ૠષિ ચિંતનના સાનિધ્યમાં

ગૌરક્ષાનો નક્કર ઉપાય

ગૌરક્ષાનો નક્કર ઉપાય

ગૌપાલનનું મહત્ત્વ આપણે બધાં માનીએ છીએ અને તેની સાથે જોડાયેલી ધર્મભાવનાને પણ

ખરા મનથી સમર્થન આપીએ છીએ. તેનુ રક્ષણ તથા વૃદ્ધિ માટે દરેકને મન થાય છે, પરંતુ તેના મટે શું કર્વું જોઈએ. એનો અસર્કરક ઉપાય ન સૂઝવાથી આપણે જેટલું ધારીએ છીએ એટલું કામ થઈ શકતું નથી.

બજારમાં દરેક જગ્યાએ ભેંસના દૂધની માંગ છે, કારણ કે તેમાં ચીકાશ વધારે હોવાથી સ્વાદિષ્ટ લાગે છે અને ઘી તેમજ માવો વધારે પ્રમાણમાં મળે છે તેથી લાભાયક પણ છે. ગાયનું દૂધ પાતળું હોય છે. તેથી કોઈવાર લોકો ભેંસના દૂધમાં મેળવીને કોઈ પણ રીતે વેચે છે અથવા તો ઓછી કિંમતે વેચી દે છે. બંને દશામાં ગાય પાળવાવાળાને ખોટ જ થતી રહે છે. જેટલી મહેનત ગાય માટે કરવી પડે છે એટલી જ ભેંસ માટે કરવી પડે છે. તે ચારો ઓછો જ ખાય છે પરંતુ એને રહેવા માટે જગ્યા તથા બીજાં એને માટેનાં કાર્યો એકસરખાં જ કરવાં પડે છે. તેથી જ ગૌપાલનનો રિવાજ ઘટતો જાય છે અને તેનું સ્થાન ભેંસે લેવા માડયું છે.

દુનિયામાં સર્વત્ર ગૌપાલનનો રિવાજ છે. તેના દૂધની આરોગ્યવર્ધક વિશિષ્ટતાઓથી દરેક વ્યક્તિ પરિચિત છે. ભેંસના દૂધને એ કક્ષાએ તેલ જેવું ગણવામાં આવે છે. પીવા માટે દરેક જણ ગાયના દૂધનો જ ઉપયોગ કરે છે. એ લોકોને ત્યાં ગાય માટે માતૃભાવના કે ગાયનો વધ ન કરવાની મનાઈ નથી. તે છતાં વિશ્વમાં સર્વત્ર ગાયોની સંખ્યા તથા ગુણવત્તા વધારવાનો સામર્થ્યપૂર્વકનો પ્રયત્ન કરવામાં આવી રહ્યો છે. એનું એ જ મુખ્ય કારણ છે કે તે એક દિવસમાં ત્રીસ કિલો દૂધ આપે છે. દિવસમાં ત્રણ વખત મશીનથી દોહવામાં આવે છે. આ લાભ થતો હોવાથી તેને કાપી નાખવાની વાત કોઈ જ વિચારતું નથી. આપણે જો સાચેસાચ

ભાવનાશીલ છીએ અને ગાયની રક્ષા તથા વૃદ્ધિની આશા રાખીએ છીએ તો સૂત્રો પોકા૨વાને બદલે અસરકારક પગલાં લેવાં પડશે.

ગાંધીજીએ ખાદીનું મહત્ત્વ સમજાવવા માટે પ્રબળ આંદોલન કર્યું હતું અને જાડી અને મોંઘી ખાદીનાં દૂરગામી પરિણામોની જાણકારી કરાવીને આ વાત લોકોના ગળે ઉતારી હતી. તે સાથે ખાદીના ઉત્પાદન માટે અસરકારક તંત્ર ઊભું કર્યું હતું. ત્યારે ખાદીએ પકડ જમાવી હતી. આજથી સો વર્ષ પહેલાં ચાના વેપારીઓએ ચાનો પ્રચાર કરવા માટે ઘરે ઘરે જઈને બનાવેલી તૈયાર ચા એક પૈસામાં વેચી તથા એક પકેટ ચા મફત આપવાનો કાર્યક્રમ ચલાવ્યો હતો. એ પ્રચારે આગળ વધતાં વધતાં ચાને જનજીવનનું એક અભિન્ન અંગ બનાવી દીધી છે.

આજે જે લોકો ગાયનું દૂધ તથા ઘી લેવું ઇચ્છે છે, તે લોકોને શુદ્ધ વસ્તુ પૂરતા પ્રમાણમાં મળી શકે એવી કોઈ જ વ્યવસ્થા નથી. દૂધ વેચનારાઓ ભેંસના દૂધમાં પાણી ભેળવીને એને ગાયના દૂધમાં ખપાવે છે. શુદ્ધતાની ખાતરી ન રહેવાથી ખરીદનાર પણ મન મારીને બેસી રહે છે, અને આર્થિક લાભની દૃષ્ટિએ નુકસાન થવાના કારણે ગાય પાળનાર પણ આની અગણના કરે છે. ફળસ્વરૂપ ગૌધન ઘટતું જાય છે. કતલખાનાંઓમાં ગાયની સંખ્યા વધવાનું કારણ પણ એ છે કે ગાયના દૂધ કરતાં તેનું માંસ અને ચામડું વધારે લાભદાયક બન્યું છે.

ગાયની રક્ષા કરવાનું કામ ભારત જેવા કૃષિપ્રધાન અને દૂર ગામડાંઓ સુધી ફેલાયેલા ભારત દેશ માટે અત્યંત જરૂરી છે. અહીં નાનાં ખેતરો બળદો વડે જ ખેડવામાં, વાવવામાં અને સિંચવામાં આવે છે. બળદો જ નહીં રહે તો આ દેશના ગરીબ ખેડૂતો ખેતીકામથી વંચિત રહી જશે અને પેટ પૂરવા માટે ફાફા પડી જશે. ભેંસનું બચ્ચું ખેતીનું કામ નહીં કરી શકે.

એનિ સાથે વિકાશની દિશા માં પગલાં ભરતાં હવે પછીના દિવસોમાં પરિવહનનુ કામ પણ વીસતૂત કરવુ પડશે. શહેરોમાં, કસ્બાઓ સાથે ગામડાંઓની આવ-જાની કડી મજબૂત બનાવવાથી જ ચીજવસ્તુઓને અહીંથી લાવી ત્યાં પહોંચાડવાનું શક્ય બનશે જે કામ રેલ્વે અથવા તો ટ્રકથી નહીં થાય એ કામ બળદગાડાઓથી જ શકય થશે. પહેલાંની જેમ સ્ત્રીઓ અને બાળકોનું નજીકનાં સગાંસંબંધીઓને ત્યાં આવવા જવા માટેની સગવડતા બળદગાડાઓથી જ શક્ય બને છે. હવે એની ધરી અને પૈડાંઓમાં સુધારો થવાથી અને સરકારનો ઈરાદો ગામડાંઓમાં સારી સડકો બનાવવાનો હોવાથી ચોક્કસ બળદગાડાઓનો ધંધો વધશે. ખેતીના કામમાં તો પરિસ્થિતિ જોતાં બળદની ચોક્કસપણે જરૂરિયાત છે જ.

બાળમરણ તથા અપૂરતા પોષણથી બચવા અને રોગીઓના યોગ્ય આઘર માટે ગાયના દૂધનો જ ઉપયોગ થાય છે. આ કામ માટે ભેંસના દૂધની જરૂર નથી. તેથી જ તંદુરસ્તીનું મહત્ત્વ સમજનાર સમજુ વર્ગમાંથી દરેક વ્યક્તિએ દરેક જણને સમજાવવું પડશે કે ગાયનું દૂધ ઉપરોક્ત ઉદ્દેશની પૂર્તિ કરે છે. જાડું અને ચીક્કું દૂધ જોઈએ તો મગફ્ળી, તલ, સોયાબીન જેવી ચીજો પાણીમાં પીસીને તૈયા૨ ક૨વાથી ભેંસના દૂધ કરતાં સસ્તું પડે છે. એના તેલમાંથી મિષ્ટાન્ન પણ બની શકે છે. પછી ચીકાશના લોભમાં ભેંસના દૂધને પ્રાધાન્ય આપવામાં આવે એનો શો અર્થ ? સમગ્ર વિશ્વ દૂધની જરૂરિયાત ગાયના દૂધથી પૂરી કરે છે. માંસાહારીઓ પણ ગાયના દૂધને મહત્ત્વ આપે છે. તો પછી આપણે જ એવા કમભાગી કેમ રહીએ કે ગાય માતાની જય બોલીએ અને ઘી, દૂધ ભેંસનાં વાપરીએ.

જનસાધારણને ગાયના દૂધ અને ઘીની મહત્તા સમજાવવામાં આવે. ખેડૂતોને કહેવામાં આવે કે એ લોકો બળદો વગર ખેતી અને આવન-જાવન અને પરિવહનની સમસ્યા હલ નહીં કરી શકે. એટલે જ ગાયનો યોગ્ય ઉછેર ખેડૂત માટે જીવનમરણનો પ્રશ્ન છે. એને શ્રદ્ધાથી જ નહીં સાવધાનીથી અર્થવ્યવસ્થાને ધ્યાનમાં રાખીને નવેસરથી રસપૂર્વક અપનાવવો જોઈએ અને તે અનુસાર જ પશુપાલનની કોઈ નવી નીતિ થંડવી જોઈએ.

ગાયનું ચોખ્ખું દૂધ અને ઘી દરેક જણને મળી શકે તે માટે પ્રમાણિક ડેરીઓ ખોલવી જોઈએ. આ નવા ઉદ્યોગની વ્યાપકતાની હવે

: આ દેશમાં આગળ વધવાની શક્યતા છે. ઢગલાબંધ વિચારશીલ લોકો એવા છે જે ગાયનું જ દૂધ પસંદ કરે છે. માખણ, ઘી, દૂધ પણ ગાયનું જ લેશે. એટલા માટે જ ચોખ્ખી વસ્તુ મળી ૨હે અને નજીકના જ વિસ્તારમાંથી મળી રહે એવી વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ. એ વગર શ્રદ્ધાળુ અને વિચારશીલ લોકો પોતાને અસહાય અનુભવશે અને ભેંસનું દૂધ અને વનસ્પતિ ધી જેવો અત્યાર સુધી વપરાશ થતો હતો એવી જ રીતે આગળ જતાં પણ કરશે. માત્ર ધર્મની શ્રદ્ધા જ સર્વસ્વ નથી હોતી એને સજીવ રાખવા માટેનું વ્યાવહારિક સ્વરૂપ પણ બનાવવું જોઈએ. નહીં તો ફક્ત લ્પનાના ઘોડા દોડાવવાથી કોઈ સમાધાનકારક ઉકેલ નહીં આવી શકે.

સારી ગુણવત્તાવાળું અને પ્રમાણમાં વધારે દૂધ અને ઘી તેમજ તંદુરસ્ત બળદો આપી શકવાવાળી સમર્થ ગાયોની દરેક જગ્યાએ ડેરીઓ બનાવવામાં આવે. એનું દૂધ અને ઘી ચોખ્ખું મળે અને ગ્રાહકોને પોતાના રહેઠાણની નજીક જ મળી રહે એવી વ્યવસ્થા હોય. અત્યારે પણ દૂધનો પુરવઠો શહેરો અને ઉપનગરોમાં સાઈકલવાળા ફેરિયા જ પૂરો પાડે છે. એ લોકો જે રીતે દૂધ આપવા આવે છે એમાં નવું કંઈ જ કરવાનું નથી. લોકો પાસે પૈસા પણ છે. નવા ઉદ્યોગો શરૂ કરવા માટેની તપાસ પણ લોકો કરતા રહે છે. સહ્કારી સમિતિઓને પણ સરકાર તરફથી ઘણું જ પ્રોત્સાહન મળતું રહ્યું છે. ધાર્મિક અને વિચારશીલ વર્ગ ગૌરસ માગે પણ છે. ભલે એ થોડો મોંધો કેમ ન હોય ખેડૂતોને તો તંદુરસ્ત બળદો જોઈએ. સંગઠિત ડેરીઓ દ્વારા આ સઘળી બાબતો શક્ય થઈ શકે છે અને એ લોકો જ જનતાની એક મહત્ત્વની જરૂરિયાત પૂર્ણ કરી શકે છે.

જરૂરી નથી કે આ કાર્ય કાયમ ડેરીઓમાં જ થાય તેની વ્યવસ્થા, સગવડ અને લાભદાયક પદ્ધતિ સમજી શક્યા પછી દરેક ખેડૂત એક વ્યવસાય સ્વીકારી લેશે.

જે મહેનત તેને ભેંસ માટે કરવી પડે છે કદાચ તેટલી જ મહેનત કરવાથી એટલો જ લાભ મળતો હોય તો દરેક જણ પસંદ કરશે કે ભેંસની જગ્યાએ ગાય પાળીને પોતાના દેશને ખરા અર્થમાં ગોવાળોનો દેશ બનાવી શકાય.

ગાયોનું સંરક્ષણ-સમયની મહત્ત્વની જરૂરિયાત

ગાયોનું સંરક્ષણ-સમયની મહત્ત્વની જરૂરિયાત

બળતણ પણ ખોરાક જેટલું જ જરૂરી છે. અનાજની અછત વખતે શાક્ભાજી ઉગાડવા અને તેના પર નિર્ભર રહેવાની ટેવ પાડવી પડે છે. પરંતુ તેને રાંધવું તો પડશે, ઉકાળવું પડશે. દૂધ, ચા, ગરમ કરવા માટે પણ બળતણની જરૂર પડે જ છે. તેથી તેને પણ ખોરાક જેટલું જ મહત્ત્વ આપવામાં આવે છે.

દેશમાં ગરીબાઈ જોતાં મોંધું બળતણ તો ઉપયોગમાં લઈ નહીં શકાય. દરેક ઘરોમાં વીજળી અથવા તો ગેસથી ખાવાનું રાંધી શકાય એટલું તો એનું ઉત્પાદન પણ નથી, અને ન તો ગ્રાહકોની એવી આર્થિક સ્થિતિ છે કે તેઓ વધારે કિંમત આપીને મેળવી શકે. કેરોસીન કે પથ્થરિયો કોલસો બળતણ માટે કામ આવે છે. પરંતુ ગામડાઓમાં અને દેશનાં કેટલાંય છૂટાછવાયાં ગામોમાં, દરેક ખૂણે એ પહોંચાડી શકાતું નથી. અને તેમ છતાં એ એટલા પૂરતા જથ્થામાં મળી શકતું નથી કે દરેક જણની આવશ્યકતાની પૂર્તિ કરી શકાય.

– આવી પરિસ્થિતિમાં બળતણની જરૂરિયાત પૂરી કરવા માટે ઘણા ખરા લોકો લાકડાં અને છાણાં પર આધાર રાખે છે. મોટાં શહેરોમાં લાકડાંનું બળતણ વેપારીઓ પાસેથી મળી રહે છે. પરંતુ ગામડાના લોકો તેને નજીકનાં જંગલોમાંથી મેળવે છે. ખાનગી ધોરણે બળતણ માટે ઝાડ ઉગાડનાર તો કોઈક જ વ્યક્તિ હોય છે. લગભગ, તો એ સરકારી જંગલોમાંથી જ મેળવી શકાય છે. તેને ઘણા લોકો તો વનવિભાગમાંથી ખરીદી લે છે, પરંતુ લગભગ તો આ જરૂરિયાતની પૂર્તિ ચોરી-છૂપીથી ઝડ કાપીને જ કરવામાં આવે છે. જ્યારે આ રીતની વ્યવસ્થા પણ નથી થતી તો છાણમાંથી છાણાં બનાવીને બળતણ તરીકે વપરાય છે. આ રીતે કોઈને કોઈ પ્રકારે ચૂલા સળગાવવામાં આવે છે.

જંગલો ઝડપથી કપાઈ અને ઘટી રહ્યાં છે. વાયુ પ્રદૂષણનું નિરાકરણ કરવાનું સાધન જ વૃક્ષો છે. તે કાર્બન શ્વાસમાં લે છે અને ઑક્સિજન છોડે છે. શ્વાસ લેવા માટે ચોખ્ખી હવા ત્યારે જ મળી શકે છે જ્યારે હરિયાળી પૂરતા પ્રમાણમાં હોય જો જંગલો કપાવા અને ઘટવા માંડ્યા તો વાયુની અશુદ્ધિ વધતી જશે. વૃક્ષો કપાવાથી વાયુની અશુદ્ધિ ઘટશે નહીં ઉપરથી વધશે. અશુદ્ધ વાયુમાં શ્વાસ લેવો એટલે ઝેરી ખોરાક ખાવો અને વિષાક્ત પાણી પીવું જંગલોનો વિનાશ એટલે સીધા અર્થમાં સાર્વજનિક સ્વાસ્થ્યની બરબાદી સાર્વજનિક એટલે કહી શકાશે કે અનાજની જેમ વાયુ દરેક વ્યક્તિ પોત-પોતાના માટે સાચવીને નથી રાખી શકતી. એના વ્યાપક ભંડારમાંથી દરેક અમીર કે ગરીબ શ્વાસ લે છે. તળાવનું પાણી ઝેરી હોવાથી તેમાં પાળવામાં આવતી બધી જ માછલીઓ મુશ્કેલીમાં મૂકાઈ જાય છે. વાયુના પ્રદૂષણથી દરેકનું સ્વાસ્થ્ય બગડે છે. આપણા દેશમાં મુખ્ય જરૂરિયાત કરતાં કેટલીય ઓછી સંખ્યામાં જંગલો બચ્યાં છે. જો એ પણ આવી રીતે કપાતાં રહ્યાં તો એનું ભયંકર પરિણામ દરેક રીતે ભોગવવું પડશે. જેમાં વાયુ પ્રદૂષણને કારણે દરેક મનુષ્યની સ્વાસ્થ્યની બરબાદી મુખ્ય છે.

વૃક્ષો આકાશમાંથી વાદળોને ખેંચીને ધરતી પર વરસાવે છે. જે વિસ્તારોમાં વૃક્ષોનો નાશ કરવામાં આવે છે ત્યાં વરસાદ પડતો નથી. ત્યાં દુકાળ પડે છે અને જમીન રણ જેવી સૂકી થતી જાય છે. ઝાડનાં મૂળિયાં ફળદ્રુપ જમીનના પડને મજબૂત રીતે પકડી રાખે છે અને ફળદ્રુપતા કાયમ રહે છે. સાથે જ જમીનમાં ભેજ રહેવાથી છોડ, વૃક્ષનું પોષણ પણ કરે છે. વરસાદનું પાણી જમીન ધીમે ધીમે શોષી લે છે તેથી રેલ પણ નથી આવતી. નહીં તો વરસાદ આવતાં જ પાણી સીધું નદીમાં વહી જાય છે અને નદીઓમાં પૂર આવે છે. આજુબાજુના વિસ્તારોને ડૂબાડી દે છે અને તેની સાથે માટી ધસડી જાય છે, આનાથી નદીની ઊંડાઈ ઘટી જવાથી પૂર આવવાનો ક્રમ વધી જાય છે. ખેતરોની ફળદ્રુપતા ઘટી જાય છે. છેવટે ખેતરો રેતાળ, ખાાં અને નકામાં થઈ જાય છે. આમ આપણે ઈમારતી કામોમાં ખાસ કરીને બળતણની જરૂરિયાત પૂરી કરતા જંગલોના વિનાશનો શાપ આમંત્રિત કરીએ છીએ.

છાણમાંથી છાણાં બનાવીને બાળવાં એ પણ આ રીતનું હાનિકારક પગલું જ છે. જે છાણમાંથી ખાતર બનાવીને અનાજ વધારે ઉગાડવા અને ખાતરનો પ્રશ્ન હલ કરવા માટે લાભકારક બનાવી શકાય છે, તેને જો બળતણના કામમાં લેવામાં આવે તો પછી સમજી લેવું જોઇએ કે અનાજ બાળીને બળતણ ની જરુરિયાત પુરી કરવામા આવી છે.

બીજા દેશોમાં બળતણ માટેના બીજા કેટલાય ઉપાયો પૂરતા પ્રમાણમાં મળી આવે છે. ત્યાં વીજળી, કોલસા, તેલનું ઉત્પાદન પણ ખૂબ જ વધ્યું છે, પરંતુ ભારત તો એ ક્ષેત્રે પણ હજુ પછાત જ રહ્યું છે. અહીં આ બધી વસ્તુનું ઉત્પાદન બહુ જ ઓછું છે. ગેસના ઉત્પાદનમાં પણ ભારત બીજા સમર્થ દેશોની તુલનામાં ઘણું જ પછાત છે. જેટલા પ્રમાણમાં ઉત્પાદન થાય છે એનો મોટો હિસ્સો શહેરોમાં અને કસબાઓમાં જ ખપી જાય છે. બાકી બે તૃતીયાંશ ભારત તો નાનાં ગામડાંઓમાં વહેંચાયેલું છે, ત્યાં સુધી તો આવનજાવનની સવલત ન હોવાથી આ બધાં ઉત્પાદનો પહોંચાડી જ શકાતાં નથી. ત્યારબાદ એ ખરીદવા માટે રોકડા નાણાં પણ જોઈએ, એની પણ ખોટ પડતી હોય છે. પરિણામે સરળતાથી મળતા છાણાં લાકડા પર જ આધાર રાખવો પડે છે. એટલા પર પણ ભારતીય રીત-રિવાજ પ્રમાણે રોટલી અને ચપાટી બનાવવાનો રિવાજ છે. ઘણીખરી રસોઈ આ પ્રકારે જ બને છે. એમાં બળતણ પણ ખૂબ વપરાય છે.

આવી દશામાં એક જ ઉપાય બાકી રહે છે, તે એ કે ‘ગોબર ગેસ’ના નાના મોટા પ્લાન્ટ બનાવવામાં આવે તેમાંથી નીકળતા ગેસ વડે રસોડાની જરૂરિયાત પૂરી થઈ શકે છે. સાથેસાથે વપરાશ ઉપરાંત બાકી રહેલું ગોબર નકામું નથી જતું, ઊલટાનું વધારે ફ્ળદ્રુપ બને છે. ચીન દેશે પોતાની બળતણની સમસ્યા આ આધારે જ પૂરી કરી છે.

માલસામાનની હેરફેરથી માંડીને ખેતર ખેડવાનાં નાનાં કામોમાં પણ શક્તિની જરૂર પડે છે. એને ટ્રેક્ટરો વડે પૂરી કરવાની વાત વિચારાઈ રહી છે. રેલ્વે, મોટરો વગેરે તો વહન કરવા સુધીનું જ કામ કરી શકે છે, પરંતુ ખેતર ખેડવાનું, કૂવામાંથી પાણી કાઢવાનું પાણી સિંચવાનું કામ કરવામાં તો બળતણ જ કામ આવે છે. ગૌસંવર્ધનનો લાભ ફક્ત દૂધ મેળવવા જ નથી કરાતો પરંતુ વાછરડાઓના ઉત્પાદનથી ઉર્જાની અનન્ય આવશ્યકતાની પૂર્તિ પણ થઈ શકે છે, જે મશીનો નથી કરી શકતાં.

ભારતમાં ખેતી માટે જેટલા બળદોની જરૂરિયાત છે તેના કરતાં અડધા જ જોવા મળે છે. આ કારણથી જ જમીનનો એક મોટો ભાગ ખેડ્યા વગર અને સિંચાઈ કર્યા વગરનો રહી જાય છે.

ખેતીના સંદર્ભમાં ભારવહન માટે આઠ કરોડ બળદોની જરૂર છે. એની જગ્યાએ ૬૭ લાખ ટ્રેકટરોની જરૂર પડશે જ્યારે દેશમાં એટલા લાખ ટ્રેકટરો મળી શકે એમ નથી.

ગૌવંશ ઉપર કુપોષણની સમસ્યાના સમાધાનનો આધાર રહેલો છે અને ખેતીના ઉત્પાદનની વૃદ્ધિ પણ અનાજ અને દૂધ માટે અપણે બધી જ રીતે ગાય ઉપર નિર્ભર છીએ. તેની અવગણના કરીને ન તો સ્વાસ્થ્યનું સમતોલન જાળવી શકાશે અને ન તો નાનાં નાનાં ખેતરોમાં થતી ખેતી માટે વાવણી અને સિંચાઈ જેવી મૂળભૂત જરૂરિયાતો પૂ. થઈ શકશે.

માલની હેરાફેરીનું કામ ગામડાની ખેતીના વ્યવસાય માટે અતિ આવશ્યક કાર્ય છે. બળદો વડે એ કામ પણ સહેલાઈથી થઈ શકે છે. ભેંસ તો એમાંથી એક પણ કામ નહીં કરી શકે, તેમની ઝડપ અને ક્ષમતા બહુ જ ઓછી હોય છે.

ખેતીપ્રધાન ભારત તથા ગૌપાલન

ખેતીપ્રધાન ભારત તથા ગૌપાલન

પશુઓએ માનવીની પ્રગતિમાં મહત્ત્વપૂર્ણ સહયોગ આપ્યો છે. અનાજ, કપડાં, આવનજાવન તથા બીજી અનેક સગવડો માટે મનુષ્યએ પશુઓનો સારો લીધો છે. અલગ-અલગ દેશોએ હવાપાણી અનુસાર પ્રાણીઓનો ઉપયોગ કર્યો છે. આરબવાસીઓએ જેવી રીતે ઊંટને પોતાનું હવાઈજહાજ માન્યું છે એવી જ રીતે ભારતવાસીઓ ગાયને પોતાની મા સમાન માને છે અને એની પૂજા કરે છે. ગાય આપણી સભ્યતાના મેરુદંડ સમાન છે. આપણી આર્થિક વ્યવસ્થાના આધારરૂપ રહી છે.

ભારત ખેતીપ્રધાન દેશ છે. આપણી અર્થવ્યવસ્થા આજે પણ ખેતી પર નિર્ભર છે. સોમાંથી બ્યાંસી વ્યક્તિઓ પ્રત્યક્ષ અથવા પરોક્ષરૂપે ખેતીના વ્યવસાય પર જ નિર્ભર છે. આપણે આપણી અર્થવ્યવસ્થાના આધારે જોઈએ તો આ પ્રશ્ન આપણી સામે ઉપસ્થિત થાય છે કે ભારતીય ખેતીની પ્રગતિની કઈ દિશા હોઈ શકે ? આખા વિશ્વની ખેતીલાયક જમીનનો ચૌદમો ભાગ આપણી પાસે છે જ્યારે એ ખેતી પર અવલંબિત જનસંખ્યા વિશ્વની સમગ્ર જનસંખ્યાનો પાંચમો ભાગ છે. આ હકીકતથી સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે આપણા દેશમાં વિસ્તૃત ખેતી નહીં થઈ શકે, ગહન ખેતી થઈ શકે છે. ગહન ખેતીનો અર્થ છે, ઓછી જમીનમાં વધારે પાક લેવો થોડી જમીનમાં અધિક પાક લેવા માટે ખાતરની જરૂરિયાત હોય છે, એની પૂર્તિ ગૌપાલન અને સંવર્ધનથી જ શક્ય થઈ શકે છે.

સમગ્ર દેશના ગ્રામીણ પરિવારોમાંનાં અધિકાંશ પરિવારો એવાં છે કે જેઓની પાસે એક એકરથી પણ ઓછી જમીન છે. આ પ્રકારનાં પરિવારો, જે આપણી જનસંખ્યાનો બહુ જ મોટો હિસ્સો છે,જો ગૌપાલનને આપણી ખેતીના સાયક ઉદ્યોગના રૂપમાં અપનાવવામાં આવે તો એ લોકોની આર્થિક સમૃદ્ધિ નક્કી જ છે.

ભારતીય ખેડૂત વર્ષના બાર મહિનાઓમાંથી આઠ મહિના જ ખેતી કરે છે. બાકીના ચાર મહિના બેકાર જ બેસી રહે છે. કેટલાક મોટા ખેડૂતોને બાદ કરતાં બીજા સામાન્ય ખેડૂતોની આર્થિક સ્થિતિ ઠીક ન રહેવાનું આ એક કારણ છે. આ ચાર મહિનાઓમાં એ પોતાની આર્થિક સ્થિતિ મજબૂત કરવામાં લાગી જાય. પોતાના ઘર પાસે એક સુંદર ગૌશાળા બનાવે અને પોતાની શક્તિ અનુસાર ગાયો રાખે. અડધા ખેતરમાં એ લોકોને ખવડાવવા માટે ધાસ અથવા ચારો વાવે અને અડધા ખેતરમાં શાકભાજી ઉગાડે. થોડા જ દિવસોમાં એ લોકોને ખવડાવવા માટે પૂરતો ધાસચારો એમાંથી ઉગવા માંડશે આ પ્રકારે આખા ઘર માટે શુદ્ધ તાજા અને સ્વાસ્થ્યવર્ધક દૂધ અને ઘી જ નહીં મળે, પરંતુ દૂધ વેચીને એ પૈસા પણ મેળવી શકશે અને દેશમાં દૂધ-ધીનું ઉત્પાદન પણ વધશે.

ભેંસની જગ્યાએ ગાયને પ્રાધાન્ય આપવું આવશ્યક છે. ભેંસનું દૂધ બધા જ પચાવી નથી શક્તા ભેંસ પાળવાનું સાધારણ ખેડૂતનું ગજું નથી હોતું. ગાય પાળવી સાધારણ ખેડૂત માટે સુગમ પણ હોય છે. એક ભેંસ ગાય કરતાં ચાર ગણું ધાસ અને ખડ ખાય છે.

ગાયોની સંખ્યા ભેંસથી પણ વધારે છે છતાં એને બદલે ભેંસને વધારે મહત્ત્વ આપવામાં આવે છે. ગાયો ઉપેક્ષાનો શિકાર બની રહી છે. ગાયની જાતિની આ અવગણના જ આપણી આર્થિક વ્યવસ્થાને હચમચાવી નાખે છે. ગાયના દૂધ આપવાના આધારે એને જે ખોરાક આપવામાં આવે છે તે પૂરતો નથી. એનામાં સંવેદનાશકિત હોય છે. ગાયની સેવા, લાડ તથા એની સારસંભાળ પર તેના દૂધના પ્રમાણનો આધાર રહેલો છે.

કેટલાય પશ્ચિમના દેશોએ આ સત્ય હકીક્તને જાણીને તેનો લાભ ઉઠાવ્યો છે. તે લોકો ગાયની જાતિમાં સુધારો લાવવા પર પણ ધ્યાન રાખે છે. સંયુક્ત રાજ્ય અમેરિકા, સ્વીડન તથા ડેનમાર્કમાં ગાયોની દૂધ આપવાની ક્ષમતા આશ્ચર્યજનક છે. એક સામાન્ય ગાય એક સમયે વીસ કિલો દૂધ આપે છે. આટલું બધું દૂધ દોહવા માટે મશીનનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ મશીનો વડે દિવસમાં બે કે ત્રણ વખત દૂધ દોહવાય છે. આ રીતે એક સામાન્ય ગાય દિવસમાં ત્રીસથી ચાળીસ કિલો દૂધ આપે છે. વિશિષ્ટ ગાયોનું તો શું કહેવું ?

એનું પરિણામ છે કે ન્યુઝીલૅન્ડમાં દરરોજ દરેક વ્યકિત એક ક્લિો સાતસો ગ્રામ, ઓસ્ટ્રેલિયામાં એક કિલો ચારસો ગ્રામ, નોર્વેમાં એક કિલો ત્રણસો પચાસ ગ્રામ, ડેનમાર્કમાં સવા કિલો, ઈંગ્લૅન્ડમાં એક કિલો બસો પચ્ચીસ ગ્રામ, કેનેડા, જર્મની, હોલેન્ડ તથા બેલ્જિયમમાં એક કિલો બેલ્જિયમમાં એક કિલો પંચોતેર ગ્રામ, સંયુક્ત રાજ્ય અમેરિકામાં એક કિલો પચ્ચીસ ગ્રામ, ફ્રાંસમાં નવસો પચ્ચીસ ગ્રામ, સ્વિટ્ઝર્લૅન્ડમાં નવસો પચ્ચીસ ગ્રામ તથા પોલેન્ડમાં સાતસો ગ્રામ ગાયનું દૂધ વપરાતું થયું છે. કેટલીક વ્યક્તિ તો આથી વધારે પ્રમાણમાં ગાયનું દૂધ પીએ છે. આ ત્યારે શક્ય બન્યું છે, જ્યારે કે એ લોકોએ ગાયોને વધારે દૂધ આપી શવા યોગ્ય બનાવી છે, એની એવી જ દેખભાળ કરી છે. ભેંસનું દૂધ આ રીતે વધારી જ નથી શકાતું, આ જ કાણથી એ લોકો ભેંસ પાળવાનું પસંદ નથી કરતા.

આપણા દેશવાસીઓનું આ જ કમનસીબ છે કે આપણે ગાયને બદલે ભેંસને વધારે મહત્ત્વ આપીએ છીએ. આપણાં ધર્મશાસ્ત્રો તથા સંસ્કૃતિમાં ગાયને ખૂબ જ મહત્ત્વ આપ્યું છે. પરંતુ આ ઉપેક્ષાને લીધે તથા આર્થિક બાબતને ભૂલી જવાથી એને માંસ અને ચામડાંને માટે કાપી નાંખવામાં આવે છે. જો એનું મહત્ત્વ દૂધ, ઘી, છાણ વગેરે પાર્થોને લીધે હોત તો આજે આ સ્થિતિ જ ન આવત.

ખેતી એક એવો વ્યવસાય છે જેમાં નિશ્ચિતતા નથી. આપણી ખેતીને અર્થશાસ્ત્રીઓએ જુગાર જેવી માની છે. ખેડૂતનું પોતાનું ઊંટ કેવી રીતે કઈ દિશામાં બેસશે, એ કહી શકાતું નથી. જ્યાં સુધી પાક વાઈને ઘરમાં ન આવે ત્યાં સુધી કાચા તાંતણે બંધાયેલી તલવાર એના માથે લટકતી હોય છે. કાનો વરસાદ, ઝાકળ જેવા જરા અમસ્તા ધાથી એના સ્વથા દેશની સમૃદ્ધિનો મહેલ તૂટી શકે છે. કાનો વરસાદ, ઝાકળ જેવા જરા અમસ્તા ધાથી એના સ્વથા દેશની સમૃદ્ધિનો મહેલ તૂટી શકે છે.

જ્યારે ભારત દેશમાં આખા વર્ષમાં ફક્ત સાડાત્રણ મહિના જ વરસાદ પડે છે. એનું પ્રમાણ તથા સમય બિલકુલ અનિયમિત હોય છે. પાકને પાણી જોઈતું હોય ત્યારે વરસાદ પડે જ નહીં અને જ્યારે પાણી ન જોઈતું હોય ત્યારે મૂશળધાર વરસાદ પડે ; આવી જ અનિયમિતતા હોય છે. એવી જ રીતે કરાનું અને ઝાળનું કોઈ જ ઠેકાણું નથી હોતું. આ અનિશ્ચિત ભવિષ્યમાં ખેડૂતને માટે જો કોઈ સારો શોધવા જઈએ તો ક્ત એ એક જ છે કે તે ગાયની વૃદ્ધિ કરવાના કાર્યને પોતાનો પૂરક વ્યવસાય બનાવી દે જ્યારે પણ કોઈ વખત કુદરતનો કોપ તેના ઉપર ઊતરે તો ગાય-માતા તેને સહાય કરશે. તેને માટે જ નીં, આખા દેશને માટે ભોજનસામગ્રીની જે સમસ્યા તે વખતે ઉપસ્થિત થશે.

તો એનું નિરાકરણ પણ પોતાના દૂધ વડે કરી દેશે. આપણા દેશમાં પણ હવે મશીનોનો પ્રચાર વધ્યો છે અને રાસાયણિક ખાતરનો ઉપયોગ પણ વધ્યો છે. એનો અર્થ એવો નથી કે હવે બળદોની અને ગાયોની જરૂર જ નથી. જો એવું હોત તો બળદો અને ગાયોની કિંમત આટલી બધી વધી ન હોત આપણાં નાનાં નાનાં ખેતરોમાં મશીનો કામ નથી કરી શક્યાં. મશીનોનો ઉપયોગ ફક્ત ૧૨% મોટા ખેડૂતો જ કરી શકે છે. બાકી, નાના ખેડૂતો જે કુલ ખેડૂતોના ૭૨% છે તથા એ લોકોની પાસે દેશની કુલ ખેતીલાયક જમીન ૬૫% જ બાકી છે તથા ૩૮% ખેતરમાં કામ કરતો મજૂર જેની પાસે આખા દેશની પાંચ ટકા જ જમીન છે, એ બિચારા આ મશીનોથી કેવી રીતે કામ કરી શકશે. મશીન માટે ડીઝલ જોઈએ, જે એ લોકોના ખેતરમાં ઊગતું નથી અને એ છાણ પણ આપતું નથી કે જે તેમનાં ખેતરોમાં ખાતરનું કામ આપે. તેના માટે તો બળદો જ યોગ્ય છે.

ખેતી સાથે ગાય પાળવા માટે બીજો કોઈ વધારાનો ખર્ચ કરવો પડતો નથી. ખેતરમાં કાપણી વખતે જે ડૂંડા-ક્સસલાં ઉખાડવામાં આવે છે એને ધોઈને એનાં ડૂંડા કાપીને ગાયોને અને બળદોને ખવડાવવામાં આવે તો ઘાસચારાની બચત થાય છે. મૂળાનાં પાકાં પાન, સખત પાકેલા મૂળા સરગવાનાં પાન, શેરડીનાં પાન, શક્કરિયા કંદની વધારાની વેલ વગેરે ગાયો બહુ જ પ્રસન્નતાથી ખાઈને ઉત્તમ દૂધ તો આપે જ છે, અને એને છાણના ઉત્તમ ખાતરમાં બદલી નાંખે છે. એવી કુદરતી દેન જેવી જીવતી જાગતી મશીનને રાખવી સરળ અને સુગમ છે.

વિશ્વમાં સૌથી વધુ પશુઓ ભારતમાં જ છે પરંતુ ઉત્પાદનની દૃષ્ટિએ ભારત સૌથી પાછળ છે. આપણાં આ પ્રાણીઓ કેટલું દૂધ આપે છે એનું અનુમાન તો એનાથી જ લગાવી શકાય છે કે ભારતમાં દરેક વ્યક્તિ દીઠ દૂધનો ઉપયોગ ફક્ત બસો ગ્રામ છે. ઘેટાં-બકરાં તો તેમને માટે પાળવામાં આવે છે. દૂધને તંદુરસ્તીને માટે યોગ્ય તથા ભેંસને વધારે દૂધ આપવાની માન્યતાથી ગાયને ઉપેક્ષિત રાખવામાં આવી. જ્યારે મનુષ્ય માટે ગાયનું દૂધ અમૃત સમાન છે તથા ભેંસનું દૂધ અપાચ્ય તથા બિનજરૂરી ચરબી વધારનાર છે. ગૌપાલન ખેડૂતોની ખોચક, ધન તથા ખાતરની જ સમસ્યા હલ નહીં કરે પરંતુ ખેતીમાં કામ કરવા માટે ઉત્તમ કોટિના બળદો પણ આપશે. નાનાં-નાનાં તથા છૂટા-છવાયાં ખેતરો હોવાને લીધે દરેક ખેડૂત માટે મશીનનો તથા ઉપયોગ કરવો અશક્ય છે. બળદો હળ જોડવા, વાવણી માટે સિંચાઈ કરવા, ખોદવા માટેના પાકને ખેતરમાંથી ઘરે લઈ જવા ધરેથી ખેતરમાં લઈ જવા સુધીના દરેક કામમાં ઉપયોગી થાય છે. ગાયની જગ્યાએ બળદ પાળવામાં આવે તો ખેડૂતનો આ ઉદ્દેશ્ય પૂરો નથી થતો. બળદ જેટલું વધારે કામ કરે છે અને જેટલો મહેનતુ હોય છે એટલો પાડો નથી હોતો. બળદોને વેચવા જઈએ તો પાડાથી બે-ત્રણ ગણી વધારે કિંમતે વેચાય છે. જરૂરિયાતથી વધારે બળદો હોય તો એમને વેચવામાં આવે છે. આજની પ્રગતિની દોડમાં આપણો દેશ ત્યારે જ દોડી શકશે જ્યારે આપણા દેશના ખેડૂતોની આર્થિક સ્થિતિ મજબૂત હશે. તેમની પાસે જ્યારે ઉત્તમ પ્રકારનું બિયારણ ખરીદવા પૂરતા પૈસા હશે, થોડી જમીનમાં વધારે અન્ન ઉગાડવા માટે પૂરતું ખાતર હશે, તનતોડ મહેનત કરવા માટે તેમને સ્વાસ્થ્યવર્ધક ખોરાક મળશે, ત્યારે એ લોકો વધતી જતી જનસંખ્યાનો ભાર ઉઠાવી શક્શે. આ બધાની પૂર્તિને માટે ખેડૂતભાઈઓ ગૌપાલન અને ગૌસંવર્ધન પૂરક વ્યવસાયના રૂપમાં અપનાવશે તો જ તે લોકો આ પ્રકારના પ્રશ્નોથી બચવા સમર્થ થશે.

ગૌરક્ષા એક અનિવાર્ય રાષ્ટ્રીય કર્તવ્ય

ગૌરક્ષા એક અનિવાર્ય રાષ્ટ્રીય કર્તવ્ય

ઋષિમુનિઓના સમયના મહાપુરુષોએ ગાયને માતાના સંબોધનથી સંબોધી છે. “ગાય સર્વશ્રેષ્ઠ પૂજનીય તથા સંસારનું સર્વોત્તમ પ્રાણી છે.” સામાન્ય રીતે ભારતીય સમાજમાં ગાયને સર્વાધિક માન્યતા આપવાનું કારણ આ જ જણાય છે કે એનાથી ખેતીના કામ માટે જરૂરી વાછરાં, બળદ તથા ઉચ્ચ પ્રકારનું ખાતર વગેરે મળે છે, પરંતુ એ જ કારણ પૂરતું નથી. એક અન્ય કારણ પણ એ છે કે એના દૂધમાં જે વિશેષતા જોવા મળે છે, તે એટલી અદ્ભુત છે કે બીજા કોઈ પણ પ્રાણીના દૂધમાં એવી વિશેષતા જોવા મળતી નથી. માના દૂધનો એક માત્ર વિકલ્પ ગાયનું દૂધ છે. નવજાત બાળકો કાદાચ કોઈ કારણવશ માનું દૂધ પી નથી શક્તા તો તેમને માટે ગાયનું દૂધ સર્વશ્રેષ્ઠ છે.

પ્રસિદ્ધ જીવવિજ્ઞાની ડૉ. એસ. એ. પીપલ્સે પોતાના લાંબા ગાળાના સંશોધન પ્રયોગો અને પરીક્ષણો કર્યા પછી શોધ્યું છે કે મનુષ્યના શારીરિક બંધારણ માટે ગાયનું દૂધ સૌથી આરોગ્યપ્રદ, પૌષ્ટિક અને સંપૂર્ણ આહાર છે અને તેમાં સર્વ પ્રકારનાં જીવનપોષક તત્ત્વો મળે છે. જો કોઈ બીજો આહાર ન લેવામાં આવે અને ફક્ત ગાયના દૂધનું જ સેવન કરવામાં આવે તો મનુષ્ય ફક્ત સ્વસ્થ જ નહીં, બળવાન તથા સશક્ત જીવન પસાર કરી શકે છે અને તેનો સ્વભાવ પણ સાત્ત્વિક માનવોચિત ગુણોથી ઓતપ્રોત થઈ શકે છે.

ડૉ. પીપલ્સે ગાયના દૂધ પર કરેલાં નિરીક્ષણોમાં એ પણ જોયું છે કે કાદાચ ગાય કોઈ ઝેરી પાર્થ પણ ખાઈ ગઈ હોય તો પણ તેની અસર તેના દૂધમાં થતી નથી તેના શરીરમાં સામાન્ય ઝેરને પચાવવાની અદ્ભુત શક્તિ છે. બીજાં સ્તનધારી પશુઓ કદાચ કોઈ ઝેરી વસ્તુ ખાઈ જાય છે તો તેમના શરીરમાં એ ઝેર પચી જાય છે અને તેને કારણે મૃત્યુ થાય છે. વધારે પ્રમાણમાં ખવાઈ જાય તો એક જ વારમાં પશુ મરી જાય છે. ન્યૂયોર્કની વિજ્ઞાન એકેડેમીની એક બેઠકમાં બીજા વૈજ્ઞાનિકોએ પણ ડૉ. પીપલ્સના આ મતનું અનુમોદન આપ્યું. સામાન્ય રીતે એમ માનવામાં આવે છે કે જે દૂધ જેટલું વધારે ચીકાશવાળું હોય, તેટલું જ એ શ્રેષ્ઠ હોય છે. ખરેખર તો દૂધનું મહત્ત્વ ચીકાશથી નહીં, પરંતુ એમાંથી મળી આવતા પ્રોટીન અને ક્ષારને લીધે હોય છે. ગાયના દૂધમાં પ્રોટીન, ક્ષારો, વિટામિનો અને બીજાં પોષક તત્ત્વો બીજાં પશુઓના દૂધની સરખામણીમાં સૌથી વધુ તથા સંપૂર્ણ સમતોલ હોય છે. આ કારણે જ ગાયને પ્રાધાન્ય મળ્યું છે અને તેનો ઉછેર ધાર્મિક તથા આર્થિક દૃષ્ટિએ ખૂબ મહત્ત્વપૂર્ણ ગણાય છે.

ભેંસના દૂધમાંથી મળતું પ્રોટીન પચવામાં બહુ જ ભારે હોય છે, જ્યારે ગાયના દૂધમાંથી મળતું પ્રોટીન પચવામાં હલકું હોય છે. તેમાં વિટામિન એ, બી અને ડી ખૂબ પ્રમાણમાં હોય છે. શરીરમાં સતત ઉત્પન્ન થતાં ટોક્સિન્સ અને રોગયુક્ત ઝેરી પદાર્થોને દૂર ક૨વાવાળા જે એનાઇમ્સ ગાયના દૂધમાં હોય છે એ ભેંસના દૂધમાં નથી હોતાં.

પોષણ અને સ્વાસ્થ્યની દૃષ્ટિએ ગાયનું દૂધ અજોડ હોવાને લીધે ગાયનું મહત્ત્વ અસાધારણ તો છે જ, તેની સાથે આર્થિક દૃષ્ટિએ પણ તે ઓછી ઉપયોગી નથી. જો ગાયના વંશનું રક્ષણ કરવામાં નહીં આવે તો બળદો વગર આપણા ખેતીપ્રધાન દેશમાં ખેતી કેવી રીતે થઈ શકશે ? બળદોને બદલે ટ્રંકટ૨ વડે ભારતનો ગરીબ ખેડૂત પોતાનાં નાનાં નાનાં ખેતરોની ખેતી કેવી રીતે કરી શકશે ? તેને માટેના પૈસા એ ક્યાંથી લાવશે ! ત્યારબાદ નાનાં ગામડાંઓમાં તેને ચલાવવા માટે ડ્રાઇવર અને સમારકામ કરવા માટે કારીગર ક્યાંથી મળશે ? બીજું એ ટ્રેકટરો માટે આજની મોંઘવારીની પરિસ્થિતિમાં ડીઝલ ક્યાંથી મળશે ? તે ટ્રૅક્ટરો છાણ તો આપશે નહીં તો ખાતર ક્યાંથી મળશે ? આ બધી જ બાબતોને ધ્યાનમાં રાખીને એ નિષ્કર્ષ પર પહોંચાય છે કે ખેતી, આર્થિક વ્યવસ્થા, સ્વાસ્થ્ય અને ધાર્મિક, દરેક રીતે ગાયોને રક્ષણ મળવું જ જોઈએ.

ગૌરક્ષા અને ઉછેર એક રાષ્ટ્રીય કર્તવ્ય-ગાયનો મહિમા

પ્રસ્તાવના :   ગાયનો મહિમા ગાવામાં આવે છે અને મહત્ત્વ સમજાય છે. એનું કારણ એ નથી કે બીજાં પ્રાણીઓની અવગણના કે ઉપેક્ષા કરવામાં આવી છે. બધાં પ્રાણીઓ પોતાના સ્થાન પર પોતપોતાની યોગ્યતા વડે ઉપયોગી થાય છે. આ બધાં પ્રાણીઓને ઉપયોગિતાની દૃષ્ટિએ જ પાળવામાં આવે છે. જે કોઈ પ્રાણી પોતાની કસોટીમાંથી પાર નથી ઊતરતું તેને જંગલમાં છોડી દેવામાં આવે છે, જેથી તે શાંતિથી જીવી શકે. સૌથી પહેલાં ગાયને પાળવાની શરૂઆત થઈ. તેના મહિમાનાં ગુણગાન વેદશાસ્ત્રોમાં પણ ગાવામાં આવ્યાં છે. ગાયના દાનનું મહાત્મ્ય ખૂબ જ ભારપૂર્વક બતાવવામાં આવ્યું છે. તેને અનિંદનીય અને પૂજા કરવા યોગ્ય કહેવામાં આવી છે. ગાયનું દૂધ, તેનાં વાછરડાંઓનો શ્રમ, તેના શરીરનું ચામડું કેટલાય કામમાં આવી શકે છે. મૃત્યુ બાદ પણ તેના શરીરના બધા અવયવો ખાતર વગેરેના કામમાં આવે છે. ગાયનું છાણ અને ગૌમૂત્રનો પણ જુદી જુદી રીતે ઉપયોગ થાય છે. આવાં અનેક કારણોને ધ્યાનમાં રાખીને ગૌપાલન, ગૌસંવર્ધન, વૃષોત્સર્ગને પુણ્યનું કાર્ય માનવામાં આવ્યું છે.

ઉપયોગિતાવાદના આ યુગમાં ગાયની અવગણના કરીને ભેંસને અધિક મહત્ત્વ આપવામાં આવી રહ્યું છે. દૂધનાં પૈસા ઊપજાવવા જ જેમની દૃષ્ટિ સીમિત છે, તેવા લોકો ભેંસ પાળવાનું જ પસંદ કરે છે, કારણ કે તે દૂધ વધારે પ્રમાણમાં આપે છે અને તેના દૂધમાં ચીકાશ પણ વધારે પ્રમાણમાં હોય છે. પરંતુ વિચારણાનો આ દૃષ્ટિકોણ બહુ જ સંકુચિત છે. કદાચ અલગ અલગ દૃષ્ટિકોણથી વિચારવામાં આવે તો ભેંસ ગાયની બરોબર કરી શકે જ નહીં.

ગૌવધની વાત આવતાં કેટલાક લોકો પોતાનો ખોટો સ્વાર્થ છુપાવવા માટે એવું કહેવા માંડે છે કે જો એનો વધ ન કરવામાં આવે તો થોડાક જ દિવસોમાં એની સંખ્યા એટલી બધી વધી જશે કે એને માટે ઘાસચારાની અને રહેવાની વ્યવસ્થા કરવાનું મુશ્કેલ થઈ જશે.

જનસંખ્યા વધી જવાને કારણે મનુષ્યોનું જ પેટ ભરવું મુશ્કેલ છે, તો પછી આ ફાલતુ ગાય-બળદો માટે ઘાસચારો ક્યાંથી આવશે ? સાચી વાત તો એ છે કે આ રીતે ગૌવધનું બહાનું કાઢનાર અને ગાય પ્રત્યે પ્રેમ દર્શાવનાર બંને જણા ભ્રમમાં છે

ગાય અને બીજાઓને પણ ભ્રમમાં રાખવાનો પ્રયત્ન કરે છે.

કેટલીયે વાર છાપાંઓમાં વાંચવા મળે છે કે -બળદોથી ભરેલી ટ્રકો પકડવામાં આવી કહેવાય છે કે આ બધાં પશુઓને કતલખાનામાં મોકલવામાં આવતાં હતાં. કતલખાનામાં માલિકો આમ તો લગભગ મુસલમાનભાઈઓ જ હોય છે. આને આધારે જ ગૌવધને સાંપ્રદાયિક રૂપરંગ પણ આપવામાં આવે છે. આ સંબંધમાં એક મુસલમાન સજ્જનનાં આ ઉદ્ગાર વાક્યો વિચાર કરવા યોગ્ય છે “ગૌવધ માટે મુસલમાનો, કસાઈઓ અને ચામડાંના કારખાના- વાળાઓને દોષ દઈએ, એના પહેલાં આપણે આપણી જવાબદારીનો વિચાર કેમ ન કરીએ ? જો ગાય માટે આપણી સાચી શ્રદ્ધા હોત તો શું માંસ, ચામડું કે કોઈ પણ વસ્તુ માટે પણ ગાય ક્તલખાને ન જાત

વાસ્તવિકતા તો એ છે કે ના તો હિન્દુભાઈઓના મનમાં ગાયમાતાને માટે પહેલાં જેવી શ્રદ્ધા છે અને ના તો આપણા આખા ભારતીય હિન્દુ, મુસલમાન, ખ્રિસ્તી સમાજને ગાયની ઉપયોગિતાની પૂરેપૂરી જાણકારી છે. યુરોપ અને અમેરિકાવાસીઓ ગાયને જેટલું માન-સન્માન આપે છે, એ જોતાં તો આપણા દેશવાસીઓની અજ્ઞાનતા અને મૂર્ખતા પર બહુ જ દુઃખ અને પીડા થાય છે.

ગામની જાતિ માટે નિરંતર વધતી જતી અવગણનાનો ભાવ આજે એક ચિંતાનું કારણ બની ગયું છે. આપણા પૂર્વજોએ ગાયને માતાનો દરજ્જો ગમે તેમ આપ્યો ન હતો. ગાય એક અતિશય સંવેદનશીલ અને ખૂબ જ ઉપયોગી પ્રાણી છે. તેની આ બંને જાતની વિશેષતાઓને આપણા પૂર્વજોએ સમજીને તેને માટે પોતાની લાગણી દર્શાવી હતી. એના બદલામાં ગાયની જાતિએ આ દેશમાં દૂધ દર્દીની નદીઓ વહેવડાવી અને આખી પૃથ્વીને હરિયાળીથી ભરી દીધી.

આપણે આજે આપણા પૂર્વજોથી ઉપયોગિતાવાદી દીર્ઘદૃષ્ટિને ભૂલી ગયા છીએ અને પોતાના દેખીતા સ્વાર્થના ઘેરાવામાં કેદ થઈને પોતાના હાથે જ પોતાના પગ પર કુઘડી મારવા તૈયાર થઈ ગયા છીએ. જો આ જ પરિસ્થિતિ કાયમ માટે રહી તી આગલી પેઢીઓ માટે દુઃખદાયક પરિસ્થિતિનો પાયો નંખાઈ જશે.

આપણે તેથી જરૂરી છે કે ગાયનું મહત્ત્વ અને ઉપયોગિતાને વગ૨ વિલંબે સમજીએ અને સમજાવીએ. આ કાર્યમાં પંથ, સંપ્રદાય, ધર્મને રસ્તાનો પથ્થર ન બનવા દઈએ. આપણા પૂર્વજોની દીર્ઘદૃષ્ટિને સમજીએ અને તે સાથે જ યુરોપ અને અમેરિકાવાસીઓ પાસેથી પણ પ્રેરણા મેળવીએ.

ગાયની જાતિની ઉપયોગિતા, મહત્ત્વ, જરૂરિયાત વગેરેને ધ્યાનમાં રાખીને આ સંકલનમાં થોડા લેખોનો સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. એનો જેટલો વધારે પ્રચાર અને પ્રસાર થશે એટલું જ આપણે માટે હિતકર હશે.