ઋષિ ચિંતનના સાંનિધ્યમાં

૧૫ આરાધના, જે હમેશાં અપનાવવામાં આવી

ગંગા, યમુના અને સરસ્વતી મળે છે ત્યાં ત્રિવેણી સંગમ થાય છે. એમાં સ્નાન કરનારનો કાયાકલ્પ થઈ જાય એવું માનવામાં આવે છે. બગલો હંસ બની જાય અને કાગડો કોયલ થઈ જાય એવી શક્યતા નથી, પણ આના આધારે વિનિર્મિત થયેલી અધ્યાત્મ ધારામાં અવગાહન કરવાથી મનુષ્યનું આંતરિક અને બાહ્ય જીવન અસાધારણ રીતે બદલાઈ શકે એ વાત નિશ્ચિત છે. આ ત્રિવેણી ઉપાસના, સાધના અને આરાધનાના સમન્વયથી બને છે. આ ત્રણેય કોઈ ક્રિયાકાંડ નથી, જેને થોડા સમયમાં, થોડાંક વિધિવિધાનથી કે ભગવાન પાસે બેસીને સંપન્ન કરી શકાય. આ તો ચિંતન, ચરિત્ર અને વ્યવહારમાં થનાર ઉચ્ચસ્તરીય પરિવર્તન છે, જેના માટે શારીરિક અને માનસિક કાર્યો પર નિરંતર ધ્યાન આપવું પડે છે. મનની શુદ્ધિ માટે પ્રખરતાનો ઉપયોગ કરવો પડે છે અને નવી વિચારધારામાં પોતાના ગુણ, કર્મ અને સ્વભાવનો એવી રીતે મહાવરો કરવો પડે છે, જેમ અણઘડ પશુપક્ષીઓને સરકસમાં ખેલ બતાવવા માટે ગમે તે રીતે તૈયાર કરવામાં આવે છે. પૂજા થોડો સમય થઈ શકે છે, પણ સાધના તો નાના બાળક જેવી છે. તેનું પાલનપોષણ કરવામાં સતત ધ્યાન રાખવું પડે છે. જે લોકો પૂજાને જાદુ સમજે છે અને ગમે તેમ ક્રિયાકાંડ કરવાના બદલામાં સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરવાનાં સ્વપ્ન સેવે છે તેઓ ભૂલ કરે છે.

મારા માર્ગદર્શકે પ્રથમ દિવસે જત્રિપદા ગાયત્રીનું વ્યાવહારિક સ્વરૂપ ઉપાસના, સાધના અને આરાધના રૂપે સારી રીતે જણાવી દીધું હતું. નિયમિત જપ, ધ્યાન કરવાના આદેશ ઉપરાંત એ પણ જણાવ્યું કે ચિંતનમાં ઉપાસના, ચરિત્રમાં સાધના અને વ્યવહારમાં આરાધનાનો સમાવેશ કરવામાં પૂરેપૂરી સાવચેતી અને તત્પરતા રાખવામાં આવે. આ આદેશનું અત્યાર સુધી શક્ય એટલું સારી રીતે પાલન કરવામાં આવ્યું છે. એના લીધે અધ્યાત્મનો આધાર લેવાનું એવું પરિણામ આવ્યું કે એનો ઉપહાસ કરી શકાય નહિ.

આરાધનાનો અર્થ છે લોકમંગલનાં કાર્યમાં વ્યસ્ત રહેવું. જીવનસાધના એક પ્રકારે સંયમસાધના છે. એના દ્વારા ઓછા પૈસામાં નિર્વાહ ચલાવીને વધારે બચાવવામાં આવે. સમય, શ્રમ, ધન અને મનનો શરીર તથા પરિવાર માટે એટલો જ ઉપયોગ કરવો પડે છે, જેના વિના કામ ચાલી ન શકે. કામ ન ચાલવાની કસોટી છે – સરેરાશ દેશવાસીનું સ્તર. આ કસોટીમાં પાર ઊતર્યા પછી કોઈ પણ શ્રમિક કે શિક્ષિત વ્યક્તિની કમાણી એટલી જ થઈ જાય છે કે તેમનું કામ ચાલવા ઉપરાંત પણ બચી શકે. એ બચતના સદુપયોગને આરાધના કહે છે. સામાન્ય રીતે લોકો આ બચતનો ઉપયોગ મોજમજા માટે કરે છે કે કુટુંબીઓમાં વહેચી દે છે. એમને એવી સૂઝ નથી પડતી કે આ સંસારમાં બીજા પણ આપણા છે, બીજાને પણ પૈસાની જરૂર હોય છે. જો દષ્ટિમાં એટલી વિશાળતા આવી હોત તો એ બચતને એવાં કાર્યોમાં ખર્ચો હોત, જેથી અનેકનું હિત થાત અને સમયની માગ પૂરી કરવામાં સહાયતા મળત.

ઈશ્વરનું એક રૂપ સાકાર છે, જે ધ્યાનધારણા માટે પોતપોતાની રુચિ અને માન્યતાને અનુરૂપ ઘડવામાં આવે છે. એ મનુષ્યને મળતી આકૃતિ- પ્રકૃતિ પ્રમાણેનું હોય છે. આ સ્વરૂપ ઉપયોગી છે, જરૂરી છે, પરંતુ સાથે સાથે એ ધ્યાનમાં રાખવા જેવું છે કે તે વાસ્તવિક નથી, કાલ્પનિક છે. ઈશ્વર એક છે, એની જુદા જુદા સંપ્રદાયોમાં હોય છે એટલી બધી આકૃતિઓ હોઈ શકતી નથી. ઉપયોગ મનની એકાગ્રતાનો અભ્યાસ કરવા સુધી જ સીમિત રાખવો જોઈએ. પ્રતિમા પૂજનની પાછળ આદિથી અંત સુધી એ હેતુ છે કે દશ્ય પ્રતીકના માધ્યમથી અદશ્ય ઈશ્વર અને પ્રતિપાદનને દ્ધયંગમ કરવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવે.

સર્વવ્યાપી ઈશ્વર નિરાકાર જ હોઈ શકે છે. એમને પરમાત્મા કહેવામાં આવ્યા છે. પરમાત્મા અર્થાત્ આત્માઓનો પરમ સમુચ્ચય. એને આદર્શોનો સમૂહ કહેવામાં પણ વાંધો નથી. એ જ વિરાટ બ્રહ્મ અથવા વિરાટ વિશ્વ છે. કૃષ્ણ અર્જુન અને યશોદાને પોતાના આ રૂપનું દર્શન કરાવ્યું હતું. રામે કૌશલ્યા તથા કાગભુશુંડિને આ રૂપ કરૂપે બતાવ્યું હતું અને પ્રાણીઓને તેમનું દશ્ય સ્વરૂપ. આ માન્યતા અનુસાર આ લોકસેવા જ વિરાટ બ્રહ્મની આરાધના બની જાય છે. વિશ્વ ઉદ્યાનને સુખી-સમુન્નત બનાવવા માટે જ પરમાત્માએ આ બહુમૂલ્ય જીવન આપીને યુવરાજની જેમ મનુષ્યને પૃથ્વી પર મોકલ્યો છે. એની પૂર્તિમાં જ જીવનની સાર્થકતા છે. આ માર્ગને અધિક શ્રદ્ધાપૂર્વક અપનાવવાથી જ અધ્યાત્મ ઉત્કર્ષનું તે પ્રયોજન સિદ્ધ થાય છે, જેને આરાધના કહેવામાં આવે છે.

હું કરી રહ્યો છું. સામાન્ય દિનચર્યા અનુસાર રાત્રિમાં શયન, નિત્ય કર્મ ઉપરાંત દૈનિક ઉપાસના પણ એ બાર કલાકમાં સારી રીતે સંપન્ન થતી રહી છે. આ ત્રણ કર્મો માટે બાર કલાક પૂરતા છે. ચાર કલાક સવારનું ભજન એ સમયગાળા દરમિયાન થતું રહ્યું છે. બાકીના આઠ કલાકમાં નિત્યકર્મ અને શયન એમાં સમય ઓછો પડ્યો નથી. આળસ અને પ્રમાદ રાખવાથી તો બધો જ સમય આઘાપાછા થવામાં વહી જાય છે, પરંતુ એકેએક મિનિટ પર ઘોડાની જેમ સવાર થઈ જવામાં આવે તો પ્રતીત થાય છે કે જાગૃત વ્યક્તિઓએ આવી જ તત્પરતા દાખવીને જેને જોઈ મિત્રો આશ્ચર્યચકિત થઈ જાય એવાં કામો કરી લીધાં હોત.

આ તો થઈ રાતની વાત. હવે દિવસ આવે છે. દિવસને પણ આમ તો બાર કલાકનો જ માનવામાં આવે છે. આમાંથી બે કલાક ભોજન અને આરામ માટે કાઢવા છતાંય દસ કલાકનો સમય બચે છે. આનો ઉપયોગ નિયમિત રીતે પરમાર્થ-પ્રયોજનની, લોકમંગળની આરાધનામાં થતો રહ્યો છે. ટૂંકમાં આને આ રીતે કહી શકાય. (૧) લોકમાનસના પરિષ્કાર માટે યુગચેતનાને અનુરૂપ વિચારધારાઓનું નિર્ધારણ -સાહિત્ય સર્જન. (૨) સંગઠિત પ્રાણવાન જાગૃત આત્માઓને યુગધર્મને અનુરૂપ કાર્યકલાપ અપનાવવા માટે ઉત્તેજના – માર્ગદર્શન. (૩) વ્યક્તિગત મુશ્કેલીઓમાંથી બહાર નીકળવા, સુખી ભવિષ્યનું નિર્માણ કરવા માટે પરામર્શ યોગદાન. મારી સેવા સાધના આ ત્રણ ભાગોમાં વહેચાયેલી છે. આમાંથી બીજી અને ત્રીજી ધારા માટે તો અસંખ્ય વ્યક્તિઓ સાથે સંપર્ક સાધવાનો ક્રમ ચાલતો રહ્યો છે. આમાંથી મોટાભાગના લોકોને પ્રકાશ પ્રાપ્ત કરવાનો અને પરિવર્તન કરવાનો અવસર મળ્યો છે. એમનાં નામોનો ઉલ્લેખ અને પ્રસંગોનું વર્ણન કરવું શક્ય નથી, કારણ કે જેને મદદ કરવામાં આવે તેને યાદ રાખવાની મને ટેવ નથી. વળી એવા લોકોની સંખ્યા અને પ્રસંગો જેટલા યાદ છે તેમનું વર્ણન કરવામાં જ એક મહાપુરાણ લખી શકાય તેમ છે. વળી એમાં એ બધાને મુશ્કેલી પણ થાય. કૃતજ્ઞતા દર્શાવવાના દિવસો હવે ચાલ્યા ગયા છે. બીજાની સહાયતાને મહત્ત્વ ઓછું આપ્યું. પોતાના ભાગ્ય અને પુરુષાર્થનાં જ વખાણ કરવામાં અને બીજાની સહાયતાનો ઉલ્લેખ કરવામાં મોટાઈ જાગે છે. આવી સ્થિતિમાં હું મારા તરફથી એવી ઘટનાઓનો ઉલ્લેખ કરું, જેમાં લોકોનાં દુઃખો ઘટ્યાં હોય અને એમને પ્રગતિની તક મળી હોય તે મારા માટે ઉચિત નથી. વળી એક વાત એ પણ છે કે વખાણ કરવાથી પુણ્ય ઘટી જાય છે. આટલી મુશ્કેલીઓ હોવાથી આ બધી ઘટનાઓની બાબતમાં મૌન ધારણ કરવાને જ યોગ્ય માનવામાં આવ્યું છે. આનાથી વધારે કશું ન કહેતાં આ વાતને અહીં જ પૂરી કરવામાં આવે છે.

આમ છતાં એ બધી સેવાઓ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. અત્યાર સુધીમાં પ્રજ્ઞા પરિવાર સાથે ૨૪ લાખ કરતાં પણ વધારે લોકો સંકળાયેલા છે. આમાંથી જેઓ ફક્ત સિદ્ધાંતો અને આદર્શોથી પ્રભાવિત થઈને આ બાજુ આકર્ષાયા છે એવા લોકો ઓછા છે. જેઓએ વ્યક્તિગત જીવનમાં પ્રકાશ, પ્રેમ, સહયોગ, પરામર્શ અને કૃપા મેળવી છે એવા લોકોની સંખ્યા વધુ છે. ખાસ કરીને સહાયતા કરનાર પોતાની પ્રામાણિકતા અને નિઃસ્વાર્થતાની દૃષ્ટિએ પ્રત્યેક કસોટી પર ખરા સાબિત થયા હોય ત્યારે એવા પ્રસંગો માનવીય અંતરાલમાં સ્થાન જમાવે છે. સંપર્ક ક્ષેત્રના લગભગ ત્રીજા ભાગના લોકો એવા છે, જેઓ મિશનના આદર્શો અને મારાં પ્રતિપાદનો જાણે છે. બાકીના તો મુશ્કેલીઓમાં દોડતા આવે છે અને અહીંથી શાંતિ મેળવીને પાછા ફરે છે. આટલો મોટો પરિવાર બનીને ઊભો રહ્યો તેનું મૂળ કારણ આ જ છે. નહિ તો જો બધું ફક્ત સિદ્ધાંત પૂરતું જ રહ્યું હોત, તો આર્ય સમાજ, સર્વોદય વગેરેની જેમ સભ્યોની સંખ્યા મર્યાદિત હોત અને વ્યક્તિગત આત્મીય ઘનિષ્ઠતાનું જે વાતાવરણ જોવા મળે છે તે મળ્યું ન હોત. આવનારાઓની વધુ સંખ્યા, સમય-કસમયનું આગમન, તેમના નિવાસ અને ભોજનની વ્યવસ્થાનો અભાવ એવાં અનેક કારણોનો બોજ સૌથી વધારે માતાજીને સહન કરવો પડ્યો છે, પણ આ અગવડોના બદલામાં જેટલાની જેટલી આત્મીયતા પ્રાપ્ત કરી છે. તેને જોઈને અમે ધન્ય બની ગયાં છીએ. અમને એવું લાગ્યું છે કે જે કંઈ કરવામાં આવ્યું છે તે વ્યાજ સહિત વસૂલ થતું રહ્યું છે. પૈસાની દૃષ્ટિએ જ ભલે નહિ, પણ ભાવનાની દૃષ્ટિએ પણ જો કોઈ થોડું ઓછું લે તો તે તેના માટે નુકસાનનો સોદો નથી.

આરાધના માટે, લોકસાધના માટે ઘરની મૂડી જોઈએ. તેના વગર ભૂખ્યો શું ખાય? શું વહેચે? આ મૂડી ક્યાંથી આવી? કેવી રીતે મેળવી? એના માટે અમારા માર્ગદર્શક પહેલા દિવસે જ કહ્યું હતું, “જે કંઈ પાસે છે તેને બીજની જેમ ભગવાનના ખેતરમાં વાવતાં શીખો.’ એને જેટલી વાર વાવવામાં આવ્યું તેટલી વાર સોગણું થતું રહ્યું. ઈષ્ટ પ્રયોજન માટે ક્યારેય કોઈ વાતની ખોટ પડી નથી. એમણે જલારામ બાપાનું ઉદાહરણ આપ્યું હતું. તેઓ ખેડૂત હતા. પોતાનું પેટ ભરાતાં જે કંઈ અનાજ વધતું તે ગરીબોને ખવડાવી દેતા. ભગવાન આ સાચી સાધનાથી પ્રસન્ન થયા અને એક એવી અક્ષય ઝોળી આપી ગયા કે જેનું અને ક્યારેય ખૂટ્યું નથી અને આજે પણ વીરપુર (ગુજરાત)માં એમનું સદાવ્રત ચાલી રહ્યું છે, જેમાં હજારો ભક્તો રોજ ભોજન કરે છે. જે પોતાનું ખર્ચી નાખે છે, તેને વગર માગ્યે બહારનો સહયોગ મળી રહે છે, પણ જે પોતાની મૂડી સુરક્ષિત રાખે છે અને બીજાની પાસે માગતા રહે છે તેવા ફાળો એકઠો કરનારાઓની લોકો નિંદા કરે છે, ટીકા કરે છે અને યથાશક્તિ આપીને તેમનાથી દૂર રહે છે.

ગુરુદેવના નિર્દેશ મુજબ મેં મારી ચારેય સંપદાઓને ભગવાનનાં ચરણોમાં અર્પણ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો. (૧) શારીરિક શ્રમ, (૨) માનસિક શ્રમ, (૩) ભાવ સંવેદનાઓ, (૪) પૂર્વજોનું કમાયેલું ધન. મારી પોતાની કમાણી તો કંઈ જ ન હતી. ચારેય સંપદાઓને અનન્ય નિષ્ઠા સાથે નિર્ધારિત લક્ષ્ય માટે વાપરતો રહ્યો છું. પરિણામે ખરેખર સોગણું થઈને પાછું પ્રાપ્ત થયું છે. શરીરથી દરરોજ બાર કલાકનો શ્રમ કર્યો છે. આનાથી થાક લાગ્યો નથી, પણ કાર્યક્ષમતા વધી છે. આજે આ વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ યુવાનો જેવી કાર્યક્ષમતા છે. શારીરિક શ્રમની સાથે માનસિક શ્રમને પણ જોડતો રહ્યો. પરિણામ એ આવ્યું કે મનોબળમાં – મસ્તિષ્કીય ક્ષમતામાં સામાન્ય રીતે વૃદ્ધાવસ્થામાં પ્રગટ થતાં હોય છે એવાં ક્યાંય કોઈ લક્ષણ પ્રકટ થયાં નથી. અમોએ છુટ્ટા હાથે પ્રેમ વેર્યો છે અને વહેંચ્યો છે. પરિણામે સામે પક્ષેથી કોઈ કમી રહેવા પામી નથી. વ્યક્તિગત સ્નેહ, સન્માન અને સંભાવના જ નહિ, પણ મિશન માટે પણ જ્યારે જયારે જે કંઈ અપીલ કે અનુરોધ કરવામાં આવ્યો છે તેમાં પણ ક્યારેય ખોટ પડી નથી. બે વર્ષમાં ૨૪૦0 પ્રજ્ઞાપીઠો નિર્માણ થઈ જવી તે આનું એક જીવંત ઉદાહરણ છે. શરૂઆતમાં ફક્ત અમારું જ ધન હતું. પિતાની સંપત્તિથી ગાયત્રી તપોભૂમિનું નિર્માણ થયું. જન્મભૂમિમાં હાઈસ્કૂલનું નિર્માણ કર્યું. ત્યાર પછી ત્યાં એક શક્તિપીઠ પણ બની. એટલી બધી આશા નહોતી કે લોકો વગર માગ્યે પણ આપશે અને નિર્માણનું આટલું મોટું કાર્ય થશે. આજ ગાયત્રી તપોભૂમિ, શાંતિકુંજ ગાયત્રી તીર્થ અને બ્રહ્મવર્ચસની ઈમારતો જોઈને પણ અનુમાન કરી શકાય છે કે વાવેલું બીજ સોગણું થઈને ફળે છે કે નહિ. લોકો પોતાનું એકઠું કરેલું ધન સંતાડી રાખે છે અને ભગવાન પાસે લોટરી કે લોકો પાસે ફાળો માગે છે, એ શ્રદ્ધાનો અભાવ જ છે. જો આત્મ સમર્પણથી શરૂઆત કરવામાં આવે તો તેનું પરિણામ આશ્ચર્યજનક આવે છે. નિર્માણ થઈ ચૂકેલી ગાયત્રી શક્તિપીઠોમાંથી જૂનાગઢ શક્તિપીઠના નિર્માતાએ પોતાનાં વાસણ વેચીને કામની શરૂઆત કરી હતી અને આજે તૈયાર થઈ ગયેલી બધી ઈમારતોમાં તે પણ એક મહત્ત્વની શક્તિપીઠ છે.

બાજરી કે મકાઈના એક દાણામાંથી સો દાણા પાકે છે. આ ઉદાહરણ અમે પણ અમારી સંચિત સંપદાને વહેંચી નાખવાના દુસ્સાહસમાં જોયું. જે કાંઈ પાસે હતું તે પરિવારને એટલા જ પ્રમાણમાં અને એટલા જ સમય સુધી આપ્યું, જ્યાં સુધી એ લોકો પોતે કમાવાને લાયક નહોતા બન્યા. સંતાનોને સમર્થ બનાવવા માટે વારસામાં ધન આપવું અને પોતાનો શ્રમ અને મનોયોગ તેમના માટે ખપાવતા રહેવું તેને અમે હમેશાં અનૈતિક માની વિરોધ કર્યો છે. પછી સ્વયં આવું કરીએ પણ કઈ રીતે?! મફતની કમાણી હરામની હોય છે. પછી ભલેને તે પૂર્વજોએ એકઠી કરેલી હોય. હરામની કમાણી નથી પછી, નથી સારું ફળ આપતી. આ આદર્શ ઉપર પરિપૂર્ણ વિશ્વાસ રાખીને અમોએ શારીરિક શ્રમ, મનોયોગ, ભાવસંવેદના અને સંગ્રહિત ધન -આ ચારેય સંપત્તિઓમાંથી એકેયને ક્યારેય કોઈ કુપાત્રના હાથમાં જવા દીધી નથી. તેનો એકએક કણ સજ્જનતાના સંવર્ધનમાં, ભગવાનની આરાધનામાં વાપર્યો છે. પરિણામ સામે જ છે. જે કંઈ પાસે હતું, તેના કરતાં અગણિત લાભો થયા. મળેલ લાભોને કંજૂસોની જેમ જો ભોગવિલાસમાં, ભેગું કરવામાં અથવા તો સગાંવહાલાંને આબાદ બનાવવામાં વાપર્યા હોત તો બધું જ નકામું નીવડત. કોઈ મહત્ત્વપૂર્ણ કામ ન થાત, ઉપરથી જે કોઈ આ મફતિયા શ્રમ અને સાધનોનો ઉપયોગ કરતા તેઓ દુર્ગુણી અને વ્યસની બની જઈ નફો મેળવવાના બદલે કાયમ ખોટમાં જ રહેત.

કેટલાંય પુણ્યકર્મો એવાં છે, જેનું સત્પરિણામ પ્રાપ્ત કરવા માટે બીજા જન્મની રાહ જોવી પડે છે, પણ લોકસાધનાનો પરમાર્થ એવો છે કે જેનું ફળ હાથોહાથ પ્રાપ્ત થાય છે. કોઈક દુખીના આંસુ લૂછતી વખતે ખૂબ જ આત્મસંતોષ થાય છે, જેના ઉપર ઉપકાર કરવામાં આવ્યો છે તે બદલો ન ચૂકવી શકે તો પણ તે મનોમન સમ્માન કરે છે અને આશીર્વાદ આપે છે. આ ઉપરાંત એક એવું દેવી વિધાન છે કે ઉપકાર કરનારનો ભંડાર ક્યારેય ખાલી રહેતો નથી, પણ તેના ઉપર ઈશ્વરની કૃપા વરસતી જ રહે છે અને કંઈ ખર્ચ કરવામાં આવે છે તે ભરપાઈ થતું રહે છે.

ઘેટું ઊન કપાવે છે તો તેના બદલામાં તેને દર વર્ષે નવું ઊન મળતું રહે છે. વૃક્ષો ફળ આપે છે તો બીજીવાર ફરીથી તેની ઉપર કૂંપળો અને મોર આવે છે. વાદળાં વરસે છે, છતાં પણ ખાલી થતાં નથી. બીજી વખતે એટલું જ પાણી વરસાવવા માટે સમુદ્ર પાસેથી મેળવી લે છે. ઉદાર વ્યક્તિઓના ભંડાર ક્યારેય ખાલી થયા નથી. કુપાત્રોને પોતાનો સમય અને શ્રમ આપીને કોઈએ ભ્રમવશ દુષ્પવૃત્તિઓનું પોષણ કર્યું હોય અને એને જ પુણ્ય માન્યું હોય તો જુદી વાત છે. નહિતર લોકસાધનાના પરમાર્થનું ફળ તો હાથોહાથ મળે છે. આત્મસંતોષ, લોકસન્માન અને દેવીકૃપારૂપે ત્રણગણું સત્પરિણામ પ્રાપ્ત કરનાર આ વ્યવસાય એવો છે, કે એમાં જેણે હાથ નાખ્યો છે તે ધન્ય બની ગયો છે. કંજૂસો ચતુરાઈનો દાવો કરતા હોય છે, પણ દરેક રીતે તેઓ ખોટમાં જ રહેતા હોય છે.

લોકસાધનાનું મહત્ત્વ ત્યારે જ ઘટે છે કે જયારે તેના બદલામાં નામના મેળવવાની લાલસા જાગે છે. આ તો છાપામાં પૈસા આપીને જાહેરખબર આપવા જેવો ધંધો થયો. અહેસાન ચડાવીને બદલાની ઈચ્છા કરવાથી પણ પુણ્યફળ નષ્ટ થાય છે. મિત્રોના દબાણને વશ થઈ કોઈ પણ કામ માટે ફાળો આપી દેવાથી દાનની ભાવના પૂરી થતી નથી. એ જોવું જોઈએ કે પ્રયત્નના પરિણામે સદ્ભાવનાઓમાં વધારો થાય છે કે નહિ, સદ્દવૃત્તિઓને આગળ વધારવામાં જે કાર્ય સહાયક છે તેની જ સાર્થકતા છે. અન્યથા મફતમાં પૈસા મેળવવા છળકપટ દ્વારા ભોળા લોકોને લૂંટવાની અનેક પ્રવૃત્તિઓ આજકાલ ચાલી રહી છે. આથી ધન અને સમય ખર્ચતાં પહેલાં હજારવાર વિચાર કરવો જોઈએ કે મારા પ્રયત્નોનું પરિણામ કેવું હશે? આ દૂરદર્શી વિચારશીલતા અપનાવવાનું અત્યારની પરિસ્થિતિમાં અત્યંત જરૂરી છે. મેં આવા પ્રસંગોમાં સ્પષ્ટ ઈન્કાર પણ કરી દીધો છે. ઔચિત્યની ઉદારતાની સાથેસાથે અનૌચિત્યસભર ગંધ આવતાં અનુદારતા દાખવવાનું અને નારાજગી વ્યક્ત કરવાનું સાહસ પણ કર્યું છે. આરાધનામાં આ તથ્યોનો સમાવેશ કરવાનું પણ નિતાંત આવશ્યક છે.

ઉપર્યુક્ત ત્રણેય પ્રસંગોમાં મારા જીવનદર્શનની એક ઝલક જોવા મળે છે. આ એ માર્ગ છે, જેના પર તમામ મહાનુભાવો ચાલ્યા છે અને લક્ષ્ય પ્રાપ્તિમાં સફળ થઈ યશના ભાગીદાર બન્યા છે. આમાં કોઈ પણ જાતના “શોર્ટકટ’ને સ્થાન નથી. 

દીકરો – દીકરી એક સમાન બોધવચન -૩ર

દીકરો – દીકરી એક સમાન બોધવચન -૩ર

બોધ : પુત્ર અને પુત્રીને સરખાં માનવાં જોઈએ. એમની વચ્ચે ભેદભાવ રાખવો જોઈએ. પુત્ર કરતાં પણ પુત્રીને વધારે શ્રેષ્ઠ અને શ્રેયસ્કર માનવી જોઈએ, કારણ કે પિતા તથા સસરા બંનેયના વંશોના કલ્યાણ સાથે તેનો સંબંધ છે. જનાજાને પુત્રીના લીધે શ્રેય મળ્યું, જયારે રાવણના અનેક પુત્રો અપયશનું કારણ બન્યા. બાળકો ગર્ભમાં રહીને માતા પાસેથી ઘણું પ્રાપ્ત કરી લે છે. આથી ગર્ભવતીના શારીરિક તથા માનસિક સ્વાધ્યને સારું રાખવું જોઈએ. બાળકોના ભવિષ્યનું ધ્યાન રાખીને એમને સુસંસ્કારી વાતાવરણમાં ઉછેરવાં જોઈએ. શરૂઆતનાં દશ વર્ષ વ્યકિતત્વના પરિષ્કાર માટે મહત્વનાં ગણાય છે. આ સમય દરમિયાન આખા પરિવારે સતર્કતા રાખવી જોઈએ અને બાળક આગળ પોતાનાં આદર્શ ઉદાહરણ રજૂ કરવાં જોઈએ. મહર્ષિ દયાનંદ સરસ્વતીએ કહ્યું છે કે, “ ભારતવર્ષનો ધર્મ એના પુત્રોથી નહિ, પણ સુપુત્રીઓના પ્રતાપે જ ટકી રહ્યો છે. ભારતીય દેવીઓએ જો પોતાનો ધર્મ છોડી દીધો હોત તો દેશ કયારનો નષ્ટ થઇ ગયો હોત. ” પુત્રીને પુત્ર સમાન માનવાનો આદેશ મનુ ભગવાને પણ આપ્યો છે કે, “ જેવી રીતે આત્મા પુત્રના સ્વરૂપે જન્મ લે છે તેવી રીતે પુત્રીના સ્વરૂપે પણ જન્મ લે છે. ” ( મનુ સ્મૃતિ ૯/૧30 )

કન્યાની શ્રેષ્ઠતા :

શ્રેષ્ઠી પ્રસેનજિત બુધ્ધનો ઉપદેશ સાંભળવા માટે દરરોજ આવતા હતા અને આગલી હરોળમાં બેસતા. બધા લોકો એમને બુદ્ધના સહાયક અને સમર્થક માનતા. પરંતુ કોઈને એ વાત ખબર નહોતી કે માત્ર પુત્રની કામના માટે જ તેઓ એવું કરતા હતા. પ્રસેનજિતને ત્યાં પુત્રીનો જન્મ થયો તો તેઓ દુઃખી થયા અને પ્રવચનમાં આવવાનું બંધ કરી દીધું. ઘણા દિવસો પછી જ્યારે દુ : ખ ઓછું થયું ત્યારે એક દિવસ તેઓ ઉદાસ મનથી બુધ્ધને મળવા ગયા. એમની આંખોમાં રહેલો નિરાશાનો ભાવ બુધ્ધ સમજી ગયા. એમણે સમજાવ્યું કે પુત્ર કરતાં પુત્રી વધારે શ્રેયસ્કર છે. જો દરેકને ત્યાં એમની ઇચ્છા મુજબે પુત્ર જ જન્મે તો આ સૃષ્ટિનો અંત જ આવી જાય એમ માનવું જોઈએ. ગાડીનાં બે પૈડાંની જેમ બાળક અને બાલિકાઓ મોટાં થઇને સંસાર ચક્ર ચલાવે છે. સૃષ્ટાએ બંનેને એકસરખું સન્માન આપ્યું છે. તમે પણ તમારી માન્યતાઓ બદલો, એમ કરવાથી જ અજ્ઞાનજન્ય માન્યતામાંથી છુટકારો મારો પ્રસેનજિતને ભાન થઇ ગયું. હવે તેઓ પુત્રીને પુત્ર કરતાં વધારે સ્નેહ આપવા લાગ્યા.

પુત્રવત્ કન્યાઃ

મહાપંડિત ભાસ્કરાચાર્ય ગણિત અને ગ્રહવિજ્ઞનના મહાન જ્ઞાતા હતા. એમને લીલાવતી નામની એકની એક જ પુત્રી હતી. પિતાએ એને પુત્રની જેમ ઉછેરી અને પોતાના સંચિત જ્ઞાનની પરંપરા આગળ વધારવાનો નિશ્ચય કર્યો. તેમણે પુત્રીને હંમેશા પોતાની સાથે રાખીને પોતાના જેવી વિદ્વાન બનાવી. તે પિતાનો જમણો હાથ બનીને રહી હતી. કોઈ તેને કુમારી કહે છે, કોઈ તેને વિધવા કહે છે. એ જે હોય તે પરંતુ તે પિતાની સાથે વિદ્યામાં ડૂબેલી રહી. લીલાવતીના નામનું પુરાતન ગણિત, વિજ્ઞાન અત્યારે પણ ઉપલબ્ધ છે.

શૂરવીર પરિવારઃ

ચિતોડ ચારેબાજુથી ઘેરાઈ ગયું હતું. મોગલોની સેના દશ ગણી વધારે હતી. છતાં પણ ચિતોડના રાજપૂતો હિંમત ન હાર્યા. એકેએક બાળક પણ બલિદાન માટે તૈયાર થઇ ગયું. એમાં ઉગતી ઉંમરનો એક યુવક ફતો પણ હતો. એના કુટુંબમાં માં, પત્ની અને બહેન હતાં. ચારેય મરદોનો પોશાક પહેર્યો અને હાથમાં તલવાર લઇને શત્રુઓના દળ પર તૂટી પડ્યાં અને ખૂબ મરદાનીથી લડીને બલિદાનના સમુદ્રમાં સમાઈ ગયાં. દેશભક્તિના આ જુસ્સાને જોઈને માત્ર રજપૂતોની સેના જ નહીં, પરંતુ શત્રુઓની સેના પણ દંગ રહી ગઈ. સમય ગુમાવી નાખ્યોઃ બાળકોના સર્વાગપૂર્ણ વિકાસ માટે શરૂઆતથી જ ધ્યાન આપવું જોઈએ.

સમય વીતી ગયા પછી માથું કૂટવું પડે છે તથા પસ્તાવું પડે છે. એક સ્ત્રી શિકાગોના પ્રસિધ્ધ શિક્ષણશાસ્ત્રી ફ્રાન્સિસ વેલેન્ટ પાર્કરને એવું પૂછવા ગઇ કે હું મારા છોકરાને શિક્ષણ આપવાની શરૂઆત ક્યારથી કરૂં ? પાર્કરે પૂછ્યું, “ આપના બાળકનો જન્મ ક્યારે થશે ? ” પેલી સ્ત્રીએ કહ્યું કે તે તો પાંચ વર્ષનો થઇ ગયો છે. આ સાંભળી પાર્કરે કહ્યું, “ બેન ક્ષમા કરજો. હવે પૂછવાથી શો ફાયદો ? શિક્ષણ આપવાનો સર્વોત્તમ સમય તે પાંચ વર્ષ સુધી જ હોય છે. આપે તે સમય નકામો ગુમાવી દીધો. જો આપે એના જન્મ પહેલાં જ એના શિક્ષણની વ્યવસ્થા કરી હોત, તો અત્યાર સુધીમાં તે એક સુયોગ્ય નાગરિકની લઘુ આવૃત્તિ તરીકે વિકસિત થયો હોત. ”

જેવું આચરણ તેવું અનુકરણ : બોધવચન -૩૧

જેવું આચરણ તેવું અનુકરણ : બોધવચન -૩૧

બોધ : ગૃહસ્થ જીવન જીવનારાઓએ પોતાનો આદર્શ રજૂ કરીને આખા કુટુંબને સજજનતાના બીબામાં ઢાળવું જોઈએ અને સપ્રવૃતિઓમાં જોડવા જોઈએ. સ્નેહ આપવો જોઈએ અને વાડ પણ કરાવવા જોઈએ. પરંતુ સાથે સાથે અનિચ્છનીય બાબતોથી સાવધાન પણ રહેવું જોઈએ. અનૌચિત્યનું વિષવૃક્ષ પોતાના આંગણામાં ન ઉગવા દઈએ એમાં જ ગૌરવ છે. જેથી એમાં સંતાનોનું ભવિષ્ય તથા પોતાનું ભવિષ્ય પણ ઉજજવળ બને છે,

પોતાનાથી શુભ શરૂઆત :

આદર્શોના શિક્ષણની શરૂઆત પોતાનાથી થાય છે. જો પોતાના જીવનમાં, પોતાના કુટુંબમાં સસ્પ્રવૃત્તિઓનો વિકાસ થશે, તો સમાજમાં પણ સ્વસ્થ પરંપરાઓ જન્મશે. શેઠ જમનાલાલ બજાજે ગાંધીજીના સિધ્ધાંતો અને આદર્શો ખૂબ નિષ્ઠાપૂર્વક અપનાવ્યા હતા. એક સભામાં ગાંધીજીએ રાષ્ટ્ર માટે સ્ત્રીઓને ઘરેણાંનો ત્યાગ કરવાનું કહ્યું. આ બાબત જમનાલાલજીને યોગ્ય લાગી. એમણે તરત જ પોતાનાં પત્ની જાનકીદેવીને પત્ર લખ્યો કે બાપુનો આદેશ છે, તેથી ઘરેણાંનો રાષ્ટ્ર માટે ત્યાગ કરો. પતિનો આદેશ માની એમણે એક પછી એક એમ પોતાનાં બધાં ઘરેણા, અરે, સૌભાગ્યના ચિન્હરૂપ મંગલસૂત્ર પણ ઉતારી દીધું. આનો પ્રભાવ બાળકો ઉપર પણ પડ્યો. એમણે પણ પોતાની સુવિધાનાં બધાં સાધનો રાષ્ટ્ર માટે સમર્પી દીધાં.

ગાંધીજીની આદર્શનિષ્ઠા : એકવાર આચાર્ય જુગલકિશોરે ગાંધીજીને પૂછયું, બાપુ, એવું કેવી રીતે શક્ય બન્યું કે જે વ્યક્તિઓ સાધન સગવડો છોડીને કદી કષ્ટભર્યુ જીવન જીવી ન શકે, તેમણે આપના એક ઈશારા પર રાષ્ટ્રના હિત માટે સર્વસ્વનો ત્યાગ કર્યો. આ તો એક ચમત્કાર છે. ” બાપુ ધીમું સ્મિત કરીને બોલ્યા, અરે ભાઈ, એ તો સીધી વાત છે. એ તો જુઓ કે કોણે કહ્યું અને એ લોકોએ ત્યાગ કર્યો. જેણે કહ્યું એણે પોતાના જીવનમાં પણ એ આદર્શો વણી લીધા છે. જેની કથની અને કરણી એક હોય એનું જ લોકો અનુકરણ કરે છે. તેમ છતાં દરેક વ્યક્તિ અપૂર્ણ છે. હું પણ હજુ એ પ્રયોગની પ્રક્રિયામાંથી પસાર થઈ રહ્યો છું. ‘

માતાપિતાની અસાવધાની :

ચક્રવ્યુહ કઈ રીતે ભેદવો તે અર્જુન સુભદ્રાને સમજાવી રહ્યા હતા. છ કોઠાઓનું વેધન કરવાનું શીખવી દીધું ત્યારે સુભદ્રાને ઊંઘ આવી ગઈ. પરિણામે માતાના ગર્ભમાં રહેલો અભિમન્યુ એક છેલ્લા કોઠાને વીંધવાનું શીખી ન શક્યો. આ કારણે અભિમન્યુને પ્રાણ ખોવો પડ્યો. માતાપિતાની બેદરકારીનું ફળ સંતાનને ભોગવવું પડે છે.

અવિવેકીઓ પાસેથી વિવેક શીખ્યો : લુકમાનને કોઈકે પૂછયું, “ આપ આવો સરસ વિવેક ક્યાંથી શીખ્યા ? ” લુકમાને જવાબ આપ્યો, “ અવિવેકી લોકો પાસેથી. તેઓ જે કરે છે અને ભોગવે છે એ મેં ધ્યાનથી જોયું છે અને એ ઉપરથી મારી ટેવો મેં સુધારી લીધી. ”

ભિખારી કલાકાર :

એક મચ્છર મધમાખીઓના મધપૂડા ઉપર ગયો અને કહેવા લાગ્યો કે, “ હું મહાન સંગીતજ્ઞ છું. તમારાં બચ્ચાંને સંગીત શીખવવા ઈચ્છું છું. એના બદલામાં મને થોડું મધ આપજો. ” મધમાખીઓની રાણીએ સ્પષ્ટ ઈન્કાર કરતાં કહ્યું, “ જેવી રીતે સંગીતજ્ઞ બનીને તુ અમારે ત્યાં ભીખ માગવા આવ્યો છે એવી રીતે અમારા બચ્ચાં પણ પરિશ્રમ કરવાને બદલે ભીખ માગવા માંડશે. હું એવું ઈચ્છતી નથી એટલે આપની માગણી સ્વીકારતી નથી. ”

સગુણ જુઓ, દોષો નહિ : કોણ શું ગ્રહણ કરે છે તેનો આધાર તેના દૃષ્ટિકોણ

સગુણ જુઓ, દોષો નહિઃ કોણ શું ગ્રહણ કરે છે તેનો આધાર તેના દૃષ્ટિકોણ ઉપર રહે છે. કોઈ જિજ્ઞાસુએ સૉક્રેટિસને પૂછયું, “ દીવાની નીચે અંધારૂ અને ચંદ્રમાના મુખ પર કલંક કેમ છે ? ” સૉક્રેટિસે પેલાને સામું પૂછ્યું કે, “ તમને આવો પ્રશ્ન પૂછતાં પહેલાં એવો વિચાર કેમ ના આવ્યો કે દીવામાં પ્રકાશ અને ચંદ્રમાં જયોતિ કેમ છે ? ” ત્યાં હાજર રહેલા લોકો સમજી ગયા કે આપણો દૃષ્ટિકોણ ઝિંદ્રાન્વેષી નહિ, પણ સગુણ શોધવાનો હોવો જોઈએ. પરિવારમાં બાળકોને શુધ્ધ દૃષ્ટિકોણ રાખવાનો અભ્યાસ કરાવવો જોઈએ. આમ કરવાથી તેઓ ઉચિત અને અનુચિત વચ્ચેનો તફાવત સમજી ઉચિત બાબતો જ ગ્રહણ કરશે.

તકલીફવાળા લોકોએ સંતાન પેદા ન કરવાં જોઈએ. બોધવચન -૩૦

તકલીફવાળા લોકોએ સંતાન પેદા ન કરવાં જોઈએ. બોધવચન -૩૦

બોધ : શારીરિક, માનસિક અને સ્વભાવ તથા ચરિત્રની દષ્ટિએ જેઓ પછાત સ્થિતિમાં હોય તેઓ બાળકો પેદા ન કરે તે તેમના, સમાજના તથા અવતરનાર બાળકોના હિતમાં છે. સંતાન સુયોગ્ય હોયતો જ પિતૃઓને સદ્ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે, નહીંતર માતાપિતાની આ લોકતથા પરલોકમાં દુર્ગતિ થાય છે. સમાજને સુયોગ્ય નાગરિક આપવા માટે જ પ્રજનન કરવું જોઈએ. કીડી, મંકોડાની જેમ અયોગ્ય અને વધુ સંખ્યામાં બાળકોને જન્મ ન આપવો જોઈએ. ‘ અમે બે અમારાં બે ‘ સૂત્રનું પાલન કરવું જોઈએ .

સંખ્યા નહિ, સ્તર :

ગાંધારીને સો પુત્રો હતા. પરંતુ તેઓને સુસંસ્કાર આપવામાં આવ્યા નહોતા. કુંતાજીને માત્ર પાંચ પાંડવો જ હતા. પરંતુ એમણે તેઓને સુયોગ્ય અને સંસ્કારી બનાવવામાં કાંઈ બાકી રાખ્યું નહોતું. મહાભારતના યુદ્ધમાં સો કૌરવો મરાયા જ્યારે પાંચ પાંડવો વિજયી બન્યા. નીતિશાસ્ત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે – “ વરમેકો ગુણી પુત્રો, ન ચ મૂર્ખ શતાન્યપિ / એકશ્ચન્દ્રસ્તમાં હન્તિ ન તુ તારા સહસ્ત્રશ : // અર્થાત્ – સેંકડો મૂર્ખ પુત્રોના બદલે એક જ ગુણવાન પુત્ર શ્રેષ્ઠ છે. જેવી રીતે એકલો ચંદ્ર જ અંધકારને દૂર કરે છે, હજારો તારા નહીં. એવી જ રીતે એક ગુણવાન પુત્ર સમાજમાં વ્યાપેલો અંધકાર દૂર કરીને પ્રકાશ ફેલાવે છે. પોતાના સત્કર્મોથી જ વ્યક્તિને સદ્ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે, વંશથી નહીં. વંશવેલાને કોઈ યાદ રાખતું નથી પણ કોઈ દુર્જન પાકે તો વંશ વગોવાય છે. કેટલાય હજારો બ્રહ્મચારીઓએ સંતાન ઉત્પન કર્યા વગર જ ઉચ્ચ વિચારો, સત્કાર્યો અને સેવા દ્વારાસ્વર્ગલોક પ્રાપ્ત કર્યું છે.

કુલીનતાની શરૂઆત અને અંત : મહાન વિચારક સિસેરો સાથે એક સરદારને બોલાચાલી થઈ ગઈ. સરદારે કહ્યું કે તમે નીચ કુળના છો. તમારી અને મારી વચ્ચે સરખામણી કઈ રીતે થઈ શકે ? સિસેરોએ કહ્યું, “ મારા કુળની કુલીનતાની શરૂઆત મારાથી થાય છે અને તમારી કુલીનતાનો અંત તમારી સાથે આવશે. ” કુલીનતાનો સબંધ જન્મ સાથે નહીં, પરંતુ ચરિત્ર સાથે છે.

જેવાં ઈચ્છયાં તેવાં બનાવ્યાં :

જ્યાં પતિ – પત્નિનો સ્વભાવ સમાન બને છે અને બંને વચ્ચે સઘન સહયોગ હોય તો સંતાનને ઈચ્છા પ્રમાણે સંસ્કાર આપી શકાય. ઈગ્લેન્ડના કર્નલ જહોન દ્રાન્સિવાન અને તેમની પત્ની એલીઝાબેથ બંને અત્યંત ધાર્મિક પ્રકૃતિનાં હતાં. સંતાનની બાબતમાં પણ બંનેની ઈચ્છા એક સરખી હતી. પતિને જ્યારે સમય મળતો ત્યારે દેવળમાં જતા હતા પરંતુ પત્ની ખૂબ ભક્તિભાવવાળી હતી. તે કલાકો સુધી ઈશ ઉપાસના કરતી અને એવી પ્રાર્થના કરતી હતી કે એનાં બધાં જ સંતાનો ધર્મની સેવામાં પોતાનું જીવન વ્યતીત કરે. એની આ મનોકામના સંપૂર્ણ સફળ થઈ. લૂઈસના બધા છોકરા અને છોકરીઓ ધર્મના સેવક બન્યાં. કુવારાં રહ્યાં અને આખુ જીવન ખ્રિસ્તી મિશન માટે સમર્પિત કરી દીધું. પાદરી અને સાધ્વીઓના રૂપમાં પવિત્ર જીવન વિતાવનાર પવિત્ર માતાનાં આ બાળકોની ચર્ચા પાશ્ચાત્ય જગતમાં સદીઓથી થાય છે.

બાળકને અનીતિ માટે પ્રોત્સાહન ન આપો :

સિક્યુરાજના રાજ્યમાં બક્યુઆર નામનો એક ભયંકર દસ્યુ થઈ ગયો. એણે એની જુવાનીનાં ૨૦ વર્ષોમાં હજારો લોકોની કતલ કરી અને ખૂબ સંપત્તિ લૂંટી. અંતે તે પકડાઈ ગયો અને તેને ફાંસીની સજા ફરમાવવામાં આવી.

એ વખતે એના સબંધીઓ એને મળવા માટે આવ્યા, તો એણે પોતાની માતાને મળવાનો ઈન્કાર કરી દીધો. કારણ પૂછતાં એણે કહ્યું, “ બચપણમાં હું સુવર્ણમુદ્રા ચોરીને લાવ્યા હતા અને તે મારી માતાને આપી હતી. ત્યારે તેણીએ મારી ચતુરાઈનાં વખાણ કરીને મને ઈનામ આપ્યું હતું. તે દિવસથી બદલાઈ ગયેલા જીવનનું આજે આ પરિણામ આવ્યું છે. ”

બાળક આવતીકાલનો મહાન નાગરિક બનશે. બોઘવચન – ર૯

બાળક આવતીકાલનો મહાન નાગરિક બનશે. બોઘવચન – ર૯

બોધ : આજનો બાળક આવતીકાલનો સમાજ સંચાલક અને રાષ્ટ્રનેતા બનશે. નાના છોડવા જ વિશાળ વૃક્ષો બને છે તેથી કુશળ માળી નાના છોડની જરૂરિયાત તથા સુરક્ષા પર પૂરતું ધ્યાન આપે છે. ખાતરપાણીની કસર પડવા દેતો નથી. પશુઓ તેને નષ્ટ ન કરી નાખે તેનું પુરતું ધ્યાન રાખે છે. ગૃહસ્થોએ માળીની જેમ જાગૃત રહેવું જોઈએ તથા ઘરરૂપી બાગમાં બાળકોને સુરમ્ય છોડ ગણી કાળજીથી ઉછેરવાં જોઈએ.

શકુંતલાનું શિશુનિર્માણ :

મહર્ષિ કણ્વના આશ્રમમાં ઉછરેલી વિશ્વામિત્રની પુત્રી શકુંતલા અધ્યયનમાં અને આશ્રમની વ્યવસ્થામાં સંલગ્ન રહેતી હતી. એક દિવસ રાજા દુષ્યન્ત એ તરફ નીકળ્યા અને આશ્રમમાં રહ્યા. શકુંતલા સાથે સંસાર માંડ્યો. જેથી તેને પુત્ર થયો જેનું નામ ભરત રાખવામાં આવ્યું. રાજાએ શકુંતલાને રાજ્યમાં નહીં રાખતાં આશ્રમમાં પાછી મોકલી દીધી. આશ્રમમાં આવી તેણે પોતે જ બાળકને એટલો સુયોગ્ય બનાવ્યો કે તે સિંહનાં બચ્ચાં સાથે રમતો હતો. પછીથી તે રાજા બન્યો અને ચક્રવર્તી સમ્રાટ કહેવાયો. ભારતનું નામ એના નામ ઉપરથી જ પડયું છે.

માતાઓની પ્રેરણા તથા પ્રશિક્ષણ :

રાષ્ટ્રપતિ આઈઝન હોવર કહેતા હતા કે, ‘ અત્યારે હું જે કાંઈ છું તે મારી માતાની સ્નેહયુક્ત પ્રેરણા અને પ્રશિક્ષણનું જ ફળ છે. ” તે રીતે જહોન એફ. કેનેડી કહેતા કે, “ મારી માતાના સિધ્ધાંતો, આદર્શો તથા અગાધ સ્નહે મને મારી વર્તમાન સ્થિતિએ પહોંચાડ્યો છે. ”

અબ્રાહમ લિંકન જ્યારે અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ બન્યા ત્યારે તેમણે કહ્યું કે, “ હું જે કાંઈ બન્યો છું અથવા ભવિષ્યમાં કાંઈ બનીશ તેનો યશ અને શ્રેય મારી માતાને છે. “

સિકંદર કહ્યા કરતો હતો કે, “ મારી માતાની આંખનાં આંસુને હું મારા સંપૂર્ણ સામ્રાજ્ય કરતાં પણ વધારે માનું છું. ”

શિવાજી, રાણા પ્રતાપ વગેરેથી માંડીને સ્વતંત્રતા સંગ્રામ ક્રાન્તિકારીઓમાં ભગતસિંહ, ચંદ્રશેખર આઝાદ સુધીના બધા જ માતાના પાલવમાં બેસીને જ શાસન, પરાક્રમ તથા ચારિત્ર્યનિષ્ઠાના પાઠ ભણ્યા હતા.

વિલક્ષણ મેઘાવી બાળકો :

ઈતિહાસમાં એવાં અનેક ઉદાહરણો જોવા મળે છે કે જેનાથી ખબર પડે કે માતાપિતા સજાગ હોવાના કારણે કેટલાય મહામાનવો ટૂંકા જીવનમાં પણ અશક્ય લાગે એટલી બધી પ્રગતિ કરી શક્યા હતા.

શિવાજીએ માત્ર ૧૩ વર્ષની ઉંમરે તોરણાનો કિલ્લો જીત્યો હતો. સિકંદરે ૧૭ વર્ષની ઉંમરે શોરોનિયાના યુધ્ધમાં વિજય મેળવ્યો હતો. અકબરે ૧૬ વર્ષની ઉંમરે ગાદી સંભાળી અહલ્યાબાઈએ ૧૮ વર્ષની ઉંમરે રાજય કારભાર પોતાના હાથમાં લીધો. સંત જ્ઞાનેશ્વરે ૧૨ વર્ષની ઉંમરે જ્ઞાનેશ્વરી ગીતા લખી હતી. જગદ્ગુરૂ શંકરાચાર્ય ૧૬ વર્ષની ઉંમરે અનેક શાસ્ત્રાર્થોમાં જીત્યા હતા. રવિન્દ્રનાથ ટાગોરે ૧૪ વર્ષની ઉંમરે શેક્સપિયરના ‘ મેકબેથ ‘ નાટકનો બંગાળી ભાષામાં અનુવાદ કર્યો હતો. કવિયત્રી તારા દત્ત ૧૮ વર્ષની ઉંમરે વિશ્વવિખ્યાત બની ગઈ હતી. સરોજિની નાયડુએ ૧૩ વર્ષની ઉંમરે તેરસો પંક્તિઓની મર્મસ્પર્શી કવિતા લખીને સાહિત્યક્ષેત્રમાં ચમત્કાર સર્યો હતો.

આમાં આ વિલક્ષણ મેઘાવી બાળકોને મળેલા સંસ્કારોના મહત્વની સાથે સાથે એમના પુરૂષાર્થ, લગન તથા પ્રતિભાને પોષણ આપનાર વાતાવરણને પણ નકારી શકાય નહિ .

એડીસન મહામાનવ કેવી રીતે બન્યા ?:

વિશ્વવિખ્યાત વૈજ્ઞાનિક થોમસ આલ્વા એડીસને નિષ્ઠા અને તત્પરતાથી આજીવન કામ કર્યું. ગ્રામોફોન, ટેપરેકર્ડ, ચલચિત્ર, કેમેરા, વીજળીના બલ્બ વગેરે નાનીમોટી રપ૦૦ શોધખોળોનો એમણે એક કિર્તીમાન સ્થાપ્યો છે. બીજો કોઈ વૈજ્ઞાનિક આટલી બધી શોધખોળ હજુ સુધી કરી શક્યો નથી. તેઓ બાળપણમાં જ બહેરા થઈ ગયા હતા પરંતુ માતાપિતાએ આપેલા શિક્ષણથી તેઓ સ્વાવલંબી અને વૈજ્ઞાનિક બન્યા. દરેક કામને ઈજ્જતવાળું માનવું અને દરેક તકનો સદુપયોગ કરવો એવું શિક્ષણ એમને એમનાં માતાપિતા તરફથી બચપણમાં જ મળ્યું હતું. જેના સહારે સખત પરિશ્રમમાં લાગ્યા રહી તેઓ અનેક સંશોધનો કરી શક્યા. તેઓ જયાં જન્મ્યા તે ન્યુ જર્સી, અમેરિકામાં તેમના નામથી ઓળખાતું એડિસન ટાઉન છે.

સ્વાવલંબનના સંસ્કાર :

ફ્રાન્સના એક માણસે ફૂટપાથ ઉપર બેઠેલા એક ગરીબ છોકરા પાસે ખાસડાં રીપેર કરાવ્યાં અને એને ગરીબ માનીને એક રૂપિયો આપી દીધો. છોકરાએ વધારાના પૈસા પાછા આપી દીધા અને કહ્યું કે, મારી મહેનત જેટલા જ પૈસા મારે લેવા જોઈએ. મારી માતાએ મને શિખવાડયું છે કે, “ હું જેટલો શ્રમ કરૂં તેનાથી વધારે પૈસા ન લેવા. ” આજ બાળક આગળ જતાં ફ્રાન્સના રાષ્ટ્રપતિ દગોલ બન્યા.

સ્વભિમાની માતા:

કવિ ડેનિયલ નિશાળમાં ગરીબ વિદ્યાર્થીઓને જે ચીજ વસ્તુઓ મળે તે લઈને ઘેર આવ્યા. તે જોઈને માતાએ કહ્યું કે, “ જા, આ બધી વસ્તુઓ પાછી આપી આવ. હું મહેનત મજુરી કરૂ છું અને એમાંથી તારી ફી તથા પુસ્તકો પુરાં પાડી શકું છું. આ સગવડ તો જેઓ અસમર્થ હોય તેમના માટે છે. આપણે અસમર્થ લોકોનો હક ઝૂંટવીના લેવો જોઈએ. ”

 હું જૂઠો નથી :

ગાંધીજી એક દિવસે શનિવારે ચાર વાગે ખેલકૂદમાં જવા માટે મોડા પડ્યા. વાદળીયું વાતાવરણ હતું અને ઘડિયાળ હતી નહીં તેથી સમયનો ખ્યાલ ન રહ્યો. હેડમાસ્તરે મોડા આવવાનું કારણ પૂછયું એટલે ગાંધીજીએ સાચી વાત કરી. પરંતુ હેડમાસ્તરને તેમની વાતમાં વિશ્વાસ બેઠો નહીં અને એક આનો દંડ કર્યો. ગાંધીજી રડી પડ્યા. આથી હેડમાસ્તરે કહ્યું કે તારા પિતાજી મોટા માણસ છે, એમના માટે એક આનો દંડ ભરવો તે મોટી વાત નથી. ગાંધીજીએ કહ્યું કે “ હું એટલા માટે રડી રહ્યો નથી. પરંતુ મને જૂઠો માનવામાં આવ્યો એટલા માટે રડી રહ્યો છું. ” હેડમાસ્તરે આ ભોળા અને સરળ હૃદયના બાળકની સત્યનિષ્ઠાથી પ્રભાવિત થઈને દંડ માફ કરી દીધો. બાળપણની આવી નાની નાની બાબતો માણસને ક્યાંથી ક્યાં પહોંચાડી દે છે તે જુઓ. સત્ય બોલવાનું શિક્ષણ મોહનને માતાપિતા પાસે મળ્યું હતું. હરિશ્ચંદ્ર ‘ નાટક જોવાથી એને પોષણ મળ્યું. ગાંધીજીએ પોતાના આખા જીવનને સત્યની પ્રયોગશાળા બનાવીને એ સાબિત કરી આપ્યું કે બચપણના શ્રેષ્ઠ સંસ્કારોનું પરિણામ કેટલું મહાન આવે છે.

નવાયુગમાં નારીને ન્યાય મળશે, બોઘવચન – ર૭

નવાયુગમાં નારીને ન્યાય મળશે, બોઘવચન – ર૭

બોધ : ઘરનાં કૌટુમ્બિક કાર્યોમાં પુરૂષ સ્ત્રીને મદદ કરે. એમને એટલો અવકાશ આપે કે પરિવારની વ્યવસ્થા, સ્વચ્છતા અને સજાવટ સારી રીતે કરી શકે. વાતચીત,  કલાકારીગરી તથા સમસ્યાઓના નિરાકરણમાં પોતાની ભૂમિકા નિભાવી શકે.

આગામી સમય ખરેખર ભાવપ્રધાન હશે અને એનું સંચાલન નારીશકિત કરશે. પુરૂષ સ્ત્રીને વિકાસ કરવા માટે આગળ વધવાની તક ન આપે તે સૃષ્ટાની ઈચ્છા વિરૂધ્ધ છે. એટલું જ નહીં પણ તેમાં મનુષ્યની તુચ્છતા રહેલી છે. નવો સમાજ લાવવા માટે,  નવનિર્માણ કરવા માનવમાં દેવત્વ જગાડવા તથા ધરતી પર સ્વર્ગ જેવી પરિસ્થિતિઓ ઉત્પન કરવા માટે નારીશકિતને ખીલવવી, તેને પ્રખર બનાવવી તે આજના યુગની એક મહત્વની જરૂરિયાત છે. આગામી દિવસોમાં નારી દ્વારા વિશ્વનું નેતૃત્વ કરવામાં આવશે એવી સંભાવના વિશેષ છે. એનું કારણ એ છે કે કચડાયેલા વર્ગને ભવિષ્યમાં અતિ વિષમ બંધનોમાંથી મૂકત થવાનો અવસર મળવાનો જ છે. એ ઈશ્વરીય ન્યાયનું વિધાન છે.

ભાવિ પ્રગતિમાં નારીની ભૂમિકા :

રશિયાના સ્ટાલીન કહેતા હતા કે સ્ત્રીઓને ઘણા લાંબા સમય પછી માનવીય અધિકારો મળ્યા છે. એમનામાં પુરૂષ સમોવડી બનવાનો કે શ્રેષ્ઠતા બતાવવાનો ઉમંગ – ઉત્સવ ઉભરાય તો એને ઉચિત માનવો જોઈએ. એને પોતાની પ્રસુપ્ત શક્તિને જાગૃત કરવાનો આધાર અને પુરૂષો સાથેની સ્પર્ધામાં વિજયી બનવાનો અવસર મળવો જોઈએ. પરંતુ આટલું પુરતું નથી. એમણે બે કદમ આગળ વધીને આ કાર્ય પોતાના માથે લેવું જોઈએ કે જેથી તેઓ નવી પેઢીને પ્રતિભાવાન બનાવે. નવી પેઢી જ રાષ્ટ્રની સાચી સંપત્તિ છે. એની પ્રગતિ ઉપર જ સૌની પ્રગતિનો આધાર છે. આ કાર્યમાં સ્ત્રીઓ હંમેશા પુરૂષો કરતાં આગળ રહી છે. આ રીતે સ્ત્રીઓ જ નવાયુગની જન્મદાત્રી બનશે.

વિદ્વતામાં ભારતી વધારે આગળ :

મિથિલાના મહાપંડિત મંડનમિશ્ર અને જગદગુરૂ શંકરાચાર્ય વચ્ચે શાસ્ત્રાર્થ થયો. મંડનમિશ્ર હારવા લાગ્યા તો એમની પત્ની ભારતી જે એમના જેવી જ વિદ્વાન હતી,  તેણે કહ્યું કે મિશ્રજીના અડધા અંગરૂપે હું હાજર છું. શાસ્ત્રાર્થનો ઉત્તરાર્ધ હું પુરો કરીશ. લાંબા સમય સુધી શાસ્ત્રાર્થ ચાલ્યો. ભારતીની વિદ્ધતા જોઈને બધા વિદ્વાનો આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા. છેવટે પતિપત્ની બંને હારી ગયાં. એમણે શંકરાચાર્ય પાસેથી દીક્ષા લીધી અને વેદધર્મનો પ્રચાર કરવા લાગ્યાં.

નારી જાગરણની સંચાલિકા રામાદેવી

દુર્ભાગ્યે જન્મથી માંડીને ઘડપણ સુધી રામાબાઈનો પીછો ન છોડ્યો. માતાપિતા મરી ગયાં તથા ભાઈબહેન પણ મોતને ભેટયાં. ૩૦ વર્ષે વિધવા થઈ ગયાં. એમને એક પુત્રી હતી. મદદ કરે એવું પોતાનું કોઈ નહોતું. આવી પરિસ્થિતિમાં કોઈની મદદ મેળવવાની આશા રાખવાને બદલે રામાબાઈ પોતાના પગ ઉપર ઉભાં થયાં. પિતાજી કથાપુરાણ વાંચતા હતા. સંસ્કૃતના વિદ્વાન હતા. બસ પિતા તરફથી એમને એ જ અનુદાન વારસારૂપે મળ્યું હતું. તેથી તેઓ પણ કર્થાવાર્તા કરીને આજીવિકા મેળવવા લાગ્યાં. સાથે સાથે ઠેર ઠેર ભ્રમણ કરતાં કરતાં પોતાનું શિક્ષણ પણ વધાર્યું. અંગ્રેજીનું સારૂ એવું જ્ઞાન મેળવ્યા પછી એમને ઈગ્લેન્ડ જવાની પણ તક મળી.

ત્યાંથી પાછા ફર્યા પછી તેઓ નારી ઉત્કર્ષના કાર્યમાં લાગી ગયાં. એમણે મહિલાઓ માટે કેટલાંય વિદ્યાલયો અને છાત્રાલયો ખોલાવ્યાં. જે કુરિવાજોના કારણે ભારતીય નારીને દબાઈ ચંપાઈને રહેવું પડતું હતું,  એ દૂર કરવા માટે એમણે કાંઈ બાકી ન રાખ્યું. નારી જાગરણ માટે અનેક સંગઠનો બનાવ્યાં તથા વિરોધીઓની ચિન્તા કર્યા વગર પોતાના કામમાં બહાદુરીપૂર્વક આગળ વધ્યાં. ધર્મ,  સંપ્રદાય,  નાત – જાતના ભેદભાવ વગર જાગૃત નારીઓએ નારી જાગરણ સંગઠનો બનાવવાં જોઈએ. જે દ્વારા બાલ સંસ્કાર કેન્દ્રો, મહિલા ઉદ્યોગ કેન્દ્રો ચલાવવા અને કુરિવાજો તથા નશાખોરી જેવાં દૂષણો દૂર કરવાનાં કાર્યો કરવાં જોઈએ. નારી સામે ધાર્મિક કે સામાજિક પ્રતિબંધો હોય કે તેઓનું શોષણ થતુ હોય ત્યાં મહિલા સંગઠનો એ દોડી જેવું જોઈએ. ઈશ્વર નારીને આગળ લાવવા માગે છે, પણ જે પોતાની સહાયતા કરે છે તેને ઈશ્વર પણ સહાયતા કરે છે, તે સૂત્ર આચરણમાં મૂકવું જોઈએ.

દેવસંસ્કૃતિને સમર્પિત વિદેશી નારી

એની બેસન્ટ આયર્લેન્ડમાં જન્મ્યાં હતાં, ઈગ્લેન્ડમાં ઉછર્યા અને સેવામય જીવન ગાળવા માટે ભારત આવ્યાં. તેઓ ખ્રિસ્તી હતાં, પરંતુ અધ્યયન અને ચિંતન મનને એમને સાચાં હિન્દુ બનાવી દીધાં. આ દેશની સેવા કરવા માટે એમણે યથા સમયે કેટલીય પ્રવૃત્તિઓ શરૂ કરી અને આગળ વધારી. એમણે મદ્રાસમાં આવેલ આદિયારમાં થિયોસોફિકલ સોસાયટીની સ્થાપના કરી. કાશીમાં સેન્ટ્રલ હિન્દુ કોલેજ શરૂ કરી, જે આગળ જતાં હિન્દુ વિશ્વ વિદ્યાલય બની ગયું. તેઓ રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના અધ્યક્ષ પણ રહ્યાં હતાં. અંગ્રેજીનું એક સાપ્તાહિક લાંબા સમય સુધી ચલાવ્યું. તેઓ ૧૦૬ વર્ષ જીવ્યાં અને ભારતને પોતાના જ્ઞાનનો લાભ આપ્યો. શિક્ષિત નારી કેટલું બધું કરી લે છે. તેનો દાખલો છે. આપણે જેટલી વધુ મહિલા જાગૃતિ લાવીશું તેટલો ફાયદો છે.

નારીનું શિક્ષણ અને વિકાસ અત્યંત જરૂરી, બોધવચન – ર૬

નારીનું શિક્ષણ અને વિકાસ અત્યંત જરૂરી, બોધવચન – ર૬

બોધ : વિચારશીલ લોકોની એ જવાબદારી છે કે નારીશિક્ષણમાં કોઈ કમી ના રાખે. નારીને સ્વાવલંબી બનાવવી જોઈએ. તે શીલવાન બને તે જરૂરી છે. પરંતુ એટલી સંકોચશીલ પણ ન બને કે જેનાથી વિચારવા, બોલવા અને કાર્ય કરવાની ક્ષમતા જ ખોઈ બેસે. એને ગુલામ ન બનાવવામાં આવે. ગૃહલક્ષ્મીના રૂપમાં એનો વિકાસ કરવામાં આવે અને મુશ્કેલીમાં સાથ આપી શકે.

સુભાષચંદ્ર બોઝની ક્રાંતિકારી મહિલાસેના :

નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝ મહિલાઓની ઉન્નતિ માટે હંમેશા પ્રયત્નશીલ રહેતા. એમણે સ્ત્રીઓની ક્રાન્તિકારી સેના તૈયાર કરી હતી. તેઓ કહેતા હતા કે “ સમાજમાં સ્ત્રીઓનું સ્થાન ઊંચુ હોવું જોઈએ. ” સાર્વજનિક કાર્યોમાં તેઓ પણ વધારેમાં વધારે હોશિયારીથી ભાગ લઈ શકે એટલા માટે, એમને શિક્ષણ આપવું જોઈએ.

સમાજનાં પૈડાં

ઈઝરાયેલમાં વિમાનચાલક તથા ચીનમાં એજીન ડ્રાયવર મોટે ભાગે સ્ત્રીઓ જ બને છે. બ્રિટન તથા અમેરિકામાં અનેક ઔદ્યોગિક પેઢીઓમાં પુરૂષોની સાથે સાથે સ્ત્રીઓ પણ કામ કરે છે. ધીરે ધીરે અનેક દેશોમાં એમને પુરૂષોની સમકક્ષ કર્તવ્ય તથા અધિકાર પ્રદાન કરવામાં આવી રહ્યા છે. એ જરૂરી પણ છે, કારણ કે સ્ત્રી અને પુરૂષ સમાજરૂપી ગાડીનાં બે પૈડાં છે. એક વગર બીજાની તથા સમગ્ર સમાજની પ્રગતિ શક્ય નથી.

ફૂલોથી પણ કોમળ અને વજથી પણ કઠોર :

જેરૂસલેમનો એક માણસ સાંજે ઘેર આવ્યો તો એણે જોયું કે તેની પત્ની ઘર નથી, પરંતુ એની ગેરહાજરીના લીધે કોઈ ખાસ મુશ્કેલી ન પડી. ટેબલ પર થાળી તૈયાર હતી. સાથે ટૂંકો પત્ર પણ હતો, જેમાં લખ્યું હતું, “પ્રિય મને સેનામાં બોલાવી લીધી છે, તમે ભોજન કરી લેજો. ” તે ભોજન કરીને બેઠો હતો, ત્યાં જ મોરચા પરથી તેની પત્નીનો ફોન આવ્યો કે, “ નવાં મોજાં પહેરવાનું ન ભૂલતા કે જે મેં તમારા માટે ગૂંથીને તૈયાર કર્યા છે. યુધ્ધ પૂરૂ થયા પછી આપણી મુલાકાત થશે.”

આ કોઈ વાર્તા નથી પણ સત્યઘટના છે, જે ઈઝરાયેલમાં જાણીતી છે. ત્યાંના દરેક યુવાન પતિને ઘણી વખત આ રીતે એકલા રહેવું પડે છે. યુદ્ધના સમય દરમિયાન ત્યાંની યુવાન સ્ત્રીઓ સ્વેચ્છાએ રાષ્ટ્રની સુરક્ષામાં સૈનિક બની ભાગ લે છે.

નથણીનું પ્રદર્શન

એક ગરીબ ખેડૂતે પોતાની પત્નીના બહુ આગ્રહને લીધે એના માટે એક નથણી ઘડાવી આપી. પત્નીને ઉતાવળ હતી કે બધા લોકો એની નથણીની પ્રસંશા કરે. તે સૌથી પહેલી મંદિરના પૂજારી પાસે ગઈ. પગે લાગીને પ્રણામ કર્યા. પૂજારી સમજી ગયો કે આજે બપોરે પ્રણામ કરવાનું શું કારણ છે. પૂજારીએ કહ્યું, “ બેટી, નથણી ઘડાવી આપનારને ધન્યવાદ આપ. પણ ક્યારેક એમને પણ યાદ કરજે કે જેણે તને નથણી પહેરવા નાક આપ્યું છે. ” મહિલા સમજી ગઈ કે મોટાઈ પ્રદર્શનમાં નથી.

વ્યસ્તતાના ફાયદા :

નારીની ઉપેક્ષા કરવાને લીધે જ તેનામાં અનેક દુર્ગુણ વિકસે છે. જો તેના ઉપર ધ્યાન આપી શકાય તથા થોડી જવાબદારી સોંપી સ્વાવલંબી બનાવવામાં આવે તો કોઈ ખરાબ વૃત્તિઓ વિકસવાનો પ્રશ્ન જ ઊઠતો નથી.

એક શેઠનો પુત્ર વ્યાપારમાં બહુ વ્યસ્ત હતો. ઘર તરફ ધ્યાન આપી શકતો ન હતો. એની પત્ની બહુ રૂપાળી હતી. ઘરમાં કામકાજ ન હતું. આખો દિવસ નવરી, એટલે બેઠાં બેઠાં શણગાર સજ્યા કરે. એક દિવસ તેણીએ દાસીને કહ્યું, કોઈ રૂપાળો યુવક શોધી લાવજે. એના માટે મારૂ મન તડપી રહ્યું છે. ” દાસીએ આ વાત તેના સસરાને કહી દીધી. એના સસરા નવરા બેસવાનું પરિણામ આવું આવે છે તે સમજી ગયા. બીજા જ દિવસથી વહુને ઘર અને વેપારનાં ઢગલાબંધ કામ સોંપી દીધાં. તે સવારે વહેલા ઉઠતી ને છેક મોડી રાત સુધી કામમાં રોકાયેલી રહેતી. દાસીએ સસરાના સંકેત પ્રમાણે સુંદર યુવક શોધી લાવવાની વાત ફરી પૂછી, ત્યારે વહુએ કહ્યું, “ હવે કામમાં મન ચોંટી ગયું છે. તેથી બીજું વિચારવાનો સમય જ નથી મળતો. ” વ્યસ્તતામાં બુદ્ધિ, સ્વાચ્ય, ધન, કૌશલ્ય, પ્રતિભા વગેરે ગુણો વધારવા ઉપરાંત ચારિત્ર્યનું રક્ષણ કરવાનો ગુણ પણ છે.

સર્વોત્તમ આભૂષણ લજ્જા :

નારીનું સ્વભાવિક સ્વરૂપ શીલ છે. તે જ સૌથી મોટું આભૂષણ છે. અરસ્તુને એક કન્યા હતી. તેનું નામ પીથિયા હતું. અરસ્તુના શિષ્ય સિકંદરની રાણીઓ એક દિવસ ગુરૂને ઘેર ગઈ. એમનું આતિથ્ય કરવામાં આવ્યું. ત્યારબાદ એમણે પીથિયાને પૂછયું, “ ચહેરાને સુંદર બનાવવા માટે શું ચોપડીએ ? ” પીથિયાએ જવાબ આપ્યો, “ લજ્જા. એ સૌથી સુંદર ચીજ છે. એ જો તમે રાખશો તો તમારે બીજુ કંઈપણ લગાડવાની જરૂર નથી. જે શીલવાન હોય તે જ સૌંદર્યવાન છે.

વનસ્થળી તથા હીરાલાલ શાસ્ત્રી :

રાજસ્થાનના હીરાલાલ શાસ્ત્રી એક સામાન્ય શિક્ષક હતા. એમણે નોકરી કરીને પેટ ભરવાના બદલે નારી શિક્ષણને પોતાનું જીવનલક્ષ્ય બનાવ્યું અને એક નાનકડા ગામમાં પોતાની જાતે એક નાનુ કન્યા વિદ્યાલય ચલાવવા લાગ્યા. સાચા મનથી ચલાવવામાં આવતા વિદ્યાલયની લોકપ્રિયતા ખૂબ વધી ગઈ. લોકોએ એને ખૂબ સમર્થન આપ્યું. એક છાપરામાં શરૂ થયેલું ‘ વનસ્થળી બાલિકા વિદ્યાલય ‘ દેશની પ્રખ્યાત શિક્ષણ સંસ્થામાંની એક છે. શાસ્ત્રીજી પ્રત્યે લોકોને ખૂબ શ્રધ્ધા જન્મી. લોકસેવકોએ એમને રાજસ્થાનના મુખ્યમંત્રીના પદ પર સ્થાપિત કર્યા. એમની સ્મૃતિમાં ટપાલ ટિકિટો બહાર પડી. આ મહાન લોકસેવા પાછળ નારી ( બાલિકા ) ની પ્રેરણા અને શુભેચ્છાઓ છુપાયેલી હતી.

બુરખો કાઢી નાખ્યો :

સન ૧૯૩૦ ની વાત છે. મિસરની એક વિચારશીલ મહિલા વિદેશના પ્રવાસે નીકળી અને પોતાના દેશમાં પણ નવજાગરણની હવા ફેલાવવા લાગી. એનું નામ હતું શાનતવી. જ્યારે તેના સ્વાગત માટે બંદર ઉપર ઘણા લોકો આવ્યા, તો એણે બધાની સામે પોતાનો બુરખો સમૂહમાં નાખી દીધો. ત્યાં હાજર રહેલી સેંકડો સ્ત્રીઓએ એનું અનુકરણ કર્યું. ત્યારથી જ બુરખા વિરોધી આંદોલન ઝડપથી ફેલાઈ ગયું.  

શ્રમશીલ રાણી :

ધનવાન હોવાથી શું ? પરિશ્રમી જીવનમાં જે આનંદ છે, તે નવરા બેઠાં બેઠાં વૈભવશાળી જીવન જીવવામાં નથી. ઈંગલેન્ડના રાજા એડવર્ડ સાતમાની પત્ની એલેક્ઝાન્દ્રા શરૂઆતથી જ ખૂબ મહેનતુ હતી. નવરા બેસી રહેવાનું એને જરાપણ ગમતું નહોતું. ઘરમાં બધું કામ કરવા માટે નોકરો હતા. તે કયું કામ કરે ? એણે ગરીબો માટે પોતાના હાથે કપડાં શીવવા માંડયાં અને તે પછી તે આજીવન તેમને કપડાં સીવીને વહેંચતી રહી અને પુણ્ય – પરમાર્થની ભાગીદાર પણ બની.

પ્રતિભાશાળી મહિલાઓ, બોઘવનચ – ર૫

પ્રતિભાશાળી મહિલાઓ, બોઘવનચ – ર૫

બોધ : પહેલ પાડયા વગરનો હીરો પણ કાચ જેવો દેખાય છે . પહેલ પાડ્યાથી જ હીરાનું સૌંદર્ય ચમકે છે અને કિંમત વધે છે . તેમ પરિસ્થિતિને અનુરૂપ જ નારી શ્રેષ્ઠ , મધ્યમ અને હલકા સરની દેખાય છે . એનું સ્વરૂપ સ્ફટિકમણિની જેમ સ્વચ્છ છે . આ એક વિચારવા લાયક તથ્ય છે કે નારી ભાવના પ્રધાન છે . એની ભાવનાને ચોટ ન લાગવી જોઈએ . એને ઉચિત સ્નેહ , સન્માન , પ્રોત્સાહન , પ્રશિક્ષણ અને સહયોગ આપવામાં આવે તો તેની પ્રતિભા ઘાણી ખીલે છે અને મહાન કાર્યો કરી શકે છે .

મોકો મળ્યો તો , પરાક્રમ કરી બતાવ્યુ :

બંગાળના વર્ધમાન જીલ્લાના જમીનદારની પુત્રવધૂ શારદા સુંદરી અઢાર વર્ષની નાની ઉંમરે વિધવા થયાં . ઈંગ્લેન્ડ સરકારે માત્ર પંદરસો રૂપિયા વાર્ષિક પેન્શન બાંધી આપીને જમીન જાગીર જપ્ત કરી લીધી . સરકાર સામે સુપ્રિમકોર્ટ સુધી લડીને તેમણે પોતાનું રાજય પાછુ મેળવી લીધું . કુટુંબના સભ્યો તેમને સાથ આપતા ન હતા . છતાં પણ તેમણે પોતાના બળે રાજ્ય ચલાવ્યું . પતિ લાખો રૂપિયાનું દેવું મૂકી ગયા હતા તે દેવું ચૂકવ્યું અને કમાણીનો મોટોભાગ તે ક્ષેત્રનાં નિધન બાળકોની ઉન્નતિ માટે ખર્ચો . તેઓ આશરે સાંઈઠ લાખ રૂપિયા રાજ્યનું પછાતપણું દૂર કરવા માટે ખર્ચતાં હતાં . તેમનું પોતાનું જીવન સાદું હતું . એમની વ્યવસ્થાથી ખુશ થઈને અંગ્રેજ સરકારે એમને ‘ મહારાણી’ની ઉપાધિ આપી . એમનું કૌશલ્ય આજે પણ વખાણવામાં આવે છે . અવસર મળે તો સ્ત્રીઓ પણ શું નથી કરી શકતી ?

પ્રતિભાશાળી દુર્ગાબાઈ દેશમુખ :

સત્યાગ્રહ આંદોલન શરૂ થયું તો તેમાં તેમણે ઝંપલાવ્યું . તે પ્રદેશના કોગ્રેસ સંચાલક શ્રીનિવાસ જેલમાં ગયા તો પોતાની જગ્યા પર દુર્ગાબાઈની નિયુક્તિ કરતા ગયા . એમણે આંદોલનનું એટલું સરસ સંચાલન કર્યું કે પહેલાંના કરતાં પણ વધારે પ્રગતિ થઈ . એમને પણ જેલમાં જવું પડયું . છૂટયા બાદ તેમણે આખા પ્રાંતમાં હિન્દીનો પ્રચાર કર્યો . મહિલાઓના સુધારા માટે એમણે બે પ્રાંતમાં ફરી ફરીને બહુ કામ કર્યું . ભારતીય બંધારણ ઘડનાર સમિતિમાં પણ તેઓ સભ્ય હતાં. મોટી ઉંમરે એમણે ભારતના નાણાં પ્રધાનશ્રી સી.ડી. દેશમુખ સાથે લગ્ન કર્યા અને રાષ્ટ્ર કલ્યાણનાં કાર્યો ચાલુ રાખ્યાં.

લાખો માટે આશાનું કિરણ – હેલન કીલરઃ

હેલન કીલર સાથે પ્રકૃતિએ જુલમ ગુજારવામાં કશું જ બાકી રહેવા દીધું ન હતું. તે આંધળી, બહેરી અને મૂંગી એ ત્રણેય વ્યથાઓથી પીડાતી હતી, પણ પોતાની સૂઝ, સમજણ અને સંકલ્પબળની મદદથી શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરવાનો કોઈને કોઈ રસ્તો શોધી કાઢતી અને બુધ્ધિની કુશળતાથી સફળતા મેળવતી ગઈ. એણે અંગ્રેજીમાં એમ.એ. કર્યું અને સાથે જર્મન અને લેટિન ભાષામાં પ્રવીણતા મેળવી. ઘરમાં પણ રોટલી બનાવવાથી માંડીને કપડાં ધોવા જેવાં દરેક કાર્ય સરળતાથી કરી લેતી. એણે કુશળતાનો ઉપયોગ માત્ર પોતાના માટે જ નથી કર્યો. પરંતુ અપંગોના શિક્ષણ તથા સ્વાવલંબન માટે આખા વિશ્વમાં ભ્રમણ કરીને કરોડો રૂપિયા ભેગા કર્યા. એની વિદ્યાથી પ્રભાવિત થઈને કેટલી વિશ્વવિદ્યાલયોએ એને “ માનદ ડોક્ટરેટ’ની ઉપાધિ આપી. લોકો એને જોઈને વિશ્વની આઠમી અજાયબી કહેતા હતા.

કલમમાંથી આગ પ્રગટી :

હેરીએટ સેં અમેરિકન મહિલા છે. જેની કલમમાંથી આગ પ્રગટી અને એણે દક્ષિણ આફ્રિકાના નિગ્રો સમુદાય વિરૂધ્ધ ચાલી રહેલા અત્યાચારોને ઉઘાડા પાડયા. એ વખતે નિગ્રોને આફ્રિકામાંથી જાનવરોની જેમ પકડી લાવી વેચવામાં આવતા હતા. એમને પશુઓ કરતાં પણ ખરાબ રીતે રાખવામાં આવતા. પરંતુ એમનો પક્ષ લે તેવું કોઈ ન હતું. તે માટે હેરીએટ સ્ટોએ એક પુસ્તક લખ્યું, “ ટોમ કાકાની ઝૂંપડી. ” એમાં અત્યાચારો એવી માર્મિક ભાષામાં વ્યક્ત કર્યા હતા કે જેઓ તે પુસ્તક વાંચતા તેઓ ચોંકી ઉઠતા અને રડી પડતા. પરિણામે આ સમયસ્યાને દૂર કરવા માટે ઉત્તર અમેરિકા અને દક્ષિણ અમેરિકામાં ગૃહયુધ્ધ ફાટી નીકળ્યું. દાસપ્રથાની વિરૂધ્ધમાં કાયદો ઘડવામાં આ પુસ્તકનો મોટો હાથ હતો. તે વખતના રાષ્ટ્રપતિ અબ્રાહમ લિંકને એની ખૂબ ખૂબ પ્રસંશા કરી હતી.

એ એના સહજ ભાવના શીલ મનોભાવનું જ પરિણામ હતું, કે તત્કાલીન પરિસ્થિતિઓનું આટલું સુંદર નિરૂપણ કરી રંગભેદ જેવી સમસ્યાને વિશ્વમંચ ઉપર લાવવામાં તે સફળ રહી.

સર્જન જનરલ મેરી :

ડો. મેરીને નોકરીની શરૂઆતમાં એક નાનકડા ગામમાં મોકલવામાં આવ્યાં. દવાખાનામાં ૧૫૦ પથારીઓ હતી, પણ માંડ ત્યાં ૧૫ પથારીઓ ભરાતી. દાયણો ઘેર ઘેર જઈને પ્રસૂતિ કરાવતી અને કમાણી કરી લેતી મેરીએ લોકોનો સંપર્ક સાધ્યો અને દાયણોને પણ સહમત કરી, ત્યાં તો ૧૫૦ ની જગ્યાએ ૩૦૦ પલંગ ભરેલા રહેવા લાગ્યા. મેરીની કામ કરવાની લગનીની સાથે એમની પદોન્નતિ પણ થઈ ગઈ. છેલ્લે તેઓ ‘ સર્જન જનરલ ‘ ના પદેથી રિટાયર્ડ થયાં. એમના સમયમાં હોસ્પીટલે ખૂબ જ ઉન્નતિ કરી હતી.

વીરબાળા તારાબાઈ : શિવાજીના વંશની એક રાણી તારાબાઈની દેશભક્તિ અને વીરતાનો અસાધારણ ઈતિહાસ છે. તારાબાઈનો પતિ યવન પક્ષમાં ભળી ગયો હતો. તેથી તેમણે પોતે રાજકાજ સંભાળી લીધુ અને શિવાજીની પરંપરા જીવિત રાખવા માટે રાજકાજ સંભળવાની સાથે સાથે દુશ્મનો અને વિશ્વાસઘાતીઓની સામે હિંમત અને સુઝબુઝથી લડતી રહી. સિત્તેર વર્ષની ઉંમરે પણ એમના જોશ અને કુશળતા નવયુવકો જેવાં જ હતાં. એ કુશળતા એમણે પોતાની જાતે પ્રાપ્ત કરી હતી. ન તો તેઓ ઢીંગલી બની રહ્યા કે ન સતી થયાં.

નર્સ આંદોલનની જન્મદાત્રી નાઈટિંગલ :

ફ્લોરેન્સ નાઈટિંગલનું મન પહેલેથી જ દીનદુઃખીઓની સેવામાં જીવન વિતાવવાનું હતું. તેથી તેણે નર્સનું શિક્ષણ મેળવવાની કોશિશ કરી. તેના પિતાને એ ના ગમ્યું અને લગ્ન કરવા દબાણ કરવા લાગ્યા. અંતે નાઈટિંગલની વાત માનવામાં આવી. ૩૩ વર્ષની ઉંમરે તે ક્રીમિયાના યુધ્ધમાં ઘાયલ સૈનિકોની સેવા કરવા યુધ્ધના મોરચે ગઈ. તે જોઈને બીજી સ્ત્રીઓ પણ નર્સ સેવામાં સામેલ થઈ. પહેલાં ૧OO ઘાયલ વ્યક્તિમાંથી ૮૦ મરી જતા હતા. તેના બદલે હવે ત્યાં દર હજારે ૨૫ જેટલી વ્યક્તિ મૃત્યુ પામતી. યુધ્ધ પુરૂ થતાં તેણીએ નર્સોની ટ્રેનિંગ માટે એક વિદ્યાલય ખોલ્યું અને આખું જીવન પીડિતોની સેવામાં પુરૂં કર્યું.

તિરંગો ઝંડો અને મેડમ કામા :

મુંબઈના શ્રી રાવજી પટેલે પોતાની પુત્રી ભીકાજી કામાને વધુ અભ્યાસાર્થે એલેક્ઝાન્ડ્રિયા કન્યા વિદ્યાલયમાં ભણવા મોકલી. એ વખતે જર્મનીમાં વિશ્વ સમાજવાદી સંમેલન થયું. એમાં સ્વતંત્ર દેશો જ ભાગ લઈ રહ્યા હતા. ભારત પરાધીન દેશ હોવાને લીધે તેમાં પ્રવેશ ન મળ્યો. એનું કામાને

બહું જ દુ : ખ થયું અને તેઓ સ્વેચ્છાપૂર્વક પ્રતિનિધિ બનીને સંમેલનમાં ગયાં. સાડીનો એક છેડો ફાડીને તિરંગો ઝંડો બનાવ્યો અને એ લગાવ્યો. હાજર રહેલા દેશોએ ભારતનો જયજયકાર કર્યો. તિરંગા ઝંડાની જન્મદાત્રી ભીકાજી કામા જ હતાં. પાછળથી એમાં થોડો સુધારો કરવામાં આવ્યો. સ્વતંત્રતા માટે રાષ્ટ્રીય આંદોલનનાં સક્રિય કાર્યકર્તા હતાં.

સુધારક નારી, બોધવચન – ર૪

સુધારક નારી, બોધવચન – ર૪

બોધ : જ્યારે પણ કુટુંબમાં ઈચ્છિત વાતાવરણની જરૂર પડે છે, ત્યારે નારી એક માતાના રૂપમાં શિક્ષકની પણ ભૂમિકા નિભાવે છે. એના પોતાના કેળવેલા સુસંસ્કારો નારીને પ્રખર અને પ્રતિભાવાન બનાવી દે છે. એની વાણી તથા વિહાર અમોધ શસ્ત્રનું કામ કરે છે.

ગોપીચંદના જીવનનું પરિવર્તનઃ

બંગાળના રાજા ગોપીચંદ યુવાનીમાં અનેક વ્યસનોથી ઘેરાયેલા હતા. એમણે ઘણાં લગ્નો કર્યા અને મદ્યપાનની કુટેવ પાડી.

એમણી માતા હંમેશાં એક જ વાત વિચારતાં હતાં કે છોકરાને કુમાર્ગેથી સન્માર્ગ પર કેવી રીતે વાળવામાં આવે. તેમની માતા ચાહતાં હતાં કે તે તપસ્વી બને અને જનકલ્યાણનાં મહત્વપૂર્ણ કાર્યો કરે. એટલા માટે એમણે પોતે શિક્ષણ આપવાનો અને જીવનના મહાન ઉદેશ્યો સમજાવવાનો પ્રારંભ કર્યો. આ શુભકાર્યમાં એમના મામાએ પણ મહત્વનો ભાગ ભજવ્યો. ગોપીચંદના મામા ભર્તુહરિ હતા અને તેઓ પહેલેથી જ તપસ્વી બની ગયા હતા. માતા અને મામા બંનેના શિક્ષણનો પ્રભાવ પડ્યો. સાથે સાથે યોગી જાલંધરનાથના સંપર્કમાં આવતાં તેઓ તેમના શિષ્ય પણ બની ગયા.

ગોપીચંદ, ભર્તુહરિ અને જાલંધરનાથની ત્રિપુટીએ દૂર દૂરનાં ક્ષેત્રોમાં પરિભ્રમણ કરી ધાર્મિક વાતાવરણનું નિર્માણ કર્યું. પત્નીનું ઠપકાભર્યું પ્રોત્સાહન : જોધપુરના મહારાજા યશવંતસિંહની રાણી એમના કરતાં પણ વધારે શૂરવીર હતી. રાજા યુધ્ધમાં ગયા હતા અને હારીને પાછા આવ્યા. રાણીએ કિલ્લાના દરવાજા બંધ કરાવી દીધા અને કહ્યું કે મારા પતિ ભાગેડુ ના હોઈ શકે. ભાગેડુ રાજા માટે આ કિલ્લામાં સ્થાન નથી. યશવંતસિંહ રાણીની આ ટકોરને લીધે પાછા યુધ્ધમાં ગયા અને સાહસથી લડી વિજય પ્રાપ્ત કર્યો.

બિલ્વમંગળમાંથી સૂરદાસ :

બિલ્વમંગળ વેશ્યા ચિંતામણિ પર અત્યંત મુગ્ધ હતા. તેઓ પિતાના અગ્નિસંસ્કારમાંથી લોકોની નજર ચૂકવીને સીધા વેશ્યાને ત્યાં જતા રહ્યા. રસ્તામાં નદી આવતી હતી. પરંતુ નદી કઈ રીતે પાર કરે. પાણીમાં એક મડદુ તણાતું આવતું હતું તેની ઉપર બેસી નદી પાર કરી.

મોડી રાત્રે વેશ્યાને ઘેર પહોંચ્યા. વેશ્યાએ એમને ખૂબ જ ધિક્કાર્યા અને કહ્યું, “ જે સડેલી લાશ ઉપર બેસીને આવ્યા એવી જ લાશ તમારી સામે ઉભી છે. આ મળમૂત્રથી ભરેલા શરીરનો મોહ છોડી જીવનનો સાચો માર્ગ અપનાવો. ”

વેશ્યાના સારા ઉપદેશથી પ્રભાવિત થઈ નિંદનીય બિલ્વમંગળ મહાત્મા સૂરદાસ બની ગયા.

મૂર્તિમાન દેવી જેન એડમ્સ :

જેન એડમ્સના પિતા સેનેટર અને મિલમાલિક હતા. એકની એક પુત્રી માટે એમણે અપાર સંપત્તિ સાચવીને રાખી હતી. જેન એડમ્સ પોતાનો સમય શ્રેષ્ઠ પુસ્તકોના વાંચનમાં ગાળ્યો અને પિતાના મૃત્યુ પછી બધી જ સંપત્તિ વેચીને અમેરિકામાં એક ‘ ડલ હાઉસ ‘ માનવસેવા સંસ્થાન બનાવ્યું. એમાં ‘ સસ્તુ ભોજન અને સસ્તુરહેઠાણ ’ એ એનો પ્રત્યક્ષ કાર્યક્રમ હતો.આ બહાને જે હજારો વ્યક્તિઓ ત્યાં આવતી, એમને લોકોપયોગી જીવન જીવવાની પ્રેરણા તે આપતાં, એમના કાર્યની મહત્તા સમજાતાં જલાખો લોકો એમના સહયોગી બની ગયા.

એમણે સ્ત્રીઓ, બાળકો, વિકલાંગો અને રોગીઓની સેવા, સહાયતા માટે અનેક સંસ્થાઓ ચલાવી. “ આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા લીગ ‘ પણ એમની જ સ્થાપેલી સંસ્થા છે. એમને નોબેલ પુરસ્કાર પણ મળ્યો હતો. એ બધા પૈસા પણ મહિલા લીંગને દાનમાં આપી દીધા હતા. એડમ્સ આજીવન બ્રહ્મચારિણી રહ્યાં. એમને કરૂણાની મૂર્તિ, દેહધારી દેવી માનવામાં આવતાં હતાં.

સેવાભાવી નર્સ કુમારિકાઓ :

યુદ્ધ સમયે ભણેલી નર્સોની જરૂર પડી. કુમારિકાઓને આ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવામાં આવી. ઈગ્લેન્ડને પૂરતી સંખ્યામાં ભણેલી નર્સો મળી ગઈ. યુધ્ધ પુરૂ થયા પછી નર્સોને ડોક્ટરોની સહાયિકા માત્ર બનીને રહેવું પડતું હતું. તેઓ પોતાની સ્વતંત્ર પ્રતિભાનો ઉપયોગ કરી શકતી ન હતી.

સાહસિક નર્સ વેનિટે કુશળ નર્સોની એક ટીમ બનાવી અને ઈંગ્લેન્ડની આસપાસના નાના ટાપુઓમાં રહેતા આદિવાસીઓની સેવા કરવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી. તેઓ આદિવાસી વિસ્તારમાં જ ત્યાં પ્રસુતિના સંકટમાં ફસાયેલી અનેક અભણ સ્ત્રીઓના પ્રાણ બચાવતા હતાં. તેઓ સાથે સાથે બાળકો અને પુરૂષોની પણ સેવા કરતાં હતાં. આ રીતે ૩૦ ટાપુઓની પ્રતિકુળ પરિસ્થિતિઓમાં રહીને પણ ત્યાંના પછાત લોકોની સેવા કરી. વેનિટ યુનિટની સંખ્યા ૩૦ ની હતી. આ પુણ્યકાર્ય કરવામાં ધીરે ધીરે નર્સોની સંખ્યા ૩૦૦ ની થઈ ગઈ. એમણે અનુભવ કર્યો કે વિલાસી જીવન જીવવાની સરખાવણીમાં એમનું આ સેવાનું પગલું કેટલુ કરૂણાભર્યુ છે ! વેનિટ ૮૦ વર્ષ સુધી જીવ્યાં. તેમણે આ પછાત વિસ્તારની આજીવન સેવા કરી.

અરવિંદ આશ્રમનાં માતાજી :

પેરિસના એક સમૃદ્ધ પરિવારમાં જન્મેલી મીરાના પૂર્વજન્મના સંસ્કાર એવા હતા કે જેને લીધે એમનું મન વિલાસમાં જરાપણ લાગ્યું નહીં. એમના અધ્યયનનો વિષય શરૂઆતથી જ અધ્યાત્મનો હતો. ઉંમરલાયક થતાં એમનું લગ્ન ફ્રાન્સના પ્રખ્યાત દાર્શનિક રિચાર્ડની સાથે થયું. તેઓ પણ તત્વજ્ઞાનના કોયડા ઉકેલવામાં મગ્ન રહેતા હતા. સન્ ૧૯૧૪ માં બન્ને જણ ભારત આવ્યાં અને પોંડિચેરી રહ્યાં. તેઓ અરવિંદના જીવનનું નજીકથી અધ્યયન કરવા અને એમના સત્સંગનો લાભ લેવા જતાં હતાં, થોડા સમય પછી તેઓ પાછા જતા રહ્યા ,

રિચાર્ડ પોતાની પત્ની મીરાના મનોભાવને સમજતા હતા. તેઓ પોતે મીરાને અરવિંદ આશ્રમમાં મૂકવા માટે આવ્યા કે જેથી એમની પ્રગતિની સાથે સાથે અધ્યાત્મક્ષેત્રની પણ સેવા કરી શકે. મીરા પોંડિચેરી આશ્રમમાં હંમેશ માટે રહી ગયાં. અરવિંદ એકાંત સાધનામાં તલ્લીન હતા. મીરાં એમનો સંદેશો સાધકો સુધી પહોંચાડતાં અને સાથે સાથે આશ્રમની વ્યવસ્થા પણ ચલાવતાં. એમનાં સંરક્ષણમાં આશ્રમની ખૂબ પ્રગતિ થઈ. મીરા માતાજીના નામથી પ્રખ્યાત થયાં. તેઓ સાચા અર્થમાં અરવિંદનું પ્રતિનિધિત્વ કરતાં હતાં.

નારી સ્નેહ – સૌજન્યની મૂર્તિ છે, બોધવચન -૨૩

નારી સ્નેહ – સૌજન્યની મૂર્તિ છે, બોધવચન -૨૩

બોધ : નારીમાં કુદરતી રીતે જ સ્નેહ સૌજન્ય વધારે પ્રમાણમાં હોય છે. એને વ્યકિતત્વના નિર્માણની મુખ્ય ક્ષમતા ગણવામાં આવે છે. જેવું બીબું હોય છે તેવાં જ સાધનો કે આભૂષણો બને છે. કુંભાર પોતાના ચાકડા ઉપર આંગળીઓની કુશળતાથી ભીની માટીને ગમે તે વાસણમાં બદલી શકે છે. એ જ રીતે મારી પોતાના પરિવારના નાના મોટા બધા સભ્યોને પોતાની ઈચ્છા મુજબ ઘડવામાં કે બદલવામાં સમર્થ છે. નારીની પ્રતિભાનો વિકાસ કરવો તે ઘણું અગત્યનું કામ છે. એમાં આખી સૃષ્ટિનું કલ્યાણ રહેલું છે. દેવીઓની અભ્યર્થનાનું શાસ્ત્રમાં બહુ મહાત્મય બતાવવામાં આવ્યું છે તે ખરેખર યથાર્થ છે. તેઓ જલદી પ્રસન્ન થાય છે અને વધારે વરદાન આપે છે. પ્રત્યક્ષ દેવીઓના રૂપમાં નારીઓને જોઈ શકાય છે.

ધૃણાને કોઈ સ્થાન નહીં :

એક સ્ત્રી સંત હતી. તેનું નામ હતું રાબિયા અને કામ હતું ઈશ્વરભક્તિ. ફરતાં ફરતાં કેટલાય સંતો સત્સંગ કરવા માટે એની પાસે આવતા. એક સાધુ રાબિયાનો ધર્મગ્રંથ લઇને વાંચવા લાગ્યો. એમાં એક પંક્તિ કપાઈ ગઈ હતી. એણે પાઠ કરવાનું બંધ કરી દીધું અને બોલ્યો, “ તમારો આ ગ્રંથ તો અપવિત્ર થઈ ગયો. કોઇકે એને નષ્ટ કરી નાખ્યો છે. આ કુકૃત્ય કોણે કર્યું, “ મેં ” રાબિયાએ ટૂંકો જવાબ આપ્યો. આગળ તે બોલી કે, “ મેં એ પંક્તિ વાંચી પણ છે. ”

“ હા, હા, એમાં લખ્યું છે કે શેતાન પ્રત્યે ધૃણા રાખો. ” સાધુએ કહ્યું. રાબિયા બોલી, “ મેં જ્યારથી ઈશ્વર સાથે પ્રેમ કર્યો છે ત્યારથી મારા હૃદયમાં ધૃણા રહી જ નથી. ઈશ્વરના પ્રેમે મારા સંકુચિત દૃષ્ટિકોણને વિશાળ સહૃદયતામાં બદલી નાખ્યો છે. જો શેતાન પણ મારી સામે આવીને ઉભો રહે તો હું તેને પણ પ્રેમ કરીશ. ”

સામાન્ય નારી પણ પ્રેમની સાકાર મૂર્તિ છે. એ કોઈ પ્રત્યે દ્વેષ રાખતી નથી. એનું હૃદય એટલું બધું ઉદાર હોય છે કે તે પાપીને પણ ક્ષમા આપી નવું જીવન જીવવાની તક આપે છે.

પક્ષીનાં ઈંડાં પાછાં આપ્યાં :

દીનબંધુ એન્ડ્રુઝમાં વિશ્વમાનવતા પ્રત્યેની પ્રેમભાવના એમની માતાની પ્રાણીમાત્ર પ્રત્યેની કરૂણાના કારણે વિકસી હતી.

“ મા, જો તો કેવી સરસ વસ્તુ લાવ્યો છું. ” “ અરે એમા શું લઈ આવ્યો ? આ તો કોઈક પક્ષીનાં ઈંડા છે. મને લાગે છે કે તું એ પક્ષીનાં ત્રણેય ઈડાં ઉઠાવી લાવ્યો છે. જ્યારે તેમની મા માળામાં પાછી આવશે ત્યારે ખૂબ રડશે, બેટા. ”

 “ મા, આ પક્ષીનાં ઈંડાં હશે તેની મને શું ખબર ? ” બાળક લંગડાતો લંગડાતો એ વૃક્ષ પાસે ગયો, કારણ કે ચોટ વાગવાથી તેના પગમાં દુ : ખાવો થતો હતો. તે વૃક્ષ ઉપર ચડ્યો અને એણે સાચવીને બધાં ઈંડાં માળામાં મૂકી દીધાં. પછી પેલી માદા વૃક્ષ ઉપર પાછી ન આવી ત્યાં સુધી તે વૃક્ષ નીચે બેસીને રડતો રહ્યો. માદાને જોઈને એનુ બધું દર્દ કોણ જાણે ક્યાં જતુ રહ્યું અને હસતો કૂદતો પોતાની મા પાસે પાછો ફર્યો. આ બાળક બીજુ કોઈ નહીં, પણ દીનબંધુ એન્ડ્રુઝ હતા. તેઓ ભારત આવી આખી જીંદગી ગરીબોને પોતાના ભાઈ માનીને પ્યાર અને સેવા કરતા રહ્યા. માતાએ આપેલા કરૂણાના સંસ્કાર જીવનભર તેમની મૂડી બની રહ્યા.

બાળકો વધારે પ્રિય :

સિગ્રિડ અનસેટ નામની પ્રખ્યાત નોર્વેજીવન લેખિકાને જ્યારે ૧૯૨૮ માં નોબેલ પારિતોષિક મળ્યું ત્યારે કેટલાય ખબરપત્રીઓ તેમને વધાઈ આપવા તેમના નિવાસ સ્થાને ગયા. તે વખતે તેઓ પોતાના બાળકોને સુવડાવી રહ્યા હતા એટલે તેમને થોડીવાર થોભવાનું કહ્યું.

બાળકો જ્યારે ઉંધી ગયાં ત્યારે તેઓ બહાર આવ્યાં. ખબરપત્રીએ તેમને વધામણી આપી અને કહ્યું કે આવા સૌભાગ્યશાળી અવસરે પણ તેઓ બાળકોને ભૂલી ન શક્યાં ? આ સાંભળી સિગ્રિડ અનસેટે કહ્યું કે, “ મને આ વર્ષે નોબેલ ઈનામ મળ્યું તે આનંદની વાત છે. હું તમારી આભારી છું. સાથે સાથે ક્ષમા માગું છું કારણ કે નોબેલ ઈનામથી પણ વધારે આનંદ મને મારાં બાળકો સાથે રહેવામાં મળે છે. ”

પાંચાલીનું વિશાળ :

હૃદય દ્રૌપદીના પાંચ પુત્રોને જ્યારે તેઓ ઊંઘતા હતા ત્યારે દ્રોણ પુત્ર અશ્વત્થામાએ મારી નાખ્યા. પાંડવોના ક્રોધની સીમા ન રહી. તેઓ એને પકડી લાવ્યા અને દ્રૌપદી સમક્ષ જ તેનું માથુ કાપવા માગતા હતા.

દ્રૌપદીનો વિવેક જાગૃત થયો. તેણે કહ્યું, “ પુત્રના મૃત્યુનું માતાને કેટલું દુઃખ હોય છે તે હું જાણું છું. એટલું જ દુઃખ તમારા ગુરૂ પત્નીને થશે. ગુરૂના ઋણને,  ગુરૂમાતાના ઋણને સમજીને એને છોડી દો . અશ્વત્થામાને છોડી મૂક્યો . કરૂણાનો બદલાની ભાવના ઉપર વિજય થયો . દ્રૌપદીની વિશાળ ભાવનાનો આ પ્રસંગ મહાભારતમાં મહાન ગણાય છે.”