું નિયમિત રીતે તારી સારસંભાળ રાખીશ.”

ગુરુદેવ અદશ્ય થઈ ગયા. મને એમનો દૂત ગોમુખ સુધી મૂકી ગયો. એ પછી એમણે બતાવેલાં સ્થાને વર્ષના બાકીના દિવસો પૂરા કર્યા. સમય પૂરો થતાં હું પાછો આવ્યો. આ વખતે પાછા આવતાં, જતી વખતે જે મુશ્કેલીઓ ડગલે ને પગલે આવતી હતી. તેમાંની એક પણ ન નડી. એ તો પરીક્ષા હતી. તે પૂરી થઈ જતાં પાછા આવતી વખતે પછી શાની મુશ્કેલીઓ નડે?

હું એક વર્ષ પછી ઘેર પાછો આવ્યો. વજન ૧૮ પાઉન્ડ વધી ગયું. ચહેરો લાલ અને ગોળમટોળ થઈ ગયો હતો. શરીરની શક્તિ ખાસ્સી વધી ગઈ હતી. હમેશાં પ્રસન્નતા રહેતી હતી. પાછો ફર્યો ત્યારે લોકોએ ગંગાજીનો પ્રસાદ માગ્યો. બધાને ગંગોત્રીની રેતીની એક એક ચપટી આપી દીધી તથા ગોમુખના જળનો પ્રસાદ આપી દીધો. ત્યાંથી સાથે એ જ લાવ્યો હતો. જે આપી શકાય અને પ્રત્યક્ષ જોઈ શકાય એવો એકમાત્ર પ્રસાદ એ જ હતો. ખરેખર તો તે મારા જીવનનો એક મહત્ત્વનો વળાંક હતો. જો કે એ પછી પણ હિમાલય જવાનો ક્રમ તો જળવાઈ રહ્યો અને ગંતવ્ય સ્થાન પણ એ જ છે, છતાં પણ ગુરુદેવની સાથે વિશ્વવ્યવસ્થાનું સંચાલન કરનારી પરોક્ષ ઋષિસત્તાનું પ્રથમ દર્શન મારા અંતર પર કદી ન ભૂંસાય એવી છાપ મૂકી ગયું. મને મારા લક્ષ્ય, ભાવિ જીવનક્રમ, જીવનયાત્રામાં સહયોગી બનનારા જાગૃત પ્રાણવાન આત્માઓનો આભાસ પણ આ જ યાત્રામાં થયો. હિમાલયની મારી પહેલી યાત્રા અનેક અનુભવોની કથા છે, બીજા અનેક લોકો માટે પ્રેરણાપ્રદ સાબિત થઈ શકે.