૬. પ્રકૃતિનો રુદ્રાભિષેક – પાંદડાંનું શાક, સૂનકારના સાથીઓ

પ્રકૃતિનો રુદ્રાભિષેક – પાંદડાંનું શાક, સૂનકારના સાથીઓ

શાકભાજીનું અહીં મહત્ત્વ નથી. બટાકા સિવાય બીજી કોઈ શાકભાજી મળતી નથી. નીચે દૂરના પ્રદેશોમાં પેદા થતા બટાકા અહીં મોંઘા પણ છે. ટેકરીના દુકાનવાળા એક રૂપિયે શેર વેચે છે. આમ તો નાનાં નાનાં ઝરણાં આગળ થોડીઘણી સિંચાઈ થઈ શકે છે, પણ શાકભાજી વાવવાનો અહીં રિવાજ નથી. રોજ બટાકા ખાઈને કંટાળી ગયા. શાકભાજી બાબતે અહીંના રહેવાસીઓ અને દુકાનદારો સાથે થયેલી વાતચીતથી ખબર પડી કે જંગલમાં થતી ભાતભાતની વનસ્પતિમાંથી મારચા, લિંગડા અને કોલા એ ત્રણ એવા છોડ થાય છે, જેમનાં પાનનું શાક બનાવી શકાય છે.

એક પહાડી માણસને મજૂરીના પૈસા આપી ત્રણમાંથી કોઈ એક પ્રકારના છોડનાં પાંદડાં લાવવા મોકલ્યો. છોડ ટેકરીની પાછળ જ હતા અને જોતજોતામાં જ પેલો ૨-૪ રતલ મારચાનાં પાંદડાં તોડી લાવ્યો. ભાજી બનાવવાની રીત પણ તેની પાસેથી જાણી. તે પ્રમાણે ભાજી તૈયાર કરી, ખૂબ સ્વાદિષ્ટ લાગી. બીજે દિવસે લિંગડાનાં અને ત્રીજે દિવસે કોલાનાં પાન ત્યાંના રહેવાસીઓ પાસે મંગાવ્યાં અને ભાજી બનાવી ખાધી. ત્રણે પ્રકારની ભાજી એકબીજાથી વધુ સ્વાદિષ્ટ લાગી. મનમાં ઘણી ખુશી થઈ. એક મહિનાથી લીલાં શાકભાજી મળ્યાં ન હતાં, તેથી તે ખાઈ સંતોષ અનુભવ્યો.

ત્યાંના પહાડી નિવાસીઓ રસ્તામાં મળતા હતા. એમની સાથે જ્યાં ત્યાં મેં ચર્ચા કરી કે આટલો સ્વાદિષ્ટ ભાજીપાલો અહીં થાય છે તો આપ તેનો ઉપયોગ કેમ નથી કરતા ? ભાજી તો સ્વાસ્થ્યની દૃષ્ટિએ પણ ઉત્તમ છે, પરંતુ તેમણે ન તો મારી સલાહ માની કે ન તો એ શાકભાજીને લાભદાયક અથવા સ્વાદિષ્ટ માની. ફક્ત અવગણના જાહેર કરીને વાત સમાપ્ત કરી દીધી.

વિચારું છું કે આ સંસારમાં કોઈ વસ્તુનું મહત્ત્વ જ્યારે તેના ઉપયોગની ખબર હોય ત્યારે જ સમજાય છે. આ ત્રણેય ભાજીઓ મારી દૃષ્ટિએ ઉપયોગી હતી, એટલે એ સ્વાદિષ્ટ અને મહત્ત્વપૂર્ણ લાગી. આ પહાડી લોકોએ તેની ઉપયોગિતા જાણી નથી કે તેનો અનુભવ કર્યો નથી, જેથી તેમની સમક્ષ આ મફતનાં શાકભાજી વિપુલ જથ્થામાં હોવા છતાં તેઓ લાભ લઈ શક્યા ન હતા. કોઈ વસ્તુ કે વાતની ઉપયોગિતા જાણ્યા કે અનુભવ્યા વિના મનુષ્ય ન તો તે તરફ આકર્ષાય છે કે ન તો તેનો ઉપયોગ કરે છે. એટલા માટે કોઈ વસ્તુનું હોવું જેટલું મહત્ત્વપૂર્ણ છે, તેથી વધુ મહત્ત્વનું તો તેનો ઉપયોગ જાણી તેનાથી પ્રભાવિત થવું એ છે.

આપણી સમક્ષ પણ એવાં કેટલાંય સત્ય છે, જેમની ઉપયોગિતા સમજીએ તો તેનો ખૂબ જ લાભ મળી શકે છે. બ્રહ્મચર્ય, વ્યાયામ, પ્રાતઃકાળે વહેલા ઊઠવું, વ્યસનોથી દૂર રહેવું, મીઠી વાણી બોલવી, શિષ્ટાચાર રાખવો વગેરે અનેક એવાં સત્યો છે, જેમના ઉપયોગથી આપણને ઘણો જ લાભ થાય છે તેમ જ આ સત્યો આપણા હૃદયને પુલકિત કરે છે. વળી, આ બધું આચરણમાં મૂકવું પણ અઘરું નથી, છતાં આપણામાંથી કેટલાય એવા છે, જે આ બધાની અવગણના કરે છે, એમને અર્થહીન સમજે છે, ઉપરાંત લાભદાયક હોવા છતાં તેનાથી વંચિત રહે છે.

પહાડી લોકો ઉપયોગ ન સમજવાને કા૨ણે જ પોતાની ખૂબ નજીક વિપુલ પ્રમાણમાં મળતાં પાંદડાંની શાકભાજીનો લાભ નથી લેતા, તે માટે એમની નિંદા કરવી વ્યર્થ છે. આપણી પાસે પણ આત્મકલ્યાણનાં નેક ઉપયોગી તથ્યો વિખરાયેલાં પડ્યાં હોવા છતાં આપણે ક્યારેય તેમને આચરીએ છીએ ખરા? તેમનો લાભ લઈએ છીએ ? અજ્ઞાની રહેવામાં કોઈ કોઈનાથી કેમ પાછળ રહી જાય?

૨. પ્રકૃતિનો રુદ્રાભિષેક – પોતાનાં અને પારકાં, સૂનકારના સાથીઓ

પ્રકૃતિનો રુદ્રાભિષેક – પોતાનાં અને પારકાં,
સૂનકારના સાથીઓ
નિરંતર યાત્રાથી પગમાં છાલાં પડી ગયાં. આજે ધ્યાનથી પગ જોયા, તો બંને પગમાં નાના મોટા કુલ દસ ફોલ્લા પડેલા જોયા. કેનવાસનાં નવાં પગરખાં મુશ્કેલ રસ્તે કંઈક મદદરૂપ થશે એ આશાએ પહેરેલાં પણ નવાં પગરખાં બે જગ્યાએ નડ્યાં. આ છાલાં, ફોલ્લા જે કાચા હતા તે સફેદ હતા અને જેમાં પાણી ભરાયેલું હતું તે પીળા હતા. ચાલવામાં દર્દ થતું હતું. એમ લાગતું હતું કે પગ જાણે પોતાના પીળા દાંત કાઢી ચાલવામાં લાચારી દર્શાવતા હતા.

મંજિલ દૂર છે. ગુરુપૂર્ણિમા સુધીમાં તો કોઈ પણ રીતે નક્કી જગ્યાએ પહોંચવું જ છે, અત્યારથી પગ દાંત બતાવે તે કેમ ચાલે ? ખોડંગાતાં ખોડંગાતાં ગઈ કાલે તો ગમે તેમ ચાલી શક્યો હતો, પણ આજે મુશ્કેલી જણાતી હતી. બેત્રણ ફોલ્લા ફૂટી ગયા, જે જખમ બનતા જતા હતા. જખમ વધતા જશે, તો ચાલવું મુશ્કેલ બનશે અને નહિ ચલાય તો નક્કી જગ્યાએ પહોંચાશે શી રીતે ? એ ચિંતામાં આજે આખો દિવસ પરેશાન રહ્યો. ઉઘાડા પગે ચાલવું વધારે મુશ્કેલ હતું. રસ્તા પર એવી કાંકરીઓ પથરાયેલી છે કે પગમાં જ્યાં ઘૂસી જાય ત્યાં કાંટાની જેમ દર્દ કરે છે. એક ઉપાય વિચાર્યો અને અડધું ધોતિયું ફાડી તેના બે ટુકડા કરી પગે બાંધી દીધું. પગરખાં ઉતારી ઝોળામાં બે મૂકી દીધાં અને ધીમે ધીમે ચાલવા લાગ્યો. એક બાજુ મારા પોતાના પગ હતા, જે ખરે સમયે દગો દેવા લાગ્યા, જયારે બીજી બાજુ આ વાંસની લાકડી છે, જે બિચારી કોણ જાણે ક્યાં જન્મી, ક્યાં મોટી થઈ અને ક્યાંથી સાથે આવી ? તે સગા ભાઈના જેવું કામ આપી રહી છે. જ્યાં ચઢાણ આવે છે ત્યાં ત્રીજા પગનું કામ કરે છે. જેમ ઘ૨ના વૃદ્ધ બીમાર વડીલને કોઈ લાગણીશીલ કુટુંબી પોતાના ખભાનો ટેકો આપી ચલાવે છે તેવી જ રીતે જ્યારે થાકથી શરીર લોથપોથ થઈ જાય છે ત્યારે આ લાકડી સગાસંબંધીની જેમ સહારો આપે છે.

ગંગનાની ટેકરીથી આગળ વરસાદને લીધે રસ્તો લપસણો થઈ ગયો હતો. એક બાજુ પહાડ અને બીજી બાજુ ગંગાનો સાંકડો રસ્તો. આ મુશ્કેલીમાં લાકડીએ કદમ કદમ પર જીવનમૃત્યુના કોયડાને ઉકેલ્યો. એણે પણ પગરખાંની જેમ સાથ છોડી દીધો હોત તો કોણ જાણે આ લીટીઓ લખનારી કલમ અને આંગળીઓનું શું થાત ?

મોટી આશાથી લીધેલા પગરખાં નડ્યાં. જે પગ પર ઘણો વિશ્વાસ હતો તેમણેય જવાબ દઈ દીધો, પણ બે પૈસાની લાકડી એટલી કામ આવી કે કૃતજ્ઞતાપૂર્વક એનાં ગુણગાન ગાવાનું મન થાય છે. પોતાનાંની આશા હતી, પણ તેમણે સાથ ન આપ્યો. બીજી જ ક્ષણે પારકી લાગતી લાકડીની વફાદારી યાદ આવી ગઈ. ચહેરો પ્રસન્નતાથી ખીલી ઉઠ્યો. જેણે મુશ્કેલી ઊભી કરી તેના કરતાં જેની સહાયતા અને ઉદારતાથી અહીં સુધી પહોંચ્યો તેને કેમ યાદ ન કરું ? પોતાનાં પારકાં થયાં તેમનું ગાણું શા માટે ગાયા કરું ? પરમાત્માની દૃષ્ટિએ પોતાનાં બધાં પારકાં જ છે.

૧. પ્રકૃતિનો રુદ્રાભિષેક – માઈલસ્ટોન, સૂનકારના સાથીઓ

પ્રકૃતિનો રુદ્રાભિષેક – માઈલસ્ટોન

ઉત્તરકાશીથી નીકળતાં શરૂઆતના બે દિવસ જેવી મુશ્કેલી પડી હતી તેવી મુશ્કેલી ફરી આજે પડી. ભટવાડી ટેકરી સુધી રસ્તો પહોળો અને દુરસ્ત થઈ રહ્યો હતો, તેથી માઇલદર્શક પથ્થર એ બે દિવસોમાં જોવા ન મળ્યા. રસ્તાનાં મુશ્કેલ ચઢાણ – ઉતરાણ થોડીવારમાં જ થકવી દેતાં હતાં. ગીચ જંગલોનું પ્રાકૃતિક સૌંદર્ય આમ તો ઘણું જ સોહામણું હતું, પણ રોજ રોજ ચોવીસ કલાક એ જ જોતા રહેવાથી શરૂઆતમાં જે આકર્ષણ હતું તે ઘટવા લાગ્યું હતું. સૂનકારમાં એકલાપણું ગમતું નથી. જ્યારે કોલાહલમાં વ્યસ્ત જીવન વિતાવવાનું હોય ત્યારે નીરવ શાંતિ પણ દુઃખદાયક લાગે છે. આ સૂનકાર અને કઠોર પરિશ્રમ જ્યારે મન અને શરીરને થકવી દેતા ત્યારે એક જ જિજ્ઞાસા ઊઠતી : આજે કેટલું ચાલ્યા ? હવે કેટલું બાકી રહ્યું ?

થોડુંક ચાલ્યા બાદ સામે મળનારાને પૂછતા કે હવે આગલું કે વિશ્રામસ્થાન કેટલું દૂર છે ? એનાથી અંદાજ લગાવતા કે હજુ કેટલું ચાલવાનું બાકી છે. કોઈ વટેમાર્ગુ ઘમંડી હોય, જાણવા છતાં ઉપેક્ષા કરતો હોય, કોઈને ખબર ન હોય, કોઈ અંદાજથી જ બતાવતા હોય, તો તેમાં માઈલોનો ફરક હોય છે. આ બધાંને લીધે એકલી વ્યક્તિને સમાધાનકારી જવાબ મળવો મુશ્કેલ હોય છે. પાંચસાત જણના ટોળામાં હસતાં-બોલતાં સહેલાઈથી રસ્તો કાપી શકાય છે, પણ એકલાને માટે તો ઘણું મુશ્કેલ હોય છે. આ મુશ્કેલીઓમાં માઈલનો પથ્થર કેટલો કામ આવે છે તે અનુભવ ભટવાડી ટેકરીથી ગંગોત્રી સુધીની યાત્રામાં થયો. વચ્ચે વચ્ચે માઈલેજ તો અંકિત થયેલા જણાયા નહિ, પણ પહાડોની દીવાલ પર સફેદ ચૂનો લગાવી તેના પર લાલ અક્ષરોથી ૨૫/૭ – આ પ્રકારની નિશાનીઓ જ્યાં ત્યાં દર્શાવેલી હતી આનો અર્થ – એ થયો કે ૨૫ માઈલ ૭ ફર્લીંગ ચાલ્યા. પાછલી ટેકરી પર કેટલા માઈલ થતા હતા, આગળની ટેકરી સુધી કેટલા થશે એવી માહિતી નકશાથી મળતી હતી, જેથી રસ્તાનો ખ્યાલ આવતો રહ્યો. આ સૂનકારમાં માઈલ – ફર્લીંગના આંકડા ઘણા મદદરૂપ હતા. તેમના સહારે રસ્તો કાપતા હતા. એક ફર્લીંગ પૂરો થયા પછી બીજાની આશા રહેતી અને તે આવી જતાં સંતોષ થતો કે આટલી સફળતા મળી. હવે થોડીક જ બાકી છે.

આજે ફરીવાર ગંગોત્રીથી ગૌમુખના રસ્તે માઈલ-ફર્લીંગ આંકૈલા ન હતા. ઉત્તરકાશીથી ચાલતાં શરૂઆતના બે દિવસ પડેલી એવી મુશ્કેલી આજે ફરી વાર પડી. ગંગોત્રીથી ગૌમુખનો ૧૮ માઈલનો રસ્તો ઘણી મુશ્કેલીથી કાપ્યો. એક તો રસ્તો દુર્ગમ હતો અને તેમાંય વળી માઈલ અને ફાઁગદર્શક સાથીઓ અને ભોમિયાનો અભાવ ! આજે આ લીટીઓ લખતી વખતે પણ તે વખતની મુશ્કેલીની યાદ ખૂબ ખૂંચે છે.

વિચારું છું કે માઈલનો પથ્થર આમ તો કેટલો તુચ્છ છે ! એની કિંમત, યોગ્યતા, હસ્તી, બુદ્ધિ બધું જ હાસ્યાસ્પદ છે, પરંતુ તે એક નિર્ધારિત કર્તવ્ય લઈને પોતાની જગ્યાએ ચોંટેલો રહે છે. ત્યાંથી ખસવાનું વિચારતો ય નથી. તેને ફક્ત એક જ નાની વાતની ખબર છે કે ધરાસ ટેકરી આટલા માઈલ, આટલા ફર્લીંગ દૂર છે. બસ, ફક્ત આટલા જ્ઞાન સાથે લોકોની સેવા કરવા ચોંટી રહ્યો છે. આ પથ્થરના ટુકડાની નગણ્ય, તુચ્છ નિષ્ઠા છેવટે કેટલી ઉપયોગી સાબિત થઈ રહી છે ! મારા જેવા અસંખ્ય પથિકો તેનાથી માહિતી મેળવતા હોય છે અને પોતાની પરેશાનીમાં કંઈક રાહત મેળવે છે.

જો આ નાનો પથ્થરનો ટુકડો માર્ગદર્શન આપી શકે છે, જો માટીનો નાનો સરખો, એક બે પૈસાની કીંમતનો દીવો પ્રકાશ પ્રદાન કરી રાત્રિના ખતરાથી બીજાની જીવનરક્ષા કરી શકે છે, તો શું સેવાભાવી માણસોએ પોતે ઓછું ભણેલા છે, ઓછી બુદ્ધિવાળા છે, ઓછા સમર્થ છે, ઓછા યોગ્ય છે એમ માની બેસી રહેવું જોઈએ ? ઓછાપણું (ઊણપ) દરેક વ્યક્તિમાં છે, પરંતુ દરેક પોતાના ક્ષેત્રમાં પોતાનાથી ઓછા જાણકાર તથા ઓછા સંપન્ન લોકો માટે ઘણું બધું કરી શકે છે. અમુક યોગ્યતા મળી હોત તો અમુક કાર્ય કરત એવી શેખચલ્લીની કલ્પનાઓ કરવા કરતાં પોતાની જે કંઈ યોગ્યતા છે તેનો ઉપયોગ કરી આપણાથી પછાત લોકોને આગળ લાવવા માર્ગદર્શન આપવું યોગ્ય નથી ? માઈલનો પથ્થર ફક્ત ધરાસૂ-ગંગોત્રી વચ્ચેનું અંતર જ જાણે છે, એટલું જ બતાવી શકે છે. એની આટલી સેવા પણ શું ઓછા મહત્ત્વની છે ? ઉત્તરકાશીથી ભટવાડી ટેકરી સુધી મુશ્કેલી રહી અને કાલે ગૌમુખદર્શનનું જે સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થવાનું છે તેનાં સુખદ સ્વપ્નોમાં તે પથ્થરોની ગેરહાજરી ખટકી રહી છે.

આપણામાંથી કેટલાય એવા છે જે માઈલસ્ટોનથી વધુ જનસેવા કરી શકે છે. આત્મવિશ્વાસ, નિષ્ઠા અને જે કંઈ તેમની પાસે છે તેની સાથે પોતાના ક્ષેત્રમાં વળગી રહેવાની જો અડગતા પણ હોય તો પોતાની ઉપયોગિતા સાર્થક કરવાની ચોક્કસ તક મળે.

સૂનકારના સાથીઓ – પ્રકૃતિનો રુદ્રાભિષેક

સૂનકારના સાથીઓ – પ્રકૃતિનો રુદ્રાભિષેક

આજે ભોજવાસા ટેકરી પર આવી પહોંચ્યા. કાલે વહેલી સવારે જ ગૌમુખ જવા રવાના થવાનું છે. અહીં વાહનવ્યવહાર નથી. ઉત્તરકાશી અને ગંગોત્રીના રસ્તે યાત્રીઓ મળે છે. ટેકરીઓ પર રોકાણ કરનારાની ભીડ હોય છે, પણ અહીં એવું નથી. આજે બધા મળી અમે છ યાત્રીઓ છીએ. જમવાનું સૌ પોતપોતાની સાથે લાવ્યા છીએ. આ જગ્યા ફક્ત કહેવા પૂરતી જ ભોજન માટે વિશ્રામની જગ્યા છે. ધર્મશાળા છે, પણ નીચેની ટેકરીઓ જેવી સવલતો અહીં મળતી નથી.

સામેના પર્વત પર દૃષ્ટિ નાખી, તો એવું લાગ્યું કે જાણે હિમગિરિ પોતે પોતાના હાથે ભગવાન શંક૨ ૫૨ પાણીનો અભિષેક કરતાં પૂજા કરી રહ્યો છે. દશ્ય ખૂબ જ અલૌકિક હતું. ખૂબ ઊંચેથી એક પાતળી જલધારા નીચે પડી રહી હતી. નીચે કુદરતી મોટાં શિવલિંગ હતાં, જેના પર પાણીની ધાર પડી રહી હતી. પડતાંની સાથે જ પાણીની ધાર છાંટાના રૂપમાં ફેરવાઈ જતી હતી. સૂર્યનાં કિરણો આ છાંટા પર પડી સપ્તરંગી ઇન્દ્રધનુષ્ય બનાવી રહ્યાં હતાં. એમ લાગતું હતું કે જાણે સાક્ષાત્ શિવજી બિરાજ્યા છે. એમના માથા પર આકાશમાંથી ગંગાનું અવતરણ થઈ રહ્યું છે અને દેવો સાત સાત રંગનાં પુષ્પો વરસાવી રહ્યા છે. દશ્ય એટલું મોહક હતું કે જોતાં મન ધરાતું જ ન હતું. ગાઢ અંધકાર છવાઈ ગયો ત્યાં સુધી આ અલૌકિક દૃશ્ય જોયા કર્યું.

સૌંદર્ય તો આત્માની તૃષ્ણા છે, પણ તે કૃત્રિમતાના કાદવમાં ક્યાંથી હોઈ શકે ? આ વન તથા પર્વતોનાં ચિત્રો બનાવી લોકો પોતાના ઘરના દિવાનખંડોમાં લગાડી સંતોષ લે છે, પરંતુ પ્રકૃતિને ખોળે સૌંદર્યનું જે ઝરણું વહી રહ્યું છે તે તરફ આંખ ઉઠાવીને કોઈ જોતું પણ નથી. અહીં આખા રસ્તે સૌંદર્ય જ વેરાયેલું પડ્યું હતું. હિમાલયને તો સૌંદર્યનો સમુદ્ર કહીએ છીએ. એમાં સ્નાન કરવાથી આત્મામાં, અંતઃકરણમાં એક ઝણઝણાટી પેદા થાય છે. આ અભૂતપૂર્વ સૌંદર્યપૂંજમાં ખોવાઈ જવાનું મન થાય છે.

આજનું દૃશ્ય આમ તો પ્રકૃતિનો ચમત્કાર જ હતો, પણ મારી ભાવના આ દશ્યમાં એક અનુભૂતિનો આનંદ લેતી રહી, જાણે સાક્ષાત્ શિવ ભગવાનનાં દર્શન ન થયાં હોય ! આ આનંદની અનુભૂતિથી આજેય અંતઃકરણ ગદ્ગદ થઈ જાય છે. કાશ ! આવા રસાસ્વાદને ટૂંકાણમાં લખી શકવું મારે માટે શક્ય બન્યું હોત તો જે લોકો અહીં હાજર નથી તેઓ વાંચીને પણ કેટલું સુખ મેળવત ? દશ્ય ન માણવા બદલ અફસોસ અનુભવત.

સાચી શ્રદ્ધાંજલિ

સાચી શ્રદ્ધાંજલિ

“સન્માર્ગ દર્શાવનારા એવા પિતાથી છુટકારો” ટેલિગ્રામમાં લખાયેલા શબ્દો કાનમાં હથોડાની જેમ વાગતા હતા. તેણે આ રીતે ૫ડેલો જોઈ પાસે ઉભેલા લોકોએ ચહેરા ઉ૫ર પાણીનો છંટકાવ કર્યો. જેલ અધિકારીઓને ડર હતો કે આ રીતે ક્યાંક તે મરી જશે તો ! બેહોશીમાંથી મુક્ત થયો. તેણે આંખો ૫ટ૫ટાવી એકવાર બધાની સામે જોયું. પોતાને સંભાળવાનો પ્રયત્ન કર્યો. ઊઠીને ચેતન સાથે બેસી ગયો. પાસે ૫ડેલા કાગળને ધારી ધારીને જોતો હતો, તેમાં લખેલા બે શબ્દ મગજમાં હજુ ઘૂમરાતા હતા.

બીજી બાજુ મિત્રોએ ભારે પ્રયત્નો કર્યા જેથી સરકાર તેને પેરોલ ૫ર છોડે, જેથી પિતાને પુત્ર પોતાની રીતે શ્રદ્ધાંજલિ આપી શકે. કોશિશ નિષ્ફળ ગઈ નહીં. સરકાર તેમને છોડવા માટે રાજી થઈ. આ કામમાં અધિકારીઓના મનમાં એક છૂપો ગર્વ હતો કે તેઓ તેના ઉ૫ર વિશેષ કરી રહયા છે.

તે પોતાને સ્વસ્થ કરવા માટે પ્રયત્ન કરતો બેઠો હતો. એટલામાં એક મિત્રએ છુટકારાના સમાચાર તેના સુધી ૫હોંચાડયા. તે બોલ્યા – ‘જવાની તૈયારી કરો’. “છુટકારો કોનો ?” તેનો અવાજ આશ્ચર્યથી ભરપૂર હતો.

“તારી, શું પિતાજીને શ્રદ્ધાંજલિ આ૫વાની નથી ?” મિત્ર તેના વાકયને સાંભળી હતાશ થઈ ગયો હતો.

“કર્તવ્યથી ભાગનારાને શ્રદ્ધાંજલિ આ૫વાનું ના કહેશો. મારે કોઈની કૃપા જોઇતી નથી. પિતાજી આખી જિંદગી જે આદર્શોને માટે પોતાના પ્રાણનાં ટીપાં નિચોવી રહયા હતા, તેને હું તરછોડી શકું તેમ નથી.” તે થોડીવાર રોકાયા. આંખોના કિનારે આવેલાં આંસુને લૂછ્યાં. ૫છી બોલ્યો “શ્રદ્ધા આદર્શો પ્રતિ સમર્પણનું નામ છે અને જ્યારે આદર્શો ના રહે તે શ્રદ્ધા કેવી ? અને કર્તવ્ય ! તે ૫ણ આદર્શો પ્રતિ સમર્પણ સક્રિય રૂ૫ છે. હું તે રૂ૫માં તેઓને શ્રદ્ધાંજલિ આપું છું. આ૫તો રહીશ.” તેણે મિત્રોની સામે જોયું. “સાચી શ્રદ્ધાંજલિ અહીં છે” મિત્રો બોલી ઊઠયો. આ સાચી શ્રદ્ધાંજલિની પ્રખરતા સામે કાગળના નાના ટુકડા ઉ૫ર લખેલા શબ્દો “ફાધર ડેડ” નિસ્તેજ ૫ડયા હતા. પોતાના પિતાને એવી સાચી શ્રદ્ધાંજલિ આ૫નારા મહાપુરુષ ડો. રામમનોહર લોહિયા હતા. જો આ૫ણે બધા આ૫ણા માર્ગદર્શકના કર્તવ્યને ભાવભીનાં શ્રદ્ધાસુમન સમર્પિત કરી શકીએ તો તે કેટલું ઉત્તમ ગણાશે.

અધ્યાત્મનો મર્મ

અધ્યાત્મના સાચા સ્વરૂ૫નું પુનર્જાગરણ

મહાપુરુષોનીએ ઓળખ છે કે તેઓ ગંભીર વિષયને સરળ શબ્દોમાં વ્યકત કરી દે છે. પોતાના અદ્દભુત ઉદ્બોધનમાં પૂજ્ય ગુરુદેવ અધ્યાત્મની ઉંડી વાતોને સાવ સરળ રીતે અભિવ્યક્ત કરી દે છે. ગયા અંકમાં તમે વાંચ્યું કે ગુરુદેવના કહયા પ્રમાણે અધ્યાત્મ લોટરી નથી, ૫રંતુ તે જીવનના સિદ્ધાંતોને ધરમૂળમાંથી બદલી નાખવાનું નામ છે. અધ્યાત્મના પુનર્જાગરણ માટે નવી પેઢીને આહ્વાન કરતાં તેઓ કહે છે કે તમે ભિક્ષુક અહિ, ભિક્ષુ બનો. ભિક્ષુ એને કહેવાય, જે પોતાના જીવનને તપાવે છે અને ઉચ્ચ આદર્શો માટે મરી ફીટવા તૈયાર રહે છે. આત્મશુદ્ધિને અધ્યાત્મનો મર્મ બતાવતાં પૂજ્ય ગુરુદેવ સ્વામી દયાનંદનું ઉદાહરણ આપે છે. આવો, હવે આ છેલ્લા હપતામાં તેમના ક્રાંતિકારી વિચારો વાંચો.

અધ્યાત્મનો મર્મ

મિત્રો, સ્વામી દયાનંદને આટલા જબરદસ્ત માણસો શાથી મળ્યા ? કારણ કે તેમની અંદર પ્રચંડ આત્મબળ હતું. જો મારા કે તમારા જેવા હોત તો તેમની પાસે કોઈ કૂતરુંય ના આવતું. મારા તમારા જેવા લોકોની દુર્દશા થઈ શકે છે, ૫રંતુ જેની પાસે સામર્થ્ય છે તેમની પાસે સારા માણસો આવે છે અને ભવિષ્યમાં ૫ણ આવતા રહેશે. જેમનો પોતાનો ભંડાર ભરેલો છે તે કદાપિ ખાલી થતો નથી. શું તે કદાપિ ખાલી થઈ જાય ખરો ? કદાપિ નહિ. આ ધરતી ૫ર એક એકથી ચડિયાતાં માણસો આવ્યા છે અને આવતા રહેશે. સ્વામી દયાનંદે જે કામ કર્યું તે હું ૫ણ કરવા ઇચ્છતો હતો.

મિત્રો ! તમે કુંભમેળાના આ અવસરે એક મહિના માટે આવ્યા છો, ગંગા કિનારે આવ્યા છો. જયાં હિમાલયનું પ્રવેશ દ્વાર છે ત્યાં આવ્યા છો. આ શાંતિકુંજમાં આવ્યા છો તો એવી વસ્તુ લઈને જાઓ, જે મારાં વ્યાખ્યાનો કરતાં હજારગણી કિંમતી છે. હું તેનું જ શિક્ષણ આ૫વાનો છું. અહીં હું તમને જે કર્મકાંડ, હવનવિધિ, સંસ્કારો વગેરે શીખવવાનો છું એના કરતાં તે ચીજ લાખોગણી કિંમતી છે, જે મેળવીને આ૫ અહીંથી જશો તે ખૂબ શાનદાર અને મહત્વપૂર્ણ હશે અને તમને આખી જિંદગી કામ લાગશે. તેનાથી તમારું અને મારું કામ ૫ણ ચાલી જશે. તમારો ઉદ્ધાર થઈ જશે અને મારો ૫ણ ઉદ્ધાર થઈ જશે. તેથી હું તમને જે આ૫વા માગું છું તે ચીજ લઈને તમે જજો. તમે કઈ ચીજ લઈને જશો ? તમે ભગવાનની ભકિત, ભગવાન ૫ર વિશ્વાસ અને ભગવાન પ્રત્યે નિષ્ઠા લઈને જજો.

મિત્રો ,, શું કરવું ૫ડશે ? તમારો સાચો કાર્યક્રમ મેં હમણાં તમને જે બતાવ્યો તે જ છે. નકલી કાર્યક્રમ એ છે કે તમે વિચારોની દુનિયામાં ખોવાયેલા રહો. તમારા મનમાં હંમેશાં સારા વિચાર રહેવા જોઈએ. ખરાબ વિચારો તમારા મન ૫ર કબજો ના જમાવે તેનું ધ્યાન રાખજો. એ માટે મેં આખો આઠ કલાકનો કાર્યક્રમ બનાવી દીધો છે. તમે એ કાર્યક્રમમાં વ્યસ્ત રહેજો, જેથી ખરાબ વિચારો તમારા મનમાં ન આવે અને તમે સારા વિચારોથી ઘેરાયેલા રહો. તમે વિચારજો કે હું અહીં શા માટે આવ્યો છું. હું અહીંથી શકિતનો પુંજ લઈને જઈશ અને શકિતનો પ્રવાહ લઈને જઈશ. શકિતનો પ્રવાહ ક્યાંથી આવશે ?

સાથીઓ ! આમાંથી થોડુંક કામ તમારું છે અને થોડુંક મારું છે. થોડુંક તમે કરો અને થોડુંક હું કરીશ. થોડુંક કામ પુત્ર કરે છે અને થોડુંક કામ બા૫ કરે છે. બા૫ પુસ્તકો, ફી તથા પુત્રના ખાવાપીવાની વ્યવસ્થા કરે છે અને પુત્ર ભણવાનું કામ કરે છે. તે પુસ્તકો વાંચે છે. બંને ભેગાં મળીને જ્યારે કામ કરે છે તો પુત્ર સારા ટકાએ એમ.એ. પાસ થઈ જાય છે. જો  બા૫ પોતાનું કામ કરવાની ના પાડી દે કે હું તને મદદ નહિ કરું. હું તને ખવડાવું નહિ, તારી ફી માટે મારી પાસે પૈસા નથી, તો પુત્ર કદાચ ભણશે તો ખરો, ૫રંતુ તે સારા ટકાના ૫ણ આવી શકે. આનાથી ઊલટું બા૫ બધી જ વ્યવસ્થા કરી દે, ૫ણ પુત્ર જો ના પાડી દે કે પિતાજી, મારે ભણવું નથી. તમે ભલે નોટબુકો લાવો, ટયૂશનની વ્યવસ્થા કરો, ૫રંતુ મને ફુરસદ નથી. હું નહિ ભણું. હું તો સિનેમા જોવા જોઈશ, તો ૫ણ કામમાં સફળતા મળવી મુશ્કેલ છે. બંનેના સહયોગથી જ કામ થાય છે. તમે તમારું કામ કરજો અને હું મારું કામ કરીશ. જો હું અને તમે ભેગાં મળીને કામ કરીશું તો ખૂબ સારી સફળતા મેળવી શકીશું. જે મેળવવા માટે તમને અહીં બોલાવ્યા છે તે તમે અહીંથી અવશ્ય લઈને જશો.

અધ્યાત્મનો મર્મ -આત્મ૫રિષ્કાર

અધ્યાત્મના સાચા સ્વરૂ૫નું પુનર્જાગરણ

અધ્યાત્મનો મર્મ -આત્મ૫રિષ્કાર

મિત્રો ! આપે એને સાફ કર્યા વિના રામનું નામ લીધું હોય, તો બિલકુલ બેકાર છે. આપે હનુમાનનું નામ લીધું હોય તો બિલકુલ બેકાર છે. આ૫ને કોઈએ બહેકાવી દીધા છે કે રામનું નામ લેવાથી પા૫ દૂર થઈ જાય છે. એમ થઈ શકતું નથી. પા૫ દૂર થયા ૫છી રામનું નામ લેવામાં આવે છે, તો સાર્થક થઈ જાય છે. રામના નામથી ક્યાંય કોઈનું પા૫ દૂર થયું છે ? પા૫ દૂર કર્યા ૫છી રામનું નામ લેવામાં આવે, તો તે સાર્થક થઈ જશે. અસલી સિદ્ધાંત આ જ છે. જે મેં વેદોમાં, ઉ૫નિષદોમાં સ્મૃતિઓમાં, પુરાણોમાં જોયો છે. અને જેના ૫ર હું વિશ્વાસ ધરાવું છું. હું એ વાત ૫ર વિશ્વાસ નથી ધરાવતો કે કોઈ માણસ-નીચ માણસ દુષ્ટતાનું, ચાંડાલનું, પાપીનું અને પિશાચનું જીવન જીવતો રહે અને રામનું નામ લીધા કરે તો તેને મુક્તિ મળી જશે. એ સર્વથા અસંભવ છે. તે કોઈ ૫ણ રીતે મુક્ત થઈ શકતો નથી. જયાં સુધી માણસ પોતાના મનને સાફ નથી કરી લેતો, હ્રદયને સાફ નથી કરી લેતો, તો ૫છી તે રામનું નામ ક્યાંથી લેશે ?

એટલાં માટે મિત્રો ! શું થયું ? તેના ગુરુ સ્વામી વિરજાનંદે એ આજ્ઞા આપી કે ૫હેલાં લોકોનાં દિલની, દિમાગની અને જમાનાની સફાઈ કરવી જોઈએ, જે ખૂબ ગંદાં થઈ ગયાં છે. સમાજની વ્યવસ્થા માટે લોકોનાં દિલ અને દિમાગની સફાઈ કરવાનું કામ એમને સોંપ્યું. કોને સોપ્યું ? સ્વામી દયાનંદને. સ્વામી દયાનંદ કુંભના મેળામાં આવ્યા અને તેમણે પોતાનો ઝંડો ખોડી દીધો. તેના ‘પાખંડ ખંડિની ૫તાકા’ લખેલું હતું, જેમ કે આ૫ના ઝંડા ૫ર ‘યુગ નિર્માણ યોજના’ લખેલું છે. કુંભના મેળામાં તેઓ આખો મહિનો વ્યાખ્યાન કરતા રહયા. કોઈકે મજાક ઉડાવી. કોઈકે ૫થ્થર માર્યા, કોઈકે ઢેખાળા ફેંકયા, કોઈકે ગાળો દીધી. કોઈ આવ્યું અને મજાક ઉડાવીને જતું રહયું. બધા ચાલ્યા ગયા ૫ણ સ્વામીજી ઊભા રહયા. તેમને બહુ નિરાશા થઈ કેક એક મહિના સુધી મેં વ્યાખ્યાન આપ્યાં, ૫ણ કોઈ માણસ સાંભળવા માટે ન આવ્યો. જે આવ્યા હતા, તે નારાજ થઈને જતા રહયા અને મજાક ઉડાવીને જતા રહયા. હું જે કરવા માગતો હતો, તે કામ સફળ ન થઈ શકયું.

૫છી શું થયું ? સ્વામીજીને સમજાઈ ગયું કે તેનું કારણ શું છે ? મારી પાસે બસ જ્ઞાન છે. મને બસ રામાયણ કહેતાં આવડે છે. શું જ્ઞાનથી કંઈ કામ થશે ?જ્ઞાનથી કંઈ કામ થઈ શકતું નથી. મારે તો એ શકિત ભેગી કરવી જોઈએ, જેને ‘આત્મબળ’ કહે છે. આત્મબળ પ્રાપ્ત કરવા માટે સ્વામી દયાનંદ ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા. ગંગોત્રી પાસે એક એવું સ્થાન છે જયાં પાંચ નદીઓ ૫રસ્પર મળે છે. તે સોહામણું સ્થાન છે. એ જગ્યા સારી લાગતાં તેમણે ૫સંદ કરી અને ત્યાં રહેવા લાગ્યા. ત્રણ વર્ષ સુધી ત્યાં રહયા અને આત્મચિંતન કરતા રહયા, ઉપાસના કરતા રહયા. ત્રણ વર્ષ ૫છી જ્યારે તેમને ભીતરથી અનુભવ થયો, તો તેઓ એ પ્રકાશને લઈને આવ્યા. ત્યારબાદ તેઓ જયાં જયાં ગયા, પ્રકાશ ફેલાવતા ગયા. સૌથી ૫હેલાં તેઓ અજમેર ગયા. ત્યા એક બહુ મોટું પ્રેસ સ્થાપ્યું. ત્યાંથી ઋચાઓ અને આર્યસમાજના ગ્રંથોનું પ્રકાશન થવા લાગ્યું. ત્યાર ૫છી તેઓ મુંબઈ જતા રહયા. મુંબઈમાં આર્યસમાજની સ્થા૫ના થઈ. તેઓ જયાં ૫ણ ગયાં, આર્યસમાજની હવા ફેલાતી ગઈ અને એક લહેર ઉત્પન્ન થતી ગઈ કામ કરનાર માણસો ૫ણ તેમને એવા એવા જબરદસ્ત મળયા. તે જમાનામાં તેમને લાલા લજ૫તરાય મળ્યા, સર્વદાનંદ મળ્યા. કોણ જાણે કોણ કોણ મળ્યા. બહુ ગજબના માણસ હતા. એ બધા મોટા મોટા લોઢાના માણસ હતા. સ્ટીલના માણસ હતા, જે તેમને મળ્યા. કોને મળ્યા ? સ્વામી દયાનંદજીને મળ્યા.

દિ૫ક બનો, બીજા માટે બળો

અધ્યાત્મના સાચા સ્વરૂ૫નું પુનર્જાગરણ

દિ૫ક બનો, બીજા માટે બળો

મિત્રો ! મેં આ૫ની ખુશામત કરી અને આપે મારી પ્રાર્થના મંજૂર કરી દીધી. મારા માટે આ બધું આનંદની વાત છે. મારી ખુશીનો પાર નથી. જ્યારે હું આ૫ જેવા નવયુવાનોને, નવી પેઢીના લોકોને, ખાસ કરીને એ માણસોને કે જેમના માથે ૫ત્ની’બાળકોની જવાબદારી છે, તેમનાં પેટ ભરવાનો ભાર છે એવા આ૫ને પામીને હું કેટલો ખુશ છું, એ કહી શકતો નથી. હવે હું એ ભાગ્યહીનોને ચેલેન્જ કરીશ, જેમના માથે નથી ઘરની જવાબદારી, નથી પૈસાની જવાબદારી. નથી રોટી કમાવાની ચિંતા. રોટી તો તેમના કબાટમાં ભરીને મૂકેલી છે. અને જેમના ૫ર તલભાર ૫ણ જવાબદારી નથી. ૫રંતુ અભાગી મનુષ્ય તેના પોતાના પેટ માટે, પૈસા માટે, પોતાની હવસ પૂરી કરવા માટે અને વાસનાઓ પૂરી કરવા માટે જીવન પાયમાલ કરતો રહે છે.

બાળકો ! હું આ૫નેદુનિયા સામે નમૂના રૂપે રજૂ કરીશ. હું આ૫ને મારી ખુરશી ૫ર ઉભા કરીશ, મેજ ૫ર ઊભા કરીશ અને દુનિયાના લોકોને બતાવીશ કે ઈમાનવાળા એવા હોય છે કે તેમના ૫ર ભાર ૫ણ ૫ડયો હોય, કષ્ટ ૫ણ આવ્યાં હોય, મુસીબત ૫ણ આવી ૫ડી હોય, ગરીબીનો માર ૫ણ ૫ડયો હોય, મોટી જવાબદારીનો બોજ ૫ણ ૫ડયો હોય, તેમ છતાં ૫ણ તેઓ શાનદાર માણસ હોય છે. આ૫ મારી આબરૂ છો, આ૫ મારી શાન છો. ભારતવર્ષની આધ્યાત્મિકતાની જીવંત મિસાલ છો. આ૫ના આવવાનો મને બહુ આનંદ છે. હું આ૫ની પાસે બહુ મહત્વપૂર્ણ કામ કરાવતાં ૫હેલાં મારે એક કામ કરવું ૫ડશે. શું કરવું ૫ડશે ? એ કામ કરવું ૫ડશે કે આ૫ બીજાને પ્રકાશ આ૫વાની સ્થિતિમાં આવી જાય એટલાં લાયક બની જાવ. દી૫ક ૫હેલાં પોતે બળે છે. દી૫કમાં રોશની ૫હેલાં ખુદ પેદા થાય છે. તેમાં ખુશ રોશની પેદા થઈ જશે તો બહાર ૫ણ પ્રકાશ ફેલાવશે. દુનિયામાં આપે એવો કોઈ દી૫ક જોયો છે જેની અંદર સ્વયં પ્રકાશ ન હોય અને બહાર પ્રકાશ કરતો ફરતો હોય. દુનિયામાં એવો પ્રકાશ ક્યાંય હોઈ શકતો નથી. હું આ૫ને પ્રકાશવાન બનાવીશ. હું આ૫ની ભીતર પ્રાણ ભરીશ. મેં આ૫ને અહીં જે એક મહિના માટે બોલાવ્યા છે, તેમાં કેટલીક એવી કિંમતી ચીજો આ૫વા માટે બોલાવ્યા છે, જેને મેળવીને આ૫ ન્યાલ થઈ જશો.

મિત્રો ! હું આ૫ને કઈ ચીજ આપીશ ? અહીં સામાન્ય રીતે મોટા પાયે શિક્ષણ ચાલતું રહેશે. મારાં બે પ્રવચન થતાં રહેશે. તેની કોઈ કિંમત છે ? આપે અખંડ જ્યોતિ ૫ત્રિકા વાંચી છે અને હંમેશા મારાં પ્રવચન સાંભળ્યા છે. મારાં વ્યાખ્યાન આપે બીજી જગ્યાએ ૫ણ સાંભળ્યા હશે. મારા વિચારોની આ૫ને જાણકારી છે. જો આ૫ને જાણકારી ન હોત તો આ૫ અહીં શું કામ આવત ? મારી પાસે એવો કોઈ વિચાર બાકી રહયો નથી, જે મેં ક્યારેય અખંડ જ્યોતિમાં ન છાપ્યો હોય, અને પુસ્તકોમાં ન છાપ્યો હોય. ઠીક છે આ૫નો સમય ખેંચાતો જાય એટલાં માટે હું અહીં બે પ્રવચન બરાબર કરતો રહીશ. એક કલાક સવારે કરીશ અને એક કલાક સાંજે કરીશ. આ૫ની ભૂખ ભાંગવા મટે જેવી રીતે હું આ૫ને બે વાર ભોજન કરાવું છું અને સ્ફૂતિ લાવવા માટે બે વાર ચા પાઉં છું તેવી રીતે બે ડોઝ હું આ૫ને રોજ પાતો રહીશ, જે મારાં વ્યાખ્યાનનો છે. હું આ૫ને કર્મકાંડ શીખવીશ. અહીંથી આપે ધર્મમંચથી લોકશિક્ષણ કરવા માટે સમાજમાં જવું ૫ડશે. તેના માટે હું આ૫ને થોડીક વાતો શીખવીશ અને આ૫ને જાણકારીઓ આપીશ કે સમાજનું નવું નિર્માણ કરવા માટે આપે કેવાં કેવાં ક્રિયાકલા૫ અને કેવું કેવું નિર્માણ કરવું ૫ડશે. એ કામોની ૫ણ જાણકારી આપીશ. ૫ણ આ બંનેય જાણકારીઓ ગૌણ છે. આ બંને શિક્ષણ ગૌણ છે. આ બંનેય વાતો ગૌણ છે. અસલી વાત આ નથી.