આકૃતિ જોઈને મનુષ્યની ઓળખ : વાળ,

આકૃતિ જોઈને મનુષ્યની ઓળખ : વાળ,

દરેક પશુપક્ષીના શરીર પર વાળ હોય છે. કુદરતે તેમની અંદરની શક્તિની રક્ષા કરવા માટે તે બનાવ્યા છે. અંદરની ગરમીને સુરક્ષિત રાખવા અને દુર્વ્યય અટકાવવાનું કાર્ય તેના માધ્યમથી પૂરું થતું હોય છે.

કીમતી ચીજના રક્ષણ માટે સુરક્ષાનો પ્રબંધ પણ મોટા પાયા પર રાખવો પડે છે. આથી વધારે બળવાન જીવોના શરીર પર વધારે વાળ અને ઓછું બળ ધરાવનાર જીવોના શરીર પર ઓછા વાળ જોવામાં આવે છે. વધુમાં શરીરમાં જે અવયવ વધારે મહત્ત્વપૂર્ણ હોય છે ત્યાં વધારે વાળ હોય છે. જો મનુષ્યના શરીર પર વધારે વાળ હોય તો સમજવું જોઈએ કે તેનામાં જીવનશક્તિનું પ્રમાણ વધારે છે.

મનુષ્ય એક બુદ્ધિજીવી પ્રાણી છે. આથી મસ્તકની સુરક્ષા માટે માથા પર વધારે વાળ જોવામાં આવે છે. પૌરુષ અને ઓજસ સાથે દાઢીમૂછના વાળ સંબંધ ધરાવે છે. જેનું મગજ સારું હોય છે તેના માથા પર વાળનું પ્રમાણ ધનિષ્ઠ હોય છે. જેનામાં ઓજસ, પૌરુષ અને દઢતા હોય છે તેની દાઢીમૂછો ભરાવદાર ઊગે છે. જેનામાં કામવાસના વધારે હોય છે તેનાં ગુપ્ત અંગો પર વાળ વધુ પ્રમાણમાં હોય છે. જેનું હૃદય અને કાળજું મજબૂત હોય છે તેમની છાતી ઉપર વધારે વાળ રહે છે. આ પૈકી જે સ્થાન પર વાળ ઓછા, ટૂંકા, નિર્બળ તૂટ્યાફૂટ્યા જેવા રહેતા હોય તો સમજવું કે તે ભાગમાં શક્તિ ઓછા પ્રમાણમાં છે.

માથે ટાલવાળા મનુષ્યો અલ્પબુદ્ધિના હોય છે.જેમની દાઢીમૂછ પર ઓછા વાળ હશે તેઓ બહાદુરી, ઉત્સાહ અને પુરુષત્વની ન્યૂનતાવાળા હશે. છાતી પર વાળ ન હોય તો હૃદય અને કાળજું કમજોર હશે. નપુંસકનાં ગુપ્તાંગો પર વાળની અછત હોય છે. ઘરડા લોકો મૂછ અને છાતી પર જે વ્યક્તિને વાળ નથી હોતા તેમને અશુભ માનતા હોય છે. આ માન્યતાનું કારણ પણ આ જ છે. આ પ્રાચીન વિશ્વાસ એ જ તથ્ય પર આધારિત છે કે જે અંગો નિર્બળ હશે તેમની કાર્યક્ષમતા અને સંરક્ષણ પણ ઓછાં હશે.

બરછટ, જાડા અને લાંબા વાળ હઠીલાપણું તથા ખૂંખાર હોવાનાં લક્ષણ છે. તેનાથી વિપરીત, મુલાયમ અને ટૂંકી રુંવાટી ધરાવનાર સમજુ અને પરિશ્રમી હોય છે. જંગલી પાડાના શરીર પર મોટા, જાડા અને ઘનિષ્ઠ વાળ હોય છે, જે પ્રથમ કક્ષાનો ખૂંખાર અને જિદ્દી હોય છે.આનાથી વિપરીત નાની અને મુલાયમ રુંવાટી ધરાવનાર વાઘ જેવું હિંસક પ્રાણી પણ કંઈક નરમ હોય છે. શિખવાડવાથી અને સમજાવવાથી વાઘ સરકસોમાં કામ કરે છે અને કહ્યાગરા હોય છે, પરંતુ જંગલી પાડો કોઈ પણ સરકસમાં કામ કરતો જોવા મળતો નથી. ઊંટ, બળદ, ઘોડા, ગધેડાં ઘણાં પરિશ્રમી અને સમજુ હોય છે. તેમની રુંવાટી ટૂંકી અને મુલાયમ હોય છે. ઉપરનાં તથ્યોના આધારે કહી શકાય છે કે જેના માથા, શરીર અને અંગ ઉપર કડક, રુક્ષ,જાડા અને લાંબા વાળ હશે તે ક્રૂર પ્રકૃતિનો અને કઠોર કામ કરનાર હશે.

લડાયક, લૂંટારા, નીડર અને બહાદુર મનુષ્યોના વાળ એવા જ હોય છે. નેપોલિયન, સીઝર, સિકંદર વગેરેના વાળ, કડક અને જાડા હતા. તેનાથી વિપરીત ચતુર, રાજનીતિજ્ઞ, કલાકાર અને ધર્માત્મા પ્રકૃતિની વ્યક્તિઓના વાળ મુલાયમ હોય છે. એક બીજી વાત એ પણ છે કે મોટા વાળ ધરાવનાર દરિદ્ર અને મુલાયમ વાળવાળા ધનવાન હશે. કારણ સ્પષ્ટ છે કે જિદ્દીપણું હોવું તે નિર્ધન રહેવાની નિશાની છે, નમ્રતા અને બુદ્ધિમત્તા ધનવાન બનવાનો પાયો છે.

આફ્રિકાના હબસી અને યુરોપના ગોરાઓની સરખામણી કરો. હબસીઓ નાના અને જાડા વાળ ધરાવે છે, તેઓ ઓછા બુદ્ધિશાળી હોય છે. યુરોપિયનોના વાળ લાંબા અને મુલાયમ હોય છે. હબસી લોકોની સ૨ખામણીમાં ગોરાઓની બુદ્ધિમત્તા સ્પષ્ટ રીતે જોઈ શકાય છે. બેશક શારીરિક બળની દૃષ્ટિએ હબસી લોકો આગળ અને ગોરા લોકો તેમનાથી ઊતરતી કક્ષાના હોય છે, પરંતુ બુદ્ધિની સરખામણીમાં આનાથી વિપરીત સ્થિતિ છે. આ બાબતો અંગે વિચાર કરતાં અમે એ તારણ પર આવ્યા છીએ કે મુલાયમ, લીસ્સા અને કોમળ વાળ માનસિક ઉન્નતિ, વિચારશીલતા અને ચતુરાઈ પ્રકટ કરે છે, જ્યારે બરછટ, જાડા વાળ શૂરવીરતા, અકડાઈ, ઝઘડાખોરી અને બૌદ્ધિક નિર્બળતા પ્રકટ કરે છે.

કાળા રંગનું રાસાયણિક પૃથક્કરણ બતાવે છે કે તેમાં લોહ તત્ત્વનો અંશ વધારે પ્રમાણમાં હોય છે. આથી એ મનુષ્યના વાળ કાળા હશે, જેના લોહીમાં લોહતત્ત્વની માત્રા વધારે હશે. ડૉક્ટરો બતાવે છે કે લોહીમાં લોહતત્ત્વની પૂરતી માત્રા હોવી તે નીરોગિતા, બળ અને શાલીનતાનું ચિહ્ન છે. તાત્પર્ય એ છે કે જેના વાળ કાળા રંગના હોય તે બળવાન,નીરોગી અને દીર્ઘજીવી હોવાની કલ્પના સાધારણ રીતે કરવામાં આવે છે. આવા કેટલાય પ્રકારના આધાર હોવાથી એ વાત પણ માનવામાં આવે છે કે પાતળા વાળ ધરાવનાર લોકો કળામાં નિપુણ તથા જાડા વાળવાળા શારીરિક અને માનસિક બળમાં ચઢિયાતા હોય છે.

કોઈ વૃક્ષને જો તેની જરૂરિયાત મુજબ ખોરાક ન મળે તો તે ચીમળાવા લાગે છે. જે લોકો વધારે માનસિક પરિશ્રમ કરે છે તેમના માથા પર વાળનું પ્રમાણ ઓછું હોય છે, તે ઓછા વધે છે અથવા ખરી જાય છે. એનું કારણ એ છે કે વાળનાં મૂળને જે ખોરાક મળવો જોઈએ એ ન મળતાં માનસિક કાર્યોમાં વપરાઈ જાય છે. આવી પરિસ્થિતિમાં ખોરાકના અભાવે માથાના વાળ દુર્બળ અથવા આછા હોવા સ્વાભાવિક જ છે. આથી માથાના આગળના ભાગમાં ઓછા વાળ જોઈને એવું કહી શકાય છે કે આ વ્યક્તિ વધારે માનસિક શ્રમ કરનાર છે.

આમ તો અનેક રંગ ધરાવતા વાળવાળા લોકો આ પૃથ્વી ઉ૫૨ મળે છે, પરંતુ સામાન્ય રીતે સોનેરી, કથ્થાઈ, લાલ, ભૂરા, કાળા અને ભૂખરા રંગના વાળ વધારે પ્રમાણમાં જોવા મળે છે. ઉપર બતાવવામાં આવ્યું છે તે મુજબ વાળ ઘાટા તથા કાળા હોવા એ લોહની માત્રા સાથે સંબંધિત છે.આ રીતે શરીરમાં રહેલા જુદા જુદા રાસાયણિક પદાર્થોની માત્રા વધારે કે ઓછી હોવાથી તેની અસર વાળના રંગ ઉપર પડતી હોય છે.

કોઈ દેશની આબોહવામાં કોઈ રાસાયણિક પદાર્થ વધારે હોય છે. આથી ત્યાંના રહેવાસીઓના શરીરમાં તે તત્ત્વોનું પ્રમાણ વધારે હોય છે. આથી ત્યાંના રહેવાસીઓની પણ એક જુદી જાતિ બની જાય છે. ઈટાલિયન, અમેરિકન, રશિયન, ચીના તથા ભારતીય લોકોના વાળની સરખામણી કરવામાં આવે તો તેમાં ઘણી ભિન્નતા જોવા મળે છે. આ ભિન્નતા જે તે દેશની આબોહવાનો પ્રભાવ ત્યાંના રહેવાસીઓ ઉપર પડે છે તે કારણે છે. આ તો જુદા જુદા દેશ અને જુદી જુદી જાતિના લોકોના વાળમાં તફાવતની વાત થઈ. એક દેશના રહેવાસીઓમાં પણ વ્યક્તિ વ્યક્તિમાં ભિન્નતા જણાય છે. જે રીતે બે વ્યક્તિઓની આકૃતિ એકસરખી હોતી નથી તેવી જ રીતે બે વ્યક્તિઓના શરીરમાં રાસાયણિક પદાર્થ પણ એકસરખા હોતા નથી, તેમ જ માનસિક સ્થિતિ પણ એકસરખી હોતી નથી. આ અસમાનતાનો પ્રભાવ વાળના રંગ ઉપર પણ પડે છે. જે રીતે લોહીમાં લોહતત્ત્વનું પ્રમાણ હોય છે તે મુજબ વાળની કાળાશ હોય છે, તેવી જ રીતે ઇતર પદાર્થો તથા વિચારોની સ્થિતિથી બીજા રંગ બને છે.

કાળા રંગમાં પણ કેટલાક એવા પ્રકાર છે, જે માનસિક કારણોને લઈને બને છે. વાચકોએ તેને પણ જાણી લેવા જોઈએ. કાળા વાળ જો એકદમ સીધા અને લાંબા હોય તો સમજવું જોઈએ કે આ વ્યક્તિ નિરાશા, દુઃખ તથા ચિંતાના વિચારોમાં ડૂબેલી અને ઉદાસ છે.

જેના વાળ ઘટ્ટ, વાંકડિયા, વળ ખાધેલા હોય તો સમજવું જોઈએ કે તે વ્યક્તિ મનમોજી, પ્રેમાળ, ઉપકારક, પ્રામાણિક, રોગી તથા હસમુખી પ્રકૃતિની હશે. તેનો ક્રોધ જલદી શાંત થઈ જાય છે અને કોઈની ઉપર જુલમ કરી શકતી નથી. સામાન્ય રીતે આવો મનુષ્ય વિશ્વાસપાત્ર હોય છે

સાધારણ આછા કાળા રંગવાળા વાળ ધરાવનાર મનુષ્યો ચંચળ સ્વભાવના, મોટા મોટા મનસૂબા ઘડનારા, ભાવુક તથા અસંતોષી હોય છે. પોતે અભાગી અને દુઃખી હોવાની કલ્પના કરતા હોય છે. જો આવા આછા કાળા રંગના વાળ કોઈ ગૌર વર્ણની વ્યક્તિના માથા પર જોવા મળે તો સમજવું જોઈએ કે તેની સ્થિરતા પર કોઈ ભરોસો રાખી ન શકાય. આજે એક વાત કરતી હોય તો આવતી કાલે કોઈના ભરમાવવાથી બીજી તરફ ઢળી શકે છે. આ રંગના વાળ વિનોદી પ્રકૃતિ તથા ખુશમિજાજનો નિર્દેશ કરે છે. તે વિનમ્રતા, પરોપકાર, ઓછી હિંમત તથા ખુશામતિયો સ્વભાવ સૂચવે છે. જો આછા કાળા વાળ કડક અને જાડા હોય તો બેપરવાઈ, અક્કડપણું, બીજાઓની ઉપેક્ષા, સ્વતંત્ર પ્રકૃતિ તથા એકાકીપણાને પસંદ કરવાનું સૂચવે છે.

છીંકણી રંગ કે જેમાં મુખ્યત્વે લાલાશ હોય છે, તે જ્યોતિષના મત મુજબ મંગળના ગ્રહની વિશેષતા છે. આ રંગ બહાદુરી, દઢતા અને અહંકારનો સૂચક છે. છીંકણી રંગના વાળ ધરાવનારા લોકો બીજાઓની સાથે ઘમંડ, અવિશ્વાસ અને તિરસ્કારજનક વ્યવહાર કરતા જણાય છે. સામાન્ય રીતે આ રંગ પશુવૃત્તિનો સૂચક છે. જે કોઈ સારો-નરસો રસ્તો પસંદ પડી જાય તે રસ્તે તે આગળ વધતો જાય છે. આ વાળમાં પણ લચ્છાવાળા, સીધા, પાતળા, કડક, મુલાયમ વગેરે પ્રકાર અંગે પણ તે મુજબનું ફળ તે સમજવું જોઈએ કે જેવું પાછલી પંક્તિઓમાં સ્પષ્ટતા કરીને બતાવવામાં આવ્યું છે.

બિલકુલ સોનેરી વાળ, મૃદુ, વિલાસી અને ખુશમિજાજી હોવાનું ચિહ્ન છે. આવા વાળ ધરાવનાર કોઈ ભારે કાર્ય કરી શકતા નથી, કોઈ સંઘર્ષમાં સફળતા પણ ઓછી મેળવી શકે છે, તો પણ તેમનો વિનોદી સ્વભાવ આકર્ષક હોય છે. જો સોનેરીપણામાં થોડીક કાળાશ તથા લાલાશ ભળેલી હોય તો તે એવું સૂચવે છે કે તે લોકો તીવ્ર બુદ્ધિ તથા મનોબળ ધરાવે છે તેમ જ તેમનામાં વિશેષ પ્રમાણમાં માનસિક શક્તિઓનો વિકાસ થયેલો જણાઈ આવશે. તેઓ લખવાની, બોલવાની, કલ્પના કરવાની, નિર્ણય કરવાની તથા પ્રભાવ પાડવાની શક્તિ વધારે પ્રમાણમાં ધરાવે છે.

સંપૂર્ણ લાલ રંગના વાળ ઓછા પ્રમાણમાં જોવા મળે છે, પરંતુ તેવી વ્યક્તિ જણાય તો સમજવું જોઈએ કે તે ઝઘડાખોર છે તથા તેનામાં બદલો લેવાની વ્યગ્રતા વધારે પ્રમાણમાં જોવા મળશે. તેઓ જે કામ કરશે તે ભારે ઉત્સાહ, લગન તથા જીવ રેડીને ક૨શે. જેની પાછળ તેઓ પડશે તેનો પીછો સહેલાઈથી છોડશે નહિ. સામાન્વાતમાં ઉત્તેજિત થઈ જવું તથા કલ્પના જગતમાં ભાવપૂર્વક વિચરણ કરતા રહેવું તે આવા લોકોના સ્વભાવમાં હોય છે.

કોઈ કોઈ વખત એવા વાળ જોવામાં આવે છે કે જેનો કોઈ ખાસ રંગ હોવાનું કહી શકાય નહિ. તેને ન તો કાળા ન તો લાલ, કે ન તો સોનેરી કહી શકાય, પરંતુ તે ઘણા રંગના મિશ્રણથી બનેલા હોય છે. જેમાં કાળા, લાલ તથા સોનેરી રંગની માત્રાઓનું વધારે- ઓછા પ્રમાણમાં મિશ્રણ હોવાથી અનેક પ્રકારના રંગ બની શકે છે. વાળના રંગ પણ આ મુજબ અનેક પ્રકારના હોય છે. આકૃતિવિદ્યાનો અભ્યાસ ક૨ના૨ે એ અનુભવ મેળવવો જોઈએ કે વાળનો રંગ જોઈને તે અંદાજ લગાવી શકે કે તેમાં કયા રંગનું ઓછા કે વધુ પ્રમાણમાં મિશ્રણ થયેલું છે.

છે જે રંગનો જે ગુણ છે તે મિશ્રણમાં પણ પોતાના પ્રમાણ મુજબ ગુણ પ્રકટ કરશે. જેમ કે કાળા રંગમાં થોડો લાલ રંગ ભળેલો હોય તો તે વ્યક્તિમાં કાળા રંગના ગુણ વધારે પ્રમાણમાં હશે. સાથેસાથે થોડોઘણો લાલ રંગનો પ્રભાવ પણ જણાઈ આવશે. વધુમાં જાડા, પાતળા, ટૂંકા, લાંબા, કડક, મુલાયમ તથા ભરાવદાર વાળની જે વિશેષતા હોય છે તેનો પણ સમાવેશ જોવા મળશે. આ રીતે બધા પ્રકારના વાળની ચકાસણી કરીને દરેક વ્યક્તિ સંબંધી અલગ અલગ નિર્ણય લેવો પડશે. આ વિદ્યાના અભ્યાસુએ પુસ્તકના આધારે મેળવેલા જ્ઞાનનો ઉપયોગ સ્વતંત્ર બુદ્ધિથી કરવો પડે છે. જેમ કે દાક્તર દરેક રોગીની વિવિધ રીતે ચકાસણી કરીને તેના રોગનું નિદાન ફક્ત પુસ્તકના આધારે નહિ, પરંતુ બુદ્ધિપૂર્વક કરે છે.

વાળની સખ્તાઈ કે કુમાશ હોવાનો ભેદ મહત્ત્વનો છે. આથી કે અત્રે તેને ફરીથી વિચારી જોવું અનુચિત નથી. વાચકોએ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે લોખંડના તાર જેવા સખત વાળ કઠોરતા, મર્દાનગી, આત્મવિશ્વાસ, બળ, દઢતા તેમ જ અહંકારના સૂચક છે. આવી વ્યક્તિઓમાં કલા તરફનો પ્રેમ, મમતા, સહાનુભૂતિ વગેરે કોમળ લાગણીઓનો અભાવ હોય છે. આનાથી વિપરીત મુલાયમ વાળ ધરાવનાર વ્યક્તિ ભાવુક, મૃદુ, કલ્પનાપ્રિય, ડરપોક, ઉપકારી, ધાર્મિક, દયાળુ તથા શાંતિપ્રિય સ્વભાવની હોય છે.

જેમના વાળના મૂળમાં સફેદ ભૂકી જેવો ખોડો વધારે પ્રમાણમાં થાય તેમને ગરમ પ્રકૃતિના, તેજ સ્વભાવના, કઠોર પ્રકૃતિના તેમ જ ચિંતાશીલ જાણવા જોઈએ. શોક, અશાંતિ તથા લાંબી માંદગીને લઈને વાળનાં મૂળ કમજોર થઈ જાય છે તથા વચ્ચે વચ્ચેથી વાળ ઊખડી જવા લાગે છે. જેના વાળ પહેલેથી જ આછા હોય તેમનામાં એટલી યોગ્યતા અવશ્ય હોય છે કે નિર્વાહ કરતાં વધુ ધન કમાઈ શકે

કાંટાની જેમ જેમના વાળ ઉપર તરફ ઊભા રહેતા હોય તેઓ ક્રોધી,ચીડિયા તથા અસહિષ્ણુ હોય છે. અત્યંત ગાઢા વાળવાળા ધનવાન અને ચતુર તો અવશ્ય હોય છે, પરંતુ એમને માનસિક કલેશ સદાય રહેતો હોય છે. રેશમ જેવા મુલાયમ વાળવાળી વ્યક્તિઓ ખૂબ ભાવુક હોય છે. એમના મનમાં પ્રેમનો પ્રવાહ સ્વયં ઉભરાતો હોય છે.

માથા પર બહુ આગળ વાળ આવી ગયા હોય તો તે સદાય મુશ્કેલીઓની વચ્ચે જીવન પસાર કરનારો હશે. જેનું મસ્તક બહુ ઊંચે સુધી વાળ વગરનું હોય છે તે વધારે સમજદાર હોય છે. જેના વાળ કાનના મૂળ સુધી મળેલા હોય છે તેઓ પોતાની વાતને વળગી રહેનાર હોય છે. ગરદન પર બહુ દૂર સુધી વાળ ગયા હોય તો એને માનસિક વિકાસનું ચિહ્ન સમજવું જોઈએ.

બહુ મોટી અને કાળી મૂછોવાળા મનુષ્યો લડવૈયા, બહાદુર અને સ્વાભિમાની હોય છે. આછી, પાતળી, મધ્યમ ઊંચાઈની મુલાયમ મૂછો બુદ્ધિમત્તાની સૂચક છે. બહુ જ નાની અને થોડી મૂછો ઊગવી એ પુરુષત્વના કેટલાક આવશ્યક ગુણોની ઊણપ પ્રગટ કરે છે. જેની મૂછો ખૂબ ઝડપથી વધતી હોય તેને ઉતાવળા સ્વભાવનો સમજવો જોઈએ.

પૂરી ભરેલી દાઢી તેજસ્વી પુરુષોની હોય છે. છીછરા સ્વભાવના મનુષ્યોની હડપચી પર થોડા વાળ આવે છે અને કાનની આજુબાજુની જગ્યા ખાલી પડી રહે છે. જલદી વધનારી દાઢી ભલમનસાઈ અને વિશ્વસનીયતા પ્રગટ કરે છે. જેમની દાઢી બહુ ધીરેધીરે વધે એમની મિત્રતા વધુ દિવસ કોઈની સાથે નભતી નથી અને એમનો કોઈ સાચો સહાયક હોતો નથી.

આકૃતિ જોઈને મનુષ્યની ઓળખ: ચહેરો આંતરિક સ્થિતિનું દર્પણ છે

આકૃતિ જોઈને મનુષ્યની ઓળખ ચહેરો આંતરિક સ્થિતિનું દર્પણ છે;

મનુષ્ય પોતાના દૈનિક જીવનમાં જેટલા લોકોના સંપર્કમાં આવે છે તેમની આકૃતિ જોઈને તે તેમના વિષે ઘણોખરો અંદાજ લગાવી લે છે કે તેમના પૈકી કોણ કેવા પ્રકારની વ્યક્તિ છે, તેનો સ્વભાવ, ચાલચલગત અને ચરિત્ર કેવાં છે ? આ અંદાજ ઘણે અંશે સાચો પડે છે. જો કે કોઈ કોઈ સમયે આંખને આંજી નાખે તેવી બનાવટથી દગો પણ દેવામાં આવે છે, પરંતુ મોટે ભાગે મુખાકૃતિનું રૂપ જોઈને જાણી શકાય છે કે આ વ્યક્તિ કેવી માટીની બનેલી છે. મનુષ્યોને ઓળખવાની કળામાં જે જેટલો પ્રવીણ હોય છે તે તેના ધંધામાં તેટલા વધુ પ્રમાણમાં ચોકસાઈ ધરાવે છે. જેવો માણસ હોય તેની પાસેથી તેવી અપેક્ષા રાખવાનો રસ્તો મળી જાય, તો છેતરાઈ જવાનો ભય ઓછો રહે છે તેમ જ લાભકારી સગવડો સહેલાઈથી પ્રાપ્ત થઈ જતી હોય છે.

ઘણા પ્રાચીન સમયથી આ વિદ્યામાં સંશોધન થઈ રહ્યું છે. અનેક વૈજ્ઞાનિકોએ આ દિશામાં ઘણી શોધ કરી છે અને ડૂબકી લગાવવાથી જે રત્નો તેમને પ્રાપ્ત થયાં છે તે તેમણે સામાન્ય જનતા સામે પ્રકટ કર્યાં છે. મહાભારત, વેદપુરાણ, કાદમ્બરી વગેરે જૂના ગ્રંથો દ્વારા એ જાણવા મળ્યું છે કે આ વિદ્યાથી ભારતવાસીઓ આદિકાળથી પરિચિત છે.વાલ્મીકિ રામાયણના યુદ્ધકાંડમાં કથા છે કે જ્યારે ત્રિજટા રાક્ષસીએ સીતાજીને રામના મૃત્યુના ખોટા સમાચાર સંભળાવ્યા ત્યારે તેમણે ઉત્તર આપ્યો, “હે ત્રિજટા ! મારા પગમાં પદ્મનું ચિહ્ન છે, જેથી પતિની સાથે રાજ્યાભિષેક થવાનું સ્પષ્ટ થાય છે, મારા વાળ પાતળા એકસરખા અને કાળા છે. ભ્રમરો ખુલ્લી, જાંઘો રુંવાટીરહિત અને ગોળ, દાંત જોડાયેલા દાડમની કળીઓ જેવા, નખ ગોળ અને લીસા, વિકસિત મોટાં સ્તન, રુંવાટી કોમળ અને રંગ ઊજળો છે. આથી પંડિતોએ મને શુભ લક્ષણોવાળી સૌભાગ્યશાળી કહી છે. આથી શ્રીરામજીના નહોવાથી આ બધી નિશાનીઓ મિથ્યા થઈ જશે ?’” આ કથન ઉપરથી જણાય છે કે ત્રેતાયુગમાં આકૃતિ વિજ્ઞાનનું જ્ઞાન સ્ત્રીઓને પણ હતું.

આર્યો પાસેથી આ વિદ્યા ચીન, તિબેટ, ઈરાન, ઈજિપ્ત, પ્રાચીન ગ્રીસ વગેરે દેશોમાં ફેલાઈ, તેમ જ પાછળથી બીજા દેશોમાં પણ તેનો પ્રચાર થયો. ઈસુનાં ૨૫૦ વર્ષ પૂર્વે ટૉલેમીના દરબારમાં મેલામ્પસ નામનો એક વિદ્વાન રહેતો હતો, જેણે આ વિષય પર એક સારો ગ્રંથ લખ્યો હતો. આધુનિક સમયમાં યુરોપ અને અમેરિકાના વૈજ્ઞાનિકો લોહી તથા પરસેવાનાં ટીપાંના રાસાયણિક પૃથક્કરણ પરથી મનુષ્યના સ્વભાવ અને ચરિત્ર સંબંધી ઘણું રહસ્યોદ્ઘાટન કરવામાં સફળ થયા છે. શેરો વગેરે વિદ્વાનોએ તો નવેસરથી આ સંબંધી ઊંડું સંશોધન કરીને પોતાના અનુભવો પ્રકાશિત કર્યા છે. આથી એક પ્રકારની હલચલ મચી ગઈ છે. આકૃતિ જોઈને માણસની ઓળખાણ કરવાની વિદ્યા હવે એટલી બધી સર્વાંગસંપૂર્ણ થતી જાય છે કે લોકોનો આંતરિક પરિચય થોડીક ક્ષણોમાં મેળવી લેવાનું આશ્ચર્યજનક રીતે સરળ અને શક્ય થવા લાગ્યું છે.

કુદરતે આ વિદ્યાનું થોડુંઘણું જ્ઞાન દરેક મનુષ્યને આપેલું છે. ઘણીવાર એવું જોવામાં આવે છે કે બાળકો પણ લોકોનો ચહેરો જોઈને કંઈક ધારણા કરે છે અને તે મુજબ વર્તાવ કરે છે. સામાન્ય રીતે દરેક મનુષ્ય કોઈ બીજી વ્યક્તિ ઉપર નજર કરીને અંદાજ લગાવે છે કે વ્યક્તિ વિશ્વાસ કરવા લાયક છે કે એનાથી દૂર રહેવું જોઈએ. ભલે તમે જાણતા નથી કે આ વિદ્યાનુંતમને જ્ઞાન છે કે નહિ, પરંતુ કુદરતના નિયમો મુજબ મનુષ્યને જે માનસિક શક્તિઓ મળેલી છે તે પૈકી મનુષ્યને ઓળખવાની વિદ્યા પણ એક છે. આ સહજ જ્ઞાન (ઈસ્ટિક્ટ) દરેકના ભાગે આવ્યું છે. જો કે એ વાત જુદી છે કે કોઈને તેનું પ્રમાણ ઓછું મળ્યું હોય તો કોઈકને વધુ. જેવી રીતે વ્યાયામથી બળ તથા અભ્યાસથી જ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરી શકાય છે, એવી જ રીતે અભ્યાસથી આ જ્ઞાનમાં પણ વધારો થાય છે અને એના આધારે ઘણી વાસ્તવિક માહિતી મેળવી શકાય છે.

હવે આપણે એ વિષય પર વિચાર કરીશું કે કેવી રીતે આકૃતિ જોઈને બીજાની ઓળખાણ કરી શકાય છે. તમે કોઈ પણ વ્યક્તિના ચહેરાની બનાવટ ઉપર, આંખોમાંથી પ્રકટ થતા ભાવ પર, પહેરવેશ ઉપર, ચાલચલગત પર તથા રીતભાત ઉપર ઘણી ગંભીરતાપૂર્વક એ હેતુથી નજર નાખો કે આ વ્યક્તિ કેવા સ્વભાવની છે. જો મન એકાગ્ર અને સ્થિર હશે તો તમે જોઈ શકશો કે તમારા મનમાં એક પ્રકારની ધારણા બંધાય છે. આ રીતે બીજી વ્યક્તિ પર દૃષ્ટિપાત કરો અને એ ચિત્ર અંગે ધારણા બાંધો. આ બંને ધારણાઓની સરખામણી કરી જુઓ કે કયાં કયાં લક્ષણોથી કયા કયા સંસ્કાર બન્યા છે. તુલનાત્મક રીતથી આમ અનેક વ્યક્તિઓને જુઓ, તેમનાં લક્ષણો પર વિચાર કરો અને મન પર જે છાપ ઉપસતી હોય તેનું પૃથક્કરણ કરો. આ સંશોધન અને અભ્યાસ જો તમે થોડા દિવસ સતત ચાલુ રાખશો, તો આ વિદ્યા સંબંધી ઘણીખરી જાણકારી જાતે જ મેળવી શકશો તથા અનુભવ વધશે.

આ પુસ્તકમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે કોઈ બે પ્રાણી સરખી આકૃતિનાં હોતાં નથી. બધાંની આકૃતિમાં કંઈક ને કંઈક તફાવત જરૂર જોવા મળે છે. કુદરતે પોતાની કારીગરીનું પ્રદર્શન દરેક પ્રાણીને ભિન્નભિન્ન બનાવીને કર્યું છે. એક જ બીબામાં સૌને ઢાળવાની વેઠ ઉતારી નથી, પરંતુ દરેક મૂર્તિને જુદો જુદો ઘાટ આપી તૈયાર કરવામાં આવી છે. આ ભિન્નતાના કારણે એમ તો ન કહી શકાય કે આવા પ્રકારનાં અંગોવાળા આ પ્રકારના હોય છે, કારણ કે જે મનુષ્યની આકૃતિનું ઉદાહરણ આપવામાં આવશે તેના જેવો જ બીજો મનુષ્ય આ વિશ્વમાં મળવો મુશ્કેલ છે. આમ છતાં કેટલીક સામાન્ય રૂપરેખાઓ બતાવી શકાય છે કે અમુક પ્રકારની આકૃતિ હોય તો તેનું પરિણામ અમુક પ્રકારનું હોય.

ફક્ત અંગઉપાંગોની બનાવટ ઉપરથી જ સાચો અને છેવટનો નિર્ણય લઈ શકાય નહિ. કોઈ વ્યક્તિનું લાક્ષણિક પરીક્ષણ કરવા માટે તેની ચાલચલગત, હાવભાવ, મુખની મુદ્રા, રહેણીકરણી, વાતચીત કરવાની તથા ઊઠવા-બેસવાની રીત વગેરે બાબતો ઉપર પણ વિચાર કરવો પડશે. જે રીતે ગંધ સૂંઘીને તમે થેલીમાં બંધ રાખેલી ચીજો જેવી કે મરચાં, હીંગ, કપૂર, ઈલાયચી વગેરેને જોયા વિના જાણી શકો છો, તે પ્રમાણે શરીરનાં બહારનાં અંગો પર જે લક્ષણો છવાયેલાં છે તેમને જોઈને એ પણ જાણી શકાય છે કે આ મનુષ્યના વિચાર, સ્વભાવ અને કાર્ય કેવાં પ્રકારનાં હશે. આ અંગે કોઈ પણ પ્રકારના ભ્રમમાં પડવાનો કોઈ પ્રશ્ન નથી.

આકૃતિની બનાવટને લીધે સ્વભાવ બનતો નથી, પરંતુ સ્વભાવના કારણે આકૃતિનું નિર્માણ થાય છે. સ્થૂળ શરીરની પણ એક ઝાંખી છાયા સતત સાથેસાથે ફરતી રહે છે, સૂક્ષ્મ શરીરની પણ એક છાયા હોય છે, જે થોડી ઝણવટભરી નજરથી જોવાથી લોકોની આકૃતિ પર ઉપસતી જણાય છે. ઉદરમાં જે કંઈ ભરેલું હોય છે તે બહારનાં લક્ષણો દ્વારા પ્રગટ થયા વિના રહેતું નથી. ડુંગળી પેટની અંદર પહોંચી જાય, તો પણ તેની ગંધ મુખમાંથી આવતી રહે છે. આ પ્રમાણે આંતરિક વિચાર અને વ્યવહારની છાયા ચહેરા પર જણાઈ આવે છે. આ કારણથી જ સામાન્ય રીતે સારાનરસાની ઓળખાણ સહજ રીતે થઈ શકે છે. છેતરાવાનો કે ભ્રમમાં પડવાનો અવસર તો જવલ્લે જ આવે છે.

મનુષ્યનું કાર્ય સામાન્ય રીતે તેના વિચારોના પરિણામસ્વરૂપ હોય છે. આ વિચાર આંતરિક વિશ્વાસના પરિણામે હોય છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો આંતરિક ભાવનાઓની પ્રેરણાથી જ વિચાર અને કાર્યોની ઉત્પત્તિ થાય છે. જેનું હૃદય જેવું હશે તેવા જ વિચાર તે કરશે અને તેવાં જ કાર્યોમાં પ્રવૃત્ત રહેશે. સંપૂર્ણ શરીરમાં ચહેરો એવો ભાગ છે કે જેના ઉપર આંતરિક વિચારધારા અને ભાવનાઓનાં ચિત્ર મોટાભાગે ઉપસી આવે છે, કારણ કે બીજાં અંગોની સરખામણીમાં ચહેરો કોમળ તત્ત્વોથી બનેલો છે. ચોખ્ખા પાણીમાં વધારે સાફ પડછાયો દેખાય છે, એવી રીતે બીજાં અંગોની સરખામણીમાં ચહેરા પર આંતરિક ભાવનાઓનું રેખાંકન વધારે સ્પષ્ટતાથી થાય છે. આ વિચાર અને વિશ્વાસ જ્યાં સુધી નિર્બળ અને ડગુમગુ હોય છે ત્યાં સુધી જુદી વાત છે, પરંતુ જયારે મનોગત ભાવનાઓ મજબૂત થઈ જાય છે ત્યારે તેમને પ્રગટ કરનારાં ચિહ્ન ચહેરા ઉપર ઉપસી આવે છે.

તમે જોયું હશે કે કોઈ વ્યક્તિચિંતા, શોક, કલેશ અથવા વેદનાના વિચારોથી ઘેરાયેલી હશે તો તેના ચહેરાની પેશીઓ અમુક સ્થિતિમાં હોય છે, પરંતુ જ્યારે તે આનંદથી પ્રફુલ્લિત હોય છે ત્યારે તેના હોઠ, આંખના પલકારા, ગાલ, કાનપટ્ટી તથા મસ્તકની ચામડીમાં બીજી રીતના ફેરફારોની રેખાઓ અંકિત થઈ જાય છે. હસમુખા મનુષ્યોની આંખોની બાજુમાં પાતળી રેખાઓ પડે છે, તેવી રીતે ક્રોધી વ્યક્તિની ભ્રમરો ઉપર ખેંચાણ આવવાથી માથા ઉપર ખેંચાણની રેખાઓ ઉપસી આવે છે. આ પ્રમાણે અન્ય પ્રકારના વિચારોને લઈને આકૃતિ ઉપર જે અસર પડે છે તેને લીધે કોઈ ખાસ પ્રકારનાં ચિહ્ન, ડાઘ, રેખા વગેરે ઉપસી આવે છે. જેમ જેમ એ સારાનરસા વિચા૨ મજબૂત અને જૂના થતા જાય છે, તેમતેમ એ ચિહ્નો પણ સ્પષ્ટ અને ઊંડાં થતાં જાય છે

દાર્શનિક ઍરિસ્ટોટલના સમયના વિદ્વાનોનો એવો મત હતો કે પશુઓના ચહેરા સાથે મનુષ્યના ચહેરાની સરખામણી કરવાથી તેના સ્વભાવનો પરિચય કરી શકાય છે. જે માણસનું મુખારવિંદ જે જાનવર સાથે મળતું આવે તેનો સ્વભાવ પણ તેના જેવો જ હોય. જેમ કે ઘેટા જેવો ચહેરો મૂર્ખ હોવાનો ભાવ પ્રગટ કરે છે. આ રીતે શિયાળની ચાલાકી, વાઘની બહાદુરી, વરુની ક્રૂરતા, ચિત્તાની ચપળતા, ભૂંડની મલિનતા, કૂતરાની ખુશામત, ભેંસની આળસ, ગધેડાની મૂર્ખતા પ્રગટ થાય છે. હાલમાં પણ ઉપર મુજબની સરખામણી બંધ બેસે છે, પરંતુ હવે તો આ વિદ્યામાં ઘણી પ્રગતિ થઈ છે તથા ઘણીખરી વાતોની ખબર પડી જાય છે.

નિઃસંદેહ ચહેરો મનુષ્યની આંતરિક સ્થિતિને દર્પણની જેમ બતાવી દે છે. આવશ્યકતા એ વાતની છે કે તેને જોવા અને સમજવાની યોગ્ય જયોતિ આંખોમાં હોય. આ પુસ્તિકામાં ચહેરો, ગાલ, ભ્રૂકુટી, મસ્તક, કાન, નાક, દાંત,છાતી, હાથ, હડપચી, મોં તથા આંખો સંબંધી લખવામાં આવ્યું છે. હસ્તરેખા, પગ, કમર વગેરે અંગો પર એક અલાયદું પુસ્તક લખવામાં આવશે.

બજા૨માં બેઠેલી કોઈ રૂપવતી નવયૌવનાની નજીક ઊભા રહી જોતા રહો કે ત્યાંથી પસાર થતા લોકો કઈ દૃષ્ટિથી તેને જોઈ રહ્યા છે ? સ્ત્રી, પુરુષ, બાળક, વૃદ્ધ તથા બાલિકાની નજર તે યુવતી પર પડશે, પરંતુ એકબીજાની સરખામણીમાં તેમાં ઘણું અંતર હશે. કોઈની દૃષ્ટિમાં વાસના, કોઈમાં કામુકતા, કોઈમાં સ્નેહ, કોઈમાં ભૂખ, કોઈમાં લાલચ, કોઈમાં બળાપો, કોઈમાં તિરસ્કાર, કોઈમાં વૈરાગ્ય તથા કોઈમાં ઘૃણા ભરેલ ભાવના આપને જણાઈ આવશે.

આ ભિન્નતાઓ બતાવે છે કે એ જોનારાઓ પૈકી કોણ કેવા સ્વભાવના છે. વીતેલા જીવનમાં જેમને કોઈ યુવતી સાથે જેવો પ્રસંગ પડ્યો હશે તેવી જ અનુભૂતિ તેમનામાં જાગૃત થઈ હશે. જે વૃદ્ધાને પોતાની આટલી ઉંમરની આવી જ પુત્રીનો વિયોગ સહન કરવો પડ્યો હશે તેની આંખોમાં આ અજાણી યુવતી પ્રત્યે પણ વાત્સલ્ય ઉભરાઈ આવશે. વૃદ્ધાની આંખમાં આંસુ જોઈને અમુક હદ સુધી તેના ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાળને જાણી શકાય છે. ભૂતકાળમાં આ વૃદ્ધાને આવી કોઈ વહાલી પુત્રી હશે, વર્તમાનમાં હવે તેને તેનો વિયોગ સહન કરવો પડે છે. આ તો એક પ્રાસંગિક ઘટના થઈ. આ રીતે કોઈ પ્રસંગનો જોરદાર પ્રભાવ પડે તો તેના  સંસ્કાર ઊંડા ઊતરી જાય છે અને તે કોઈ સામાન્ય સમયમાં પણ આંખ વગેરે અંગોમાં રહેલા ભાવ તથા બીજાં લક્ષણો જોઈને જાણી શકાય છે. આકૃતિ વિજ્ઞાનનો આ જ આધાર છે.

વાર્તા અને નવલકથાના લેખક પોતાના પાત્રનું ચરિત્ર લખતી વખતે તેનું બોલવું-ચાલવું, રહેણીકરણી, મકાન, પહેરવેશ તથા ચહેરાના રૂપનું વર્ણન કરીને પોતાની રચનાને હૃદયંગમ બનાવે છે. સિદ્ધહસ્ત લેખક જાણે છે કે અંદરનું ચરિત્ર બહારના રંગઢંગમાં પ્રકટ થઈ જાય છે. આથી તેનું વર્ણન કરવાથી એ સિદ્ધ થાય છે કે લેખકને માનવીય આકૃતિ વિજ્ઞાનનો કેટલી હદ સુધી પરિચય છે.

એક આશ્ચર્યજનક વાત એ છે કે મનુષ્યના સ્વભાવ મુજબ તેનાં બધાં અંગોમાં લક્ષણો પ્રકટ થતાં હોય છે. દુષ્ટ વ્યક્તિઓનાં નેત્રોમાંથી દુષ્ટતા ટપકતી હોય છે. એટલું જ નહિ, તેમના દરેક અંગ પર બારીક નજર નાખવાથી જણાશે કે તે સૌએ એક પ્રકારની વિશેષતા ધારણ કરેલી હશે, જે પ્રત્યક્ષ રૂપથી તેમના દુર્ગુણોની સાક્ષી આપી રહી હશે. આ પ્રમાણે સદાચારી લોકો અને સજ્જનોના ચહેરા સજ્જનતાની વિશેષતાથી છવાયેલા હોય છે.

કાળી, ગોરી, સુંદર, કદરૂપી ગમે તેવી વ્યક્તિ હોય, તેમની કુટેવોને લીધે તેમનાં સુંદર અંગો પણ બેડોળ બની જશે. જેઓ સુસંસ્કારી હશે તેઓ અષ્ટાવક્ર અથવા સુકરાતની જેમ કદરૂપા કેમ ન હોય, છતાં તેમનાં અંગો પોતાની બનાવટમાં જેમનાં તેમ જણાવા છતાં પ્રામાણિકતાની સાક્ષી આપતાં રહે છે. આ રચના ટેવોના કારણથી સુધરે છે કે બગડે છે. એક સારી વ્યક્તિ જ્યારે કુમાર્ગે વળે છે ત્યારે તેનાં સજ્જનતાનાં ચિહ્નો ઘટે છે, તેમ જ જુદાંજુદાં અંગોમાં એવાં ચિહ્નો પેદા થાય છે કે જેમને જોઈને દુર્જનતાને જાણી શકાય છે. હાથની રેખાઓ ઓછીવત્તી થતી હોય છે, જેમાં કેટલીક નવી ફૂટે છે તો કેટલીક લુપ્ત થાય છે. આ પરિવર્તન આચાર અને વિચારમાં અંતર આવવાથી થતું હોય છે. આ રીતે સ્વભાવ અને વ્યવહારના કારણે સૂક્ષ્મ રૂપથી મન અને શરીર પર જે પ્રભાવ પડે છે તેનાથી ઘણી જાતનાં વિચિત્ર ચિહ્નો ઉત્પન્ન થાય છે તથા અંગોના માળખામાં વિચિત્ર પ્રકારનો ફેરફાર થઈ જાય છે.

આધ્યાત્મિક વ્યક્તિ આ લક્ષણોને જોઈને મનુષ્યના અંતઃકરણની માહિતી મેળવી લે છે. સ્થિતિની જાણકારી હોવાથી પરિણામની કલ્પના સહજ રીતે જ કરી શકાય છે, જેમ કે કોઈ વ્યક્તિ વિદ્વાન વક્તા અને સદ્ગુણી હોય તો અનાયાસ જ એવું કહી શકાય કે ‘જનતા તેનો આદરસત્કાર કરશે.’’ આ રીતે શારીરિક ચિહ્નો પરથી આંતરિક યોગ્યતાઓની જાણકારી મળવાથી તેના ભવિષ્યફળની પણ ઘણી હદ સુધી એવી કલ્પના કરી શકાય છે, જે છેવટે સાચી ઠરે. આ રીતે આકૃતિ જોઈને કોઈ પણ મનુષ્યનું ચરિત્ર જાણવાનું તથા તેનું ભવિષ્ય બતાવવાનું શક્ય છે.

એ વાત ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે આકૃતિવિજ્ઞાન ભાગ્યવાદનું કોઈ પણ રીતે સમર્થક નથી. ગુણ,કર્મ અને સ્વભાવમાં જે ભિન્નતા જણાય છે તે પ્રમાણે ચહેરાના રંગઢંગ પણ બદલાઈ જાય છે. આકૃતિ વિજ્ઞાનના જાણકાર એક સમયે એક વ્યક્તિનાં જે લક્ષણો બતાવે છે, તે વ્યક્તિનો સ્વભાવ જો બદલાઈ જાય તો તેનાં લક્ષણોમાં પણ ફેરફાર જણાઈ આવશે. એ ખરું છે કે તેનો ઢાંચો બદલાશે નહિ. ઢાંચાનો પૂર્વજન્મના સંચિત સંસ્કારો સાથે સંબંધ હોય છે. સુંદર, સુડોળ અંગો ધરાવતી વ્યક્તિ પૂર્વજન્મમાં શુભ કર્મ કરનાર તથા કદરૂપી અને બેડોળ અંગોવાળી વ્યક્તિ પૂર્વજન્મમાં અશુભ કર્મ કરનારી રહી હશે. તે મુજબ એ સંસ્કારોની પ્રેરણાથી આ જન્મમાં સુંદરતા કે કુરૂપતા પ્રાપ્ત થઈ છે એ માન્યતા બરાબર છે. આ જન્મજાત માળખું તથા રૂપરંગમાં ફેરફાર થઈ શકતો નથી, જેને જોઈને જન્મજન્માંતરોના કોઈક સ્વભાવ અને સંસ્કારોનો પરિચય મળી રહે છે, પરંતુ એવું નથી કે આ જન્મમાં એ સંસ્કારોમાં પરિવર્તન ના કરી શકાય. પરમાત્માએ મનુષ્યને પૂર્ણ સ્વતંત્ર બનાવીને મોકલ્યો છે. તે સ્વેચ્છાપૂર્વક પુરાણા સમગ્ર સ્વભાવને બદલીને નવા બીબામાં ઢાળી શકે છે.

આકૃતિ જ્ઞાનવિદ્યા એક વૈજ્ઞાનિક ક્રિયાપદ્ધતિ છે. તે કદાપિ એવું નથી કહેતી કે “મનુષ્ય ભાગ્યનું પૂતળું છે, વિધાતાએ એને જેવો બનાવ્યો છે એવા રહેવું પડશે.” ભાગ્યવાદને આ વિદ્યા સાથે જોડવી એ એક મોટી ભૂલ કરવા બરાબર છે. ચોમાસાના હવામાનને જોઈને કોઈ હવામાનશાસ્ત્રી ટૂંક સમયમાં ભારે વર્ષાની જાહેરાત કરી દે છે કે મચ્છરોની વૃદ્ધિને જોઈને કોઈ દાક્તર મેલેરિયાની ચેતવણી આપે છે અથવા સાક્ષીનાં નિવેદન સાંભળીને કોઈ કાયદાનિષ્ણાત મુકદ્દમો હારી જવાની વાત બતાવે, તો એવું ન સમજવું જોઈએ કે આ બધી વાતો ભાગ્યમાં લખેલી હતી, જેને એ લોકોએ ગુપ્તજ્ઞાન દ્વારા જાણી લીધી હતી.

વાસ્તવમાં હવામાનશાસ્ત્રી, દાક્તર કે કાયદાનિષ્ણાત મહાનુભાવોએ જે ભવિષ્યવાણીઓ કરી હતી તે જે તે સમયની સ્થિતિને નજર સામે રાખીને તેનાં પરિણામોના જ્ઞાનના આધારે કરી હતી. જો તેમાં કોઈ ફેરફાર કરવામાં આવે તો પરિણામ પણ બદલાશે. મચ્છરોને જો મારી નાંખવામાં આવે તો ડૉક્ટરની ચેતવણી સાચી ઠરશે નહિ. આ જ બાબત આકૃતિવિજ્ઞાન સંબંધી છે. કોઈ પણ વ્યક્તિનું ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન તેના દ્વારા કહી શકાય છે. ભૂગર્ભ વિદ્યાના નિષ્ણાત જમીન તપાસી તેમાંથી નીકળેલા એક પથ્થરના ટુકડાના આધારે અનેક ઐતિહાસિક તથ્યો શોધી કાઢે છે, એ જ રીતે આકૃતિની ઝીણવટનું નિરીક્ષણ કરીને મનુષ્યજીવનની આગળપાછળની ઘણી વાતો પણ કહી શકાય છે, પરંતુ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે એ કથન ચકાસણી અને અનુભવની બુદ્ધિગમ્ય વૈજ્ઞાનિક વિધિ મુજબ જ કરવામાં આવે. એમાં એવી કોઈ વાત નથી કે મનુષ્યને બ્રહ્માજીએ માટીનું પૂતળું બનાવીને ધરતી પર મોકલ્યો છે. મનુષ્ય પોતાને મરજી મુજબ ઘડવા માટે સ્વતંત્ર છે. કોઈવાર આકૃતિ વિજ્ઞાનના આધારે કહેવામાં આવેલી અમુક વાતો બંધબેસતી નથી, તેનાં બે કારણો છે – એક તો એ છે કે તે વ્યક્તિએ પોતાનો સ્વભાવ બદલી નાખ્યો હોય, પરંતુ શરીર પરનાં ચિહ્નો બદલાવામાં કંઈક અડચણ ઊભી થઈ હોય અથવા નવાં ચિહ્નો ત્યાં સુધી પ્રકટ થયાં ન હોય. બીજું કારણ એ હોઈ શકે કે ફળાદેશ કહેનારથી લક્ષણોનો અભ્યાસ ક૨વામાં ભૂલ થઈ ગઈ હોય. આથી આ મુશ્કેલીઓને ધ્યાનમાં રાખીને જયારે નાસીપાસ થવાય ત્યારે હતાશ થવાને બદલે તેનું કારણ શોધવું જોઈએ અને એક સંશોધકની જેમ વાસ્તવિકતાની ખાતરી કરીને આ વિજ્ઞાનની પ્રગતિમાં મદદરૂપ થવું જોઈએ.

આકૃતિ જોઈને મનુષ્યની ઓળખ : ભૂમિકા

આકૃતિ જોઈને મનુષ્યની ઓળખ : ભૂમિકા;

સૃષ્ટિના અન્ય જીવો ઈશ્વરને જાણતા નથી, તેમનું ભજન- પૂજન પણ કરતા નથી, છતાં પણ તેમનો જીવનઉદ્દેશ્ય યથાવત્ પૂરો થાય છે, કારણ એ છે કે તેઓ પોતાની અંતઃપ્રેરણાને વફાદાર રહે છે. હૃદયના ખૂણામાં બેઠેલી ચેતનાશક્તિ દરેક પ્રાણીને હંમેશાં માર્ગદર્શન આપતી રહે છે. આ પ્રેરણા પ્રમાણે કામ કરવું એ જ ઈશ્વરની સાચી ભક્તિ છે. આ દૃષ્ટિએ મનુષ્ય સિવાયનાં બીજાં બધાં જીવજંતુ ઈશ્વરભક્ત છે. કોઈ જીવ ભૂખ સિવાય ખાતો નથી. સિંહનું પેટ ભરેલું હોય તો પાસે ઊભેલા શિકારને પણ મારતો નથી, માદા જ્યાં સુધી કામપીડિત ન હોય ત્યાં સુધી કોઈ ન૨૫શુ કામપ્રસ્તાવ નથી કરતો. બીજા જીવો બરાબર ઈશ્વરે બક્ષેલ સ્વભાવ પ્રમાણે આચરણ કરે છે, તેથી તેઓ ખરેખર ભગવાનના ભક્ત છે. તેમને ન તો ભગવાનને જાણવાની આવશ્યકતા છે, ન તો તેની પૂજા કરવાની.

પરંતુ મનુષ્યની સ્થિતિ આનાથી જુદી છે. તેણે પોતાના બૌદ્ધિક વિકાસની સાથેસાથે પોતાના જીવનને આડંબરથી ભરેલું અને અસત્ય આચરણવાળું બનાવી દીધું છે, જેનાથી ભયંકર અનર્થ થવાની શક્યતાઓ રહેલી છે. આના ઉપર અંકુશ મૂકવા માટે તત્ત્વદર્શી વિદ્વાનોએ ઈશ્વર સંબંધી જ્ઞાનવિજ્ઞાન, પૂજા- ઉપાસના અને કર્મકાંડની રચના કરી છે. આ વિજ્ઞાન એટલું ફાયદાકારક થયું છે કે સંસારમાં સર્વત્ર ઈશ્વરવાદની સ્થાપના થઈ. આ જ કારણે લાખો-કરોડો વર્ષોથી ઈશ્વર પરંપરાગત રીતે મનુષ્યના જીવનનું એક આવશ્યક અંગ બની ગયા છે. આ જ સમસ્યા પર આ પુસ્તકમાં પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો છે.