ઋષિ ચિંતનના સાંનિધ્યમાં

પં. શ્રી શ્રીરામ શર્મા આચાર્યજીનો સંક્ષિપ્ત પરિચય

પં. શ્રી શ્રીરામ શર્મા આચાર્યજીનો સંક્ષિપ્ત પરિચય

આજે સર્વત્ર અવિશ્વાસ, અનીતિ, ચૂસણનીતિ અને સ્વાર્થ ઇત્યાદિની બોલબાલા છે તથા વિશ્વભરમાં કોઈ ને કોઈ રીતે સંઘર્ષ, અશાંતિ, કલેશ અને દુઃખ જ જોવા- સાંભળવા મળે છે. એવા સમયમાં એક નવા અને યુગાનુસારી સંદેશાને આપીને પૂજ્ય શ્રી શ્રીરામ શર્મા આચાર્યજીને દૈવી યોજનાઓ જગતના દુઃખી અને માર્ગ ભૂલેલા લોકોને સાચો માર્ગ બતાવવા અને સાચા અર્થમાં સુખી કરવા મોકલ્યા. તેઓશ્રી આવ્યા ને પોતાનું યુગ કાર્ય એક દૃષ્ટિએ પૂર્ણ કરીને બીજી રીતે તે કાર્યને સંપૂર્ણ રીતે સફળ કરવા હિમાલયના સંપર્કમાં રહીને ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરવા માટે ચાલ્યા પણ ગયા હતા.

પોતાની ૪૦ વર્ષની ઉંમર સુધી પોતાના દિવ્ય ગુરુના આદેશ મુજબ કેવળ ઉગ્ર તપશ્ચર્યા જ તેઓ કરતાં રહ્યા. તેમની ૧૬ વર્ષની નાની ઉંમરમાં તેઓશ્રીને તેમના દિવ્ય ગુરુજીએ દર્શન દીધેલાં અને ગાયત્રી ઉપાસના કરવાનો આદેશ આપેલો. તેઓશ્રીની એ આજ્ઞા મુજબ પૂજ્ય આચાર્યજીએ સર્વ રસોનો ત્યાગ કરી કેવળ જવના લોટની ભાખરી અને કેવળ મોળી છાશ ઉપર રહીને સતત ૩૦ વર્ષ ગાયત્રી ઉપાસના કરેલી. એ ઉપાસનાકાળ દરમિયાન અનેક વાર તેઓશ્રીને તેમના દિવ્ય ગુરુજીનાં દર્શન થતાં ને તેમના તરફથી મળતી બધી જ આજ્ઞાઓનું પૂજ્ય આચાર્યજી પાલન કરતા. પૂજ્ય ગુરુજી ૬૦૦ વર્ષની ઉંમરના છે ને હિમાલય પ્રદેશમાં અજ્ઞાતરૂપે જ રહે છે. ગાયત્રી ઉપાસનાની સાથોસાથ એ દિવ્ય ગુરુએ પૂજ્ય આચાર્યજીને પ્રાચીન ભારતીય સમગ્ર વેદ સાહિત્યનું અનુશીલન અને પ્રકાશન કરવાની આજ્ઞા આપેલી તે મુજબ પૂજ્ય આચાર્યજીએ સમગ્ર વેદો, સર્વ ઉપનિષદો, સર્વ સ્મૃતિઓ, બ્રાહ્મણ-ગ્રંથો, ષટ્દર્શનનો, ઇતિહાસ ગ્રંથો, બધાં પુરાણો અને અનેક તંત્ર-ગ્રંથો વગેરેનો અભ્યાસ કર્યો ને એકલે હાથે એ સંપૂર્ણ સાહિત્યનાં હિન્દી ભાષામાં ભાષ્યો કર્યા. જીવનના થોડાં વર્ષોમાં એટલા સંપૂર્ણ ગ્રંથો કેવળ વાંચવા જ અતિ મુશ્કેલ ગણાય, એ સ્થિતિમાં ગ્રંથોનાં ભાષ્ય કરવાનું કાર્ય તો ખરેખર અલૌકિક જ ગણાય. તેઓશ્રીએ ચારે વેદો, ૧૦૮ ઉપનિષદો, બધી સ્મૃતિઓ, મુખ્ય બ્રાહ્મણ ગ્રંથો, બધાં પુરાણો, ષટ્દર્શનો તથા શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા ઇત્યાદિ ગ્રંથોને સરળ હિન્દીમાં ઉતારીને તે ગ્રંથોને બધા લોકો માટે સુલભ અને સુગમ બનાવી ભારતીય સંસ્કૃતિ પર મોટો ઉપકાર કર્યો છે.

પૂજ્ય આચાર્યજીના દિવ્ય ગુરુનું નામ શ્રી સર્વેશ્વરાનંદજી છે. પૂ. આચાર્યજીની ૧૬ વર્ષની નાની ઉંમરમાં જ્યારે તેઓશ્રીએ તેમને પ્રથમ વાર દર્શન આપ્યાં ત્યારની મનઃસ્થિતિનું વર્ણન પૂજ્ય આચાર્યજીએ સ્વમુખે કહ્યું છે.

“એક ઓરડામાં એક દિવસ હું ગાયત્રીજપ કરતો હતો ત્યાં એકાએક મારી આસપાસ બધે તેજ ફેલાઈ ગયું. એ અલૌકિક તેજને જોઈને હું ગભરાઈ ગયો, મને ડર લાગ્યો, તેથી મેં ઊઠીને બહાર દોડી જવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પણ તેમાં મને સફળતા મળી નહિ. મારાં અંગો જકડાઈ જ ગયાં ન હોય તેવો મેં અનુભવ કર્યો. છેવટે બૂમ પાડીને કોઈને બોલાવી એ સ્થિતિમાંથી મુક્તિ મેળવવાના હેતુએ બૂમ પાડવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ બૂમ જ પડાય નહિ. આવી સ્થિતિ થોડીવાર રહી. અંતે એ પ્રકાશપુંજમાં એક તેજસ્વી વૃદ્ધ પુરુષનાં દર્શન થયાં. આ પણ મારી ગભરામણમાં વધારો કરનાર જ દશ્ય હતું. પણ એ સૌમ્ય મૂર્તિએ મને ઉદેશીને કહ્યું ““ગભરાઈશ નહિ, હું તારો માર્ગદર્શક છું. તને તારા છેલ્લા ત્રણ ત્રણ જન્મોથી માર્ગદર્શન આપતો આવ્યો છું. તું એક દેવી કાર્યને માટે પેદા થયો છે ને એ કાર્ય તારે પૂરું કરવાનું છે. આ જન્મે પણ તને સદા મારું માર્ગદર્શન મળતું રહેશે. આંખો બંધ કર, હું તને બતાવું.’ એમ તેમના કહ્યા પછી આચાર્યજીએ આંખો બંધ કરતાં તેમને તેમના ત્રણ જન્મોનો ઇતિહાસ એક ચલચિત્રની જેમ દેખાડ્યો ને એ જન્મોની તપશ્ચર્યા વિષે પણ તેમની સ્મૃતિ તાજી થઈ. આમ દર્શન દઈને તથા ગાયત્રી ઉપાસનાનો બોધ આપીને એ દિવ્યમૂર્તિ અદશ્ય થઈ ગઈ અને પૂજ્ય આચાર્યજી તન, મન, ધનથી તે દિવ્ય પુરુષના સાચા શિષ્ય બની રહ્યા.

આ રીતે અનેક જન્મોથી જે મહાપુરુષ એક વિશિષ્ટ દૈવી કાર્ય માટે તપશ્ચર્યા કરી રહ્યા હતા તે મહાપુરૂષ આગ્રા નજીકના આંવલખેડા ગામમાં પં. રૂપરામ શર્મા નામના એક વિદ્વાન બ્રાહ્મણને ત્યાં જન્મેલા. તેઓશ્રીના પિતા ૫. રૂપરામ શર્મા એક સારા વિદ્વાન, ભાગવત કથાકાર, સંસ્કારી બ્રાહ્મણ અને વિદ્વાનોના મિત્ર હતા. સ્વ. પંડિત મોતીલાલ નહેર તથા વિખ્યાત પંડિત સ્વ. મદનમોહન માલવિયાજી તેમના મિત્રો હતા. પૂજ્ય આચાર્યજીને યજ્ઞોપવીત સંસ્કાર પંડિત મદનમોહન માલવિયાજીએ કરાવેલા. પંડિત રૂપરામ શર્મા એક બહુ મોટા જમીનદાર હતા. આમ પૂજ્ય આચાર્યજી એક શ્રીમંત અને સંસ્કારપૂર્ણ પરિવારમાં જન્મેલા.

૩૦ વર્ષની તપશ્ચર્યા (ગાયત્રી મંત્રના ૨૪ મહાપુરશ્ચરણો માટેનો સમય) દરમિયાન ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનના સિદ્ધાંતોને તેઓશ્રીએ અનેક રીતે ચકાસેલા અને તે પ્રમાણે જીવન જીવવાનો આગ્રહ રાખેલો. પોતે જીવનમાં જેનું આચરણ કર્યું ન હોય એવી કોઈ વાતનો ઉપદેશ તેઓએ કદી આપ્યો નથી. અર્થાત્ તેઓના ઉપદેશની વાતો તેમના જીવનમાં પ્રત્યક્ષ અનુભવોની ચાળણીએ ચળાઈને પ્રગટી છે. આચરણ કરીને બતાવે તેનું નામ આચાર્ય. આ દષ્ટિએ પણ પૂજ્ય આચાર્યજી સાચા આચાર્ય છે. અન્ય અનેક અર્થોમાં તેઓનું આ નામ સાર્થક છે. ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહીને ભારતીય તત્ત્વવિદ્યાના સિદ્ધાંતો અનુસાર જીવન જીવી કોઈ પણ વ્યક્તિ ઉચ્ચ જીવનનો આનંદ અને સ્વર્ગીય સુખ પ્રાપ્ત કરી શકે છે એમ તેઓ માનતા. એ વાતનો દાખલો બેસાડવા તેઓશ્રી સંપૂર્ણ ત્યાગી અને સંયમી રહેવા છતાં – મહાન સંત અને યોગી હોવા છતાં, સંન્યાસી કે સાધુ સંતો જેવો વેશ તેમણે ધારણ કરેલો નહિ કે ગૃહસ્થાશ્રમનો ત્યાગ કરેલો નહિ અને સર્વ રીતે સામાન્ય ગૃહસ્થોના જેવો જ રહેવાનો આગ્રહ રાખેલો. સંપૂર્ણ ખાદીનાં ભારતીય કપડાં ને કેનવાસનાં પગરખાં તેમનો નિત્યનો પોશાક હતો. અન્ય લોકોને તેઓ પોતાનાથી જુદા છે એમ ન લાગે માટે કપાળમાં ચંદન કે ચાંલ્લો વગેરે જેવા સાધુતાનાં બાહ્ય ચિહ્નો તેમણે સદાયે દૂર રાખેલાં.

અનેક દિવ્ય સિદ્ધિઓને પ્રાપ્ત કરેલા મહાત્માઓના જીવન વિષે આપણે ઘણું ઘણું સાંભળીએ છીએ, પરંતુ આ મહાપુરુષ એવી અનેક અકથ્ય અને અલૌકિક સિદ્ધિઓ અને યોગ્યતાઓથી પરિપૂર્ણ હોવા છતાં તદ્દન સાદા અને નિરાભિમાની ગૃહસ્થ તરીકે રહેલા. યોગી, યતિ, મહાત્મા કે મહાપુરુષ હોવાનો દાવો તેમના તરફથી કદી થયેલો નહિ.

ભારતીય તત્ત્વવિદ્યાનું મનન, ચિંતન ને નિદિધ્યાસન કર્યા પછી તેઓશ્રીની દૃઢ માન્યતા હતી કે એ વિદ્યાના સિદ્ધાંતો જ વિશ્વને સાચી સુખશાંતિ આપી શકે એમ છે અને એ સિદ્ધાંતો દ્વારા જ વિશ્વમાં એક આદર્શ યુગનું-સ્વર્ગનું નિર્માણ કરી શકાય એમ છે. ભારતીય તત્ત્વવિદ્યાના સિદ્ધાંતોનું જે વિકૃત સ્વરૂપ આજે જોવા મળે છે તેને સાચા સ્વરૂપમાં મૂકવા માટે અને લોકોના મગજમાંથી અજ્ઞાનજન્ય ભ્રમો દૂર કરવા માટે તેઓશ્રીએ અથાક પ્રયત્નો કર્યા છે. આજના જીવનને ધ્યાનમાં રાખીને આજના અજ્ઞાનજન્ય જનમાનસને ગળે ઊતરે એ રીતે નવીન ને શુદ્ધ સ્વરૂપમાં ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનના સિદ્ધાંતોને તેમણે સ્પષ્ટ કર્યા છે. આ દિશામાં તેઓશ્રીના પ્રયત્નો વિશેષ મહત્ત્વપૂર્ણ કહી શકાય.

જીવનમાં ત્યાગ અને પ્રેમ એમના જીવનના મહાન સિદ્ધાંતો હતા. આ બંને આદર્શો અને ભાવનાઓને તેઓશ્રીએ એ રીતે જીવનમાં ઉતાર્યા હતા કે ત્યાગ અને પ્રેમના તો તેમને અવતાર જ કહી શકાય. કોઈ પણ જાણીતી કે અજાણી વ્યક્તિ તેમના સંપર્કમાં આવતાં તેમનાથી આકર્ષિત થયા વિના રહી શકી નથી. તેઓશ્રીનું અંતર અત્યંત કરુણાર્દ છે. મહાપુરુષોની સાચી ઓળખ તો તેમના અંતરના વૈભવમાં જ રહેલી છે. કોઈનું પણ દુઃખ જોઈને તેઓ અતિશય કરુણાર્દ બની જાય ને તન, મન અને ધનથી તેનું દુઃખ દૂર કરવાનો તેઓ પ્રયત્ન કરે છે. આ રીતે લાખો માણસોને તેઓએ પોતાની અલૌકિક શક્તિઓ દ્વારા અનેક પ્રકારનાં કષ્ટો દૂર કરવામાં મદદ કરેલી અને આજે લાખો માણસો એવા છે કે જેઓ તેઓશ્રીના આજીવન ઋણી છે.

તેઓશ્રીના ત્યાગની બાબતમાં પણ એમ જ હતું. લાખોની પૈતૃકસંપત્તિ કેવળ લોકોપયોગી કાર્યોમાં ને યુગનિર્માણ પ્રવૃત્તિની પાછળ તેઓએ અર્પી દીધેલી. પોતાના પુસ્તકોના અધિકારો પણ વ્યક્તિગત ઉપયોગ માટે તેમણે રાખેલા નહિ. તેમના અંગત ઘરેણાં પણ આ રીતે જ અર્પી દીધેલાં. હિમાલય જતા પહેલાં તેઓશ્રીએ પોતાની ગણાતી સમગ્ર મિલકતનું જાહેર વિલ કર્યું હતું. તે અંગેનો તેઓશ્રીનો લેખ વાંચતા આ અંગે કદી કોઈ પણ મહાપુરુષે વિચાર્યું પણ ન હોય એવો તેમનો અભૂતપૂર્વ ત્યાગ જોઈ-જાણી શકાય છે. જનસંપર્કથી દૂર હિમાલય-નિવાસ પણ તેઓએ કેવળ વિશ્વકલ્યાણની ભાવનાથી જ અને ગુરુઆજ્ઞાથી અપનાવ્યો.

પૂજ્ય આચાર્યજીના જીવનના અનેક આકર્ષણો છે. તેઓ અનેક અલૌકિક અનેક અકલ્પ્ય સિદ્ધિઓને વરેલા સિદ્ધ તપસ્વી અને જ્ઞાની છે. તેઓ વિચારક હતા ને એ બધા કરતાં પણ વિશેષ આકર્ષક તો તેમનું એક માતા સરખું પ્રેમાળ ને કરુણાપૂર્ણ હૃદય છે. અન્ય કંઈ પણ કદાચ એમની પાસે ન હોય તો પણ એમની આ દૈવી સંપત્તિ-પ્રેમ છલોછલ હૃદય-તેમની મહાનતાને સિદ્ધ કરવા અને કોઈને પણ પોતાનું બનાવવા માટે પૂરતી હતી. એમની પાસે માતાની મમતા છે, પિતાનો મમતાભર્યો આગ્રહ છે અને એ દુર્લભ સંપત્તિથી જ તેઓ એક વિશાળ પરિવારના પરિજનોને સ્વેચ્છાએ વશ કરી શક્યા છે.

કેવળ વિશ્વકલ્યાણની ભાવના જેમની નસેનસમાં ઊભરાતી, એવા આ મહાન પુરુષનો મત છે કે વિશ્વના મોટા ભાગનાં દુઃખોનું મુખ્ય કારણ બુદ્ધિનો અભાવ છે. ગાયત્રી ઉપાસનાનું સમર્થન કરતાં તેઓશ્રી કહે છે કે ગાયત્રી મંત્ર એ સદ્દબુદ્ધિ માટેની ઈશ્વર પ્રત્યેની પ્રાર્થના છે. ગાયત્રી મંત્ર નાનો છે છતાં તેના ૨૪ અક્ષરોના ભાષ્યરૂપે જ સર્વ વેદો, રામાયણ, મહાભારત, શ્રીમદ્ ભાગવત અને અન્ય અનેક આર્ષગ્રંથોની રચના થઈ છે. કોઈ પણ આર્ષગ્રંથ એવો નથી, જેણે ગાયત્રી મંત્રનું ભાષ્ય ન કર્યું હોય, કોઈ પણ મહાપુરુષ એવો નથી જેણે ગાયત્રી મંત્ર અંગે વિચાર્યું ન હોય. તે મંત્રના અક્ષરે અક્ષરમાં જીવનને ધન્ય બનાવે એવો ઉપદેશ અને શક્તિઓ ભર્યા છે. ગાયત્રી વેદોની માતા છે અને ભારતીય સંસ્કૃતિ તથા ભારતીય તત્ત્વવિદ્યાનો સાર છે. આ માટે આજના યુગના લોકોને ગાયત્રીમંત્ર દ્વારા ઈશ્વરોપાસનાની ખાસ જરૂર છે. ભારતીય સંસ્કૃતિના પ્રાણરૂપ ગાયત્રી મંત્ર ઉપરાંત, ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનની યજ્ઞ ભાવનાને પણ તેઓ મહત્ત્વપૂર્ણ ગણતા. ગાયત્રી માતા છે તો યજ્ઞ પિતા છે. આથી તેઓ ગાયત્રીયજ્ઞો કરવાની અને યજ્ઞની ઉદાત્ત ભાવના કેળવવાની જરૂરિયાત પર પુષ્કળ ભાર મૂકે છે.

વિશ્વમાં એક નવા આદર્શ યુગનું નિર્માણ થાય, એક સ્વસ્થ સમાજનું નિર્માણ થાય એ હેતુથી પૂજ્યશ્રીએ એક આદર્શ ““યુગ નિર્માણ યોજના” તૈયાર કરેલી છે. વર્ષો સુધી એ મહાન યોજનાનો પ્રચાર અને પ્રસાર તેઓ કરતા રહ્યા. તેઓશ્રીના એ પ્રયત્નોના પરિણામે આ દેશમાં ને અન્યત્ર ગાયત્રી પરિવાર શાખાઓ અને યુગ નિર્માણ પરિવાર શાખાઓ સ્થપાયી છે. આ દેશમાં ને વિદેશોમાં પૂજ્ય આચાર્યજીના ૫૦ લાખથી વિશેષ સંખ્યામાં શિષ્યો છે. આ બધા શિષ્યોને તેઓ “અખંડ જ્યોતિ” તથા ““યુગ નિર્માણ યોજના” નામનાં બે માસિકો દ્વારા નિયમિત માર્ગદર્શન આપતા. યુગ નિર્માણ યોજનાના અનુસંધાનમાં તેઓશ્રીએ સામાન્યમાં સામાન્ય માણસો ઉચ્ચ જીવનને લગતા સિદ્ધાંતોને સમજી શકે એ માટે ત્રણસોથી વધુ સંખ્યામાં નાની પુસ્તિકાઓ તૈયાર કરી છે. આ પુસ્તિકાઓમાં વિધવાવિવાહ, બાળલગ્ન, મૃત્યુ પાછળના ખોટા ખર્ચા, આદર્શ સંસ્કાર, પદ્ધતિઓ, આદર્શ બાળઉછેર, બાળકેળવણી, અનાજનો પ્રશ્ન, સંતતિ નિયમનનો પ્રશ્ન, આર્થિક મુશ્કેલીઓનો પ્રશ્ન, દેવદર્શન ને તીર્થયાત્રા વગેરે જેવા વિષયોમાં અંધ માન્યતાઓ, ખોટા રીતરિવાજ, જ્યોતિષ વગેરેની ઘેલછા, હરિજનોદ્ધાર, સ્ત્રીઓની ઉન્નતિ વગેરે સંખ્યાબંધ વિષયો પર પોતાના ક્રાંતિકારી વિચારો રજૂ કર્યા છે, તે કોઈ પણ વિચારવંત માણસને આકર્ષ્યા વિના રહેતા નથી. ગાયત્રી પરિવારના પરિજનોને માટે નિત્ય પઠનીય અને મનનીય એવી એક સંહિતા તેઓશ્રીએ તૈયાર કરેલી, એનું નામ યુગનિર્માણ સત્સંકલ્પ છે. આ સત્સંકલ્પ દરેક પરિજને નિત્ય નજર સમક્ષ રાખવાનો છે. આ આખો સત્સંકલ્પ મિશનના આદર્શોનો સાર છે. તેમાં જીવન ઘડતર માટેના ઉચ્ચ આદર્શોના આદર્શો છે, જે કોઈ પણ મનુષ્યને માટે જીવન સાફલ્યની ચાવીરૂપ ગણી શકાય એવા છે. એમાં ત્યાગ, પ્રેમ, કર્તવ્યપરાયણતા, પરમાર્થ, ચારિત્ર્ય, સ્વાધ્યાય ઇત્યાદિ અનેક ઉચ્ચ ગુણોનો આગ્રહ રાખવાનો ઉપદેશ છે.

પૂજ્ય આચાર્યજીના યુગનિર્માણને લગતા અનેક પ્રયત્નોમાં આપણા ઉત્સવો, તહેવારો વગેરે ઊજવવાની આદર્શ અને વિચારપ્રેરક એવી નવી પ્રણાલી વિશેષ ધ્યાન ખેંચે એવી છે. પરિજનોને શિવરાત્રિ, નવરાત્રિ, દશેરા, દીવાળી, જન્માષ્ટમી ઇત્યાદિ ઉત્સવો વિશિષ્ટ અને જીવનમાં પ્રેરક બની રહે એ રીતે ઊજવવાની યોજના અને આજ્ઞા વિશેષરૂપે વિચારવા જેવી છે. વસંતપંચમીનો ઉત્સવ ખાસ પદ્ધતિએ ઊજવવાનો તેમનો આદેશ છે. ને આ ઉત્સવ ગાયત્રી-પરિવાર માટે સંગઠન, સ્નેહ અને સેવાનો પ્રેરક મહાન ઉત્સવ ગણાય છે. દરેક વ્યક્તિએ પોતે જીવનમાં કંઈક કરવું જોઈએ ને નિરર્થક ભારરૂપ જીવન જીવીને કેવળ વર્ષો પર વર્ષો ગોઠવ્યાં નથી એવું એને વારંવાર મરણ થતું રહે તે માટે દરેક વ્યક્તિએ પોતાનો જન્મદિવસ વિશિષ્ટ પ્રેરક રીતે ઊજવવો જોઈએ એવો પૂજ્ય આચાર્યજીનો આદેશ છે. આ માટે એક સુંદર પદ્ધતિ તેઓશ્રીએ પ્રચારમાં આપી છે.

પૂજ્ય આચાર્યજીની યુગ નિર્માણને લગતી બધી જ પ્રવૃત્તિઓનું સંચાલન યુગનિર્માણ યોજના, ગાયત્રી તપોભૂમિ, વૃંદાવન રોડ, મથુરાથી થાય છે. તેમનું બધું સાહિત્ય હિન્દી ભાષામાં છે. તે સમસ્ત સાહિત્યને સર્વત્ર સર્વસુલભ અને સુગમ બનાવવા ભારતની બધી જ ભાષાઓમાં તથા વિશ્વની મુખ્ય ભાષાઓમાં તેનું ભાષાંતર કરાવવાની એક મોટી યોજના થઈ છે. ગુજરાતી ભાષામાં પણ હવે એ સાહિત્ય સુલભ બન્યું છે.

ગાયત્રી મહાવિદ્યાને લગતું તમામ સાહિત્ય તેઓશ્રીએ અનેક પ્રયત્નો દ્વારા પ્રકાશમાં આપ્યું અને એ વિષયમાં પ્રવર્તતા અનેક ભ્રામક ખ્યાલોને તેમણે દૂર કર્યા. આ વિદ્યા અંગે લગભગ તમામ બાબતો તેઓશ્રીના પ્રયત્નોને પરિણામે સમાજને માટે અસુલભ રહી નથી. પુસ્તકો અને લેખો દ્વારા તેઓશ્રીએ ગાયત્રી યજ્ઞ વિજ્ઞાનનું વિશદ્ વિવેચન કર્યું અને યજ્ઞોની ઉપયોગિતા અને મહત્તા પર પ્રકાશ પાડ્યો છે. ગાયત્રી-મહાવિજ્ઞાન નામના શરૂઆતના તેમના ત્રણ દળદાર ગ્રંથો દ્વારા આખા દેશમાં તેઓ છેલ્લાં ૨૦ વર્ષ પહેલાંથી જાણીતા થયેલા.

સમાજના ઉત્થાનને માટે, યુગનિર્માણ યોજના અંગેના પ્રયત્નોમાં અનેક પદ્ધતિઓ તેઓએ અપનાવેલી. પોતાના પ્રાણવાન સાહિત્ય દ્વારા, વર્ષોવર્ષ નિયમિત ચલાવવામાં આવતી અધ્યાત્મ શિક્ષણ શિબિરો દ્વારા, રેકર્ડો દ્વારા, ભાષણો દ્વારા, હિમાલય જતા પહેલાંના તેઓશ્રીના છેલ્લાં થોડાં વર્ષોમાં દેશભરમાં પોતાની એ પ્રવૃત્તિથી કરોડો માણસોને તેમણે વાકેફ કરેલા, આકર્ષેલા ને તેમને પ્રકાશ આપેલો.

ગાયત્રી તપોભૂમિ, મથુરામાં એક આદર્શ વિદ્યાલય પણ પૂજ્ય આચાર્યજીના પ્રયત્નોના પરિણામે ચાલે છે. આ વિદ્યાલયમાં ૧૫-૧૬ વર્ષની ઉંમરનાં બાળકોને એક વર્ષની તાલીમ આપવામાં આવે છે. તેમાં તેમને ચારિત્ર્ય ઘડતર તથા જીવનોપયોગી કળાઓની તાલીમ આપવામાં આવે છે. અહીં તાલીમ લેતા વિદ્યાર્થી પર પૂરતું ધ્યાન આપી તેની સ્વાભાવિક શક્તિઓ ખીલે એવા સભાન પ્રયત્નો થાય છે. નાના નાના ઉદ્યોગોમાં પ્રેસનું કામ, સાબુ, મીણબત્તી જેવા ઉદ્યોગોની તાલીમ આપવામાં આવે છે. અહીં એક વર્ષ તાલીમ મેળવીને આવેલું બાળક અન્ય બાળકોની સરખામણીએ અનેક રીતે જુદી વિશેષતાઓવાળું દેખાય છે. સંસ્કારિતા, નિયમિતતા, કર્તવ્ય પ્રત્યે સભાનતા, નમ્રતા જેવા ગુણો તેનામાં અચૂક જોવા મળે છે.

પૂજ્ય આચાર્યજીના નામે દેશમાંથી અને દુનિયામાંથી રોજ ૧૦૦-૨૦૦ પત્રો તો હોય જ. એ બધાના નિયમિત ઉત્તરો પણ વળતી ટપાલે લોકોને મળતા. બે ત્રણ કુટુંબીજનોને કાર્યાલયની મદદથી અનેકાનેક કામોની વચ્ચે પણ આ જવાબો આપવાનું કામ અત્યંત ઝડપથી થતું. કદી કોઈને પોતાના પત્રના ઉત્તરની રાહ જોવી પડેલી નહિ. તેઓશ્રીનાં ધર્મપત્ની પૂ. ભગવતી દેવી (માતાજી) તેઓશ્રીની જેમ જ પરિજનોને મમતાપૂર્વક સર્વ રીતે માર્ગદર્શન પૂરું પાડે છે.

આવી વિવિધ પ્રવૃત્તિઓના ધામ સમી આ ગાયત્રી તપોભૂમિ (મથુરા) એક આંતરરાષ્ટ્રિય તીર્થ જેવી બની છે. આ તપોભૂમિની સ્થાપના પણ પૂજ્ય આચાર્યજીના ગુરુદેવના આદેશથી થયેલી. આ ભૂમિ પણ અત્યંત પ્રેરક અને પવિત્ર છે. અનેક પ્રાચીન ઋષિ-મુનિઓએ આ સ્થળે તપ કરેલું અને તેઓની દિવ્ય ચેતના આ સ્થળે લોકોને પ્રેરણા ને ઉત્સાહ આર્પે છે. અહીં એક ગાયત્રી મંદિર બનેલું છે ને નિત્ય અખંડ અગ્નિમાં અહીં નિયમિત ગાયત્રી હવન થાય છે. એ યજ્ઞના પ્રભાવથી અહીંનું વાતાવરણ સદૈવ પ્રેરક અને પવિત્ર લાગે છે.

પોતાનું યુગકાર્ય પૂજ્ય આચાર્યજીએ તેમના દિવ્ય ગુરુના આદેશાનુસાર કરેલું. જ્યારે એ દિવ્ય મહાત્માએ તેઓશ્રીને જે જે આજ્ઞાઓ કરેલી તેનું અક્ષરશ: પાલન તેઓશ્રીએ કરેલું ને ગુરુભક્તિનો જીવંત આદર્શ પૂરો પાડેલ છે.

પૂજ્ય આચાર્યજી પૂજ્ય માતાજી દ્વારા બેવડા સામર્થ્યથી અને તપશ્ચર્યાને વિશેષ પ્રભાવથી અદશ્ય પ્રેરણા દ્વારા યુગનિર્માણની ઈશ્વરીય યોજનાના સાફલ્ય માટે પ્રયત્નશીલ છે. એ મહાન મિશનની ધુરા હવે પૂજ્ય માતાજીએ ધારણ કરેલી છે. શાંતિકુંજ, હરીદ્વારની પોતાની તપોભૂમિમાં રહી પૂજ્ય માતાજી એ સર્વ પ્રવૃત્તિઓનું સંચાલન કરી રહ્યાં છે.

તેઓશ્રીનું મિશન સફળ થવાનું જ છે, એક આદર્શ યુગનું નિર્માણ અનિવાર્ય રીતે થવાનું છે, એ દેવેચ્છા સફળ થવાની જ છે. ભારત પાછું પોતાની આધ્યાત્મ વિદ્યાના બળે વિશ્વનું માર્ગદર્શન કરી શકે એવી સ્થિતિ નિશ્ચિત રીતે ઉત્પન્ન થવાની જ છે. વિશ્વના વિચાર-પ્રવાહો સૂક્ષ્મ રીતે એ દિશામાં રહ્યા છે. એ સત્ય સૂક્ષ્મ રીતે અવલોકન કરનારના ધ્યાનમાં આવ્યા વિના રહે એવું નથી. પૂજ્ય આચાર્યજીની એવી દઢ શ્રદ્ધા સફળ થવાની જ. તે માટે લોકો એ દેવેચ્છાની સફળતામાં નિમિત્ત રૂપ બને તો તેમાં અંતે યશ જ પ્રાપ્ત થવાનો છે.

૧૦. પ્રવાસનું બીજું ચરણ તથા કાર્યક્ષેત્રનું નિર્ધારણ, અમારું વીલ અને વારસો

પ્રવાસનું બીજું ચરણ તથા કાર્યક્ષેત્રનું નિર્ધારણ

પ્રથમ પરીક્ષા આપવા માટે હિમાલય બોલાવ્યાને લગભગ ૧૦ વર્ષ વીતી ગયાં, ફરીથી બોલાવવાની જરૂર ન લાગી. એમનાં દર્શન પહેલાં થયાં હતાં એ જ મુદ્રામાં થતાં રહ્યાં. “બધું બરાબર છે” એટલા જ શબ્દો બોલીને પ્રત્યક્ષ સંપર્ક પૂરો થતો રહ્યો. અંતરાત્મામાં એમનો સમાવેશ સતત થતો રહ્યો. ક્યારેય એવું નથી લાગ્યું કે હું એકલો છું. હમેશાં બંને સાથે રહેતા હોઈએ એવી અનુભૂતિ થતી રહી. આ રીતે દશ વર્ષ વીતી ગયાં.

સ્વતંત્રતા સંગ્રામ ચાલી જ રહ્યો હતો. એ દરમિયાન અનુકૂળ ઋતુ જોઈને હિમાલય જવાનો ફરીથી આદેશ આવ્યો. બીજા જ દિવસે જવાની તૈયારી કરી. આદેશની ઉપેક્ષા કરવાનું, વિલંબ કરવાનું મારા માટે શક્ય ન હતું. ઘરના સભ્યોને જવાની ખબર આપી. પ્રાત:કાળે બ્રાહ્મમુહૂર્તમાં નીકળવાની તૈયારી કરી લીધી. તે વખતે પણ સડક ઉત્તરકાશી સુધી જ બની હતી. ત્યાંથી આગળનું કામકાજ શરૂ થયું હતું.  રસ્તો મારો જોયેલો હતો. પહેલી વાર જેટલી ઠંડી આ વખતે ન હોતી. રસ્તે આવતા જતા લોકો મળતા. નાની નાની ધર્મશાળાઓ પણ સાવ ખાલી નહોતી. આ વખતે કોઈ મુશ્કેલી ન પડી. સામાન પણ વધારે નહોતો. ઘર જેવી સગવડ તો ક્યાંથી હોય, પણ પરિસ્થિતિ અસહ્ય ન હોતી, ક્રમ યથાવત્ ચાલતો રહ્યો.

અગાઉ જે ત્રણ પરીક્ષાઓ લીધી હતી એમાંની એકેય આ વખતે આપવી ન પડી, જે પરીક્ષા એકવાર લેવાઈ ગઈ છે એ વારંવાર લેવાની જરૂર એમને પણ ન લાગી. ગંગોત્રી સુધીનો રસ્તો તે એવો હતો. જેના માટે કોઈને પછવાની જરૂર નહોતી. ગંગોત્રીથી ગોમુખના ૧૪ માઈલનો રસ્તો એવો છે કે તે બરફ ઓગળી ગયા પછી દર વર્ષે બદલાઈ જાય છે. મોટી શિલાઓ તૂટી જાય છે અને તે આમતેમ ગબડે છે. નાનાં ઝરણાં પણ પથ્થરોથી રસ્તો રોકાઈ જવાના કારણે પોતાનો માર્ગ આડોઅવળો કરી લે છે. નવા વર્ષે ત્યાંના કોઈ જાણકાર માણસને સાથે લઈને જવું પડતું હતું અથવા તો પછી પોતાની વિશેષ વિવેકબુદ્ધિની મદદથી અનુમાન કરી આગળ વધવાનો અને માર્ગમાં કોઈ અવરોધ આવે તો પાછા વળીને બીજો રસ્તો શોધવાનો ક્રમ ચાલતો રહ્યો, આમ કરતાં કરતાં ગોમુખ પહોંચી ગયો. ત્યાંથી આગળ ગુરુદેવના સંદેશવાહકની સાથે જવાનું હતું. તે પણ સૂક્ષ્મ શરીરધારી હતો. છાયા પુરુષ અથવા તો વીરભદ્રની કક્ષાનો હતો. જરૂર પડ્યે તેઓ એની પાસે અનેક કામ કરાવતા હતા. જેટલી વાર મારે હિમાલય જવું પડ્યું તેટલી વાર નંદનવન તથા આગળ ઊંચે સુધી તથા પાછા વળતાં ગોમુખ સુધી મને પહોંચાડી જવાનું કામ તેના માથે હતું. તેથી એ મદદનીશની મદદથી હું ધાર્યા કરતાં ઓછા સમયમાં ખૂબ સહેલાઈથી પહોંચી થયો. આખે રસ્તે બંને મૌન રહ્યા.

નંદનવન પહોંચતાં જ જોયું તો ગુરુદેવનું સૂક્ષ્મશરીર પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપે મારી સામે હતું. એ પ્રગટ થતાં જ હું ભાવવિભોર બની ગયો. હોઠ કંપવા લાગ્યા. નાકમાં પાણી આવી ગયું. એવું લાગ્યું જાણે કે મારા પોતાના શરીરનું કોઈ ખોવાયેલું અંગ ફરીથી પાછું મળી ગયું અને તેના અભાવે જે અપૂર્ણતા હતી તે પૂરી થઈ ગઈ. તેઓ મસ્તક પર હાથ મૂકે તે એમના મારા પ્રત્યેના અગાધ પ્રેમનું પ્રતીક હતું. અભિવાદન અને આશીર્વાદનો શિષ્ટાચાર આટલામાં જ પૂર્ણ થઈ ગયો. ગુરુદેવે મને સંક્ત કર્યો-ઋષિઓ પાસેથી ફરીથી માર્ગદર્શન લેવા જવા માટે. હૃદયમાં રોમાંચ થઈ ગયો.

સતયુગના લગભગ બધા જઋષિઓ હિમાલયના એદુર્ગમ વિસ્તારમાં રહે છે, જ્યાં મને એમનો પ્રથમ સાક્ષાત્કાર થયો હતો. સ્થાન નક્કી કરવાની દૃષ્ટિએ દરેકે પોતાની એક એક ગુફા નક્કી કરી લીધી છે. જો કે શરીરચર્યા માટે તેમને સ્થાન નિયત કરવાની કે સાધનો ભેગાં કરવાની કોઈ જરૂર નથી, તો પણ પોતપોતાનાં નિર્ધારિત કાર્યો પૂરાં કરવા તથા જરૂર પડ્યું – એકબીજાને મળવા માટે બધાએ પોતાનાં સ્થાન નક્કી કરી લીધાં છે.

પહેલી યાત્રામાં હું તેમને માત્ર પ્રણામ જ કરી શક્યો હતો. આ બીજી યાત્રામાં ગુરુદેવ મને વારાફરતી ઋષિઓની મુલાકાત માટે લઈ ગયા. પરોક્ષરૂપે આશીર્વાદ મળ્યા હતા, હવે એમનો સંદેશ સાંભળવાનો હતો. તેઓ આછા પ્રકાશપુંજ જેવા દેખાતા હતા, પરંતુ જયારે એમનું સૂક્ષ્મ શરીર સાચું બની ગયું. ત્યારે એ ઋષિઓનું સતયુગમાં હતું તેવું શરીર દેખાવા માંડ્યું. ઋષિઓના શરીરની સંસારી લોકો જેવી કલ્પના કરે છે એવાં જ એમનાં શરીર હતાં. શિષ્ટાચારનું પાલન કરવામાં આવ્યું. એમનાં ચરણોમાં માથું ટેકવી દીધું. એમણે મારા માથા પર હાથ મૂક્યો એનાથી રોમાંચ થઈ ઊઠ્યો. આનંદ અને ઉલ્લાસ ઉભરાવા લાગ્યા.

કામની વાત શરૂ થઈ. દરેકે પરાવાણીમાં કહ્યું કે અમે સ્થૂળ શરીરથી જે કાર્યો કરતા હતા તે, અત્યારે બિલકુલ નામશેષ થઈ ગયાં છે. માત્ર ખંડિયેરના અવશેષો બચ્યા છે. જ્યારે અમે દિવ્યદૃષ્ટિથી એ ક્ષેત્રોની વર્તમાન સ્થિતિ જોઈએ છીએ ત્યારે અત્યંત દુઃખ થાય છે. ગંગોત્રીથી માંડીને હરિદ્વાર સુધીનું આખું ક્ષેત્ર ઋષિક્ષેત્ર હતું. એ એકાંત ક્ષેત્રમાં માત્ર તપશ્ચર્યા કરવામાં આવતી હતી.

ઉત્તરકાશીમાં જેવું જમદગ્નિનું ગુરુકુળ આરણ્યક હતું એવા અનેક ઋષિઓના આશ્રમો ઠેર ઠેર હતા. બીજા ઋષિઓ પોતપોતાના ભાગે આવતી શોધખોળોની તપશ્ચર્યા કરવામાં સંલગ્ન રહેતા. આજે અમે જ્યાં રહીએ છીએ ત્યાં દેવોનાં સ્થાન હતાં. હિમયુગ પછી માત્ર સ્થાન જ બદલાઈ ગયાં. એટલું જ નહિ, પરંતુ અમારી પરંપરા તદ્દન ભુલાઈ ગઈ. એનાં માત્ર ચિહ્નો જ રહ્યાં છે.

ઉત્તરાખંડમાં ઠેરઠેર દેવદેવીઓનાં મંદિરો તો બની ગયાં છે, જેથી એમાં ધન આવતું રહે અને પૂજારીઓનું ગુજરાન થયા કરે. ઋષિઓ કોણ હતા, ક્યાં રહેતા હતા, શું કરતા હતા એ પૂછનાર કે બતાવનાર આજે કોઈ નથી. એમની કોઈ નિશાની પણ બચી નથી. અમારી દષ્ટિએ તો ઋષિપરંપરાનો જાણે પ્રલય જ થઈ ગયો છે.

લગભગ આ જ વાત બીજા જે ઋષિઓની સાથે મારી મુલાકાત કરાવવામાં આવી તે બધાએ કહી. વિદાય આપતી વખતે બધાંની આંખોમાં આંસુ હતાં. મને લાગ્યું કે બધા જ વ્યથિત છે. બધાંનું મન ઉદાસ અને ભારે છે, પણ હું એમને શું કહ્યું? આટલા બધા ઋષિઓ ભેગા થઈને જે ભાર ઉઠાવતા હતા એ ઉઠાવવાની મારામાં શક્તિ નથી. એ બધાનું ભારેખમ મન જોઈને મારું મન પણ દ્રવિત થઈ ગયું. વિચાર કરતો રહ્યો. ભગવાને જો મને કોઈ કામ માટે લાયક બનાવ્યો હોત તો આ દેવપુરુષોને આટલા બધા દુઃખી જોઈને હું મૌન ન સેવત. મારી ઉપર પણ સ્તબ્ધતા છવાઈ ગઈ. આંખોમાંથી આંસુ વહેવા લાગ્યાં. આટલા બધા સમર્થ ઋષિઓ આટલા બધા દુઃખી, અસહાય ! એમની એ વેદના મને વીંછીના ડંખની વેદનાની જેમ પીડા આપી રહી.

ગુરુદેવનો આત્મા અને મારો આત્મા સાથેસાથે ચાલી રહ્યા હતા. બંને એકબીજાને જોઈ રહ્યા હતા. એમના ચહેરા પર પણ ઉદાસીનતા છવાઈ ગઈ હતી. હે ભગવાન, કેવો વિષમ સમય આવ્યો છે કે કોઈ ઋષિનો એકેય ઉત્તરાધિકારી પેદા ન થયો? બધાનો વંશ નાશ પામ્યો ? ઋષિઓમાંથી કોઈની પણ પ્રવૃત્તિઓ ચાલતી નથી. કરોડોની સંખ્યામાં બ્રાહ્મણો છે અને લાખો સંતો છે, પરંતુ એમાંથી પંદર વીસ જીવંત હોત તો બુદ્ધ અને ગાંધીજીની જેમ ગજબ કરી દેત, પરંતુ આજે આ બધું કોણ કરે? કઈ શક્તિથી કરે?

રાજકુમારીની આંખોમાંથી આંસુ ટપક્યાં અને એણે એટલું જ કહ્યું કે “કો વેદાન ઉદ્ધરસ્યસિ? અર્થાત્ દેવોનો ઉદ્ધાર કોણ કરશે?” એના જવાબમાં કુમારિલ ભટ્ટે કહ્યું હતું કે “હજુ આ કુમારિક ભટ્ટ ભૂમિ ઉપર છે. વિલાપ ન કરો.” તે વખતે એક કુમારિલ ભટ્ટ જીવતો હતો. એણે જે કહ્યું હતું તે કરી બતાવ્યું, પણ આજે તો ક્યાંય કોઈ બ્રાહ્મણ નથી કે નથી કોઈ સંત. ઋષિઓની વાત તો બહુ દૂરની છે. આજે તો કપટી લોકો છદ્મવેશ ધારણ કરીને પેલા રંગાયેલા શિયાળની જેમ આખા વનપ્રદેશમાં હુંઆ હુઆ કરતા ફરી રહ્યા છે.

બીજા દિવસે પાછા ફર્યા પછી આવા વિચાર આખો દિવસ મને આવતા રહ્યા. જે ગુફામાં મારો નિવાસ હતો ત્યાં આખો દિવસ આ જ ચિંતન ચાલતું રહ્યું, પરંતુ ગુરુદેવ મારું મન વાંચી રહ્યા હતા. મારી પીડાથી એમને પણ દુઃખ થઈ રહ્યું હતું.

એમણે કહ્યું, “તો તું ફરી એવું કર. બીજી વાર આપણે એમને મળવા જઈએ ત્યારે તું એમને કહેજે કે આપ કહેતા હો તો તેનું બીજારોપણ હું કરી શકું છું. આપ ખાતરપાણી આપશો તો પાક ઊગી નીકળશે. નહિ તો એ દિશામાં પ્રયાસ કરવાથી મારા મનનો બોજ તો હલકો થશે જ.” સાથેસાથે એ પણ પૂછજે કે એની શુભ શરૂઆત કઈ રીતે કરવામાં આવે. એની રૂપરેખા બતાવો. હું જરૂર કંઈક કરીશ. જો આપ લોકોની કૃપા વરસશે તો આ સૂકા સ્મશાનમાં હરિયાળી ઊગી નીકળશે.”

ગુરુદેવના આદેશ પર તો હું એમ પણ કહી શકતો હતો કે બળતી આગમાં હું બળી મરીશ. જે થવાનું હશે તે થશે. પ્રતિજ્ઞા કરવામાં અને તેને નિભાવવામાં પ્રાણની સાક્ષીએ પ્રતિજ્ઞા તો કરી શકાય છે. આવા વિચારો મનમાં ચાલી રહ્યા હતા. ગુરુદેવ તે વાંચી રહ્યા હતા. આ વખતે મેં જોયું તો એમનો ચહેરો બ્રહ્મકમળની જેમ ખીલી રહ્યો હતો.

બંને સ્તબ્ધ હતા અને પ્રસન્ન પણ. ફરીથી પાછા જઈને બીજી વાર ઋષિઓને મળવાનો નિશ્ચય કર્યો. અમે હજુ તેમને રાતે જ મળ્યા હતા. બીજી વાર અમને પાછા આવેલા જોઈને એ બધા જ પ્રસન્ન થયા અને આશ્ચર્યચકિત પણ. હું તો હાથ જોડી માથું નમાવીને મંત્રમુગ્ધ થઈ ઊભો રહ્યો. ગુરુદેવે મારી કામના, ઈચ્છા અને ઉમંગ એમને પરોક્ષ પરાવાણીમાં કહી સંભળાવ્યાં. તેમણે કહ્યું, “આ નિર્જીવ નથી. એ જે કહે છે તે ખરેખર કરી બતાવશે. આપ એ બતાવો કે આપનું જે કાર્ય અધૂરું રહ્યું છે એનાં બીજ નવેસરથી કઈ રીતે વાવી શકાય. હું અને આપ એને ખાતર પાણી આપતા રહીશું તો એ પાછો નહિ પડે.”

આ પછી એમણે ગાયત્રી પુરશ્ચરણની પૂર્તિ માટે મથુરામાં થનાર સહગ્નકુંડી યજ્ઞમાં છાયારૂપે પધારવા એ સૌને આમંત્રણ આપ્યું અને કહ્યું, “આમ તો આ વાનર છે, પણ છે હનુમાન, આ રીંછ તો છે, પણ છે જાંબુવાન. આ ગીધ તો છે, પણ છે જટાયુ. આપ એને આદેશ આપો અને આશા રાખજો કે જે બાકી રહ્યું છે, તૂટી ગયું છે તેનું ફરીથી નિર્માણ થશે અને અંકુરમાંથી વૃક્ષ બનશે. આપણે લોકો નિરાશ શા માટે થઈએ? આની ઉપર આશા શા માટે ન રાખીએ? એણે પાછલા ત્રણેય જન્મોમાં સોંપવામાં આવેલી જવાબદારીઓ નિષ્ઠાપૂર્વક નિભાવી છે.” ચર્ચા એક જ ઋષિ સાથે ચાલી રહી હતી. પણ નિમંત્રણ પહોંચતાં જ એક ક્ષણમાં તો બધા જ ઋષિઓ એક એક કરીને ભેગા થઈ ગયા. નિરાશા ગઈ, આશા બંધાઈ અને ભવિષ્યનો કાર્યક્રમ એવો બન્યો કે આપણે બધા જે કરી રહ્યા છીએ એનું બીજ એક ખેતરમાં વાવવામાં આવે અને નર્સરી તૈયાર કરવામાં આવે. એના રોપા સર્વત્ર રોપાશે અને ઉદ્યાન મહોરી ઊઠશે.

આ શાંતિકુંજ બનાવવાની યોજના હતી. મથુરા નિવાસ પછી મારે એ પૂર્ણ કરવાની હતી. ગાયત્રીનગર વસાવવાની અને બ્રહ્મવર્ચસ શોધ સંસ્થાન ઊભું કરવાની યોજના પણ વિસ્તારથી સમજવી. સંપૂર્ણ ધ્યાનથી એનો એકેએક અક્ષર હૃદયપટલ ઉપર લખી લીધો અને નિશ્ચય કર્યો કે ૨૪ લાખનું પુરશ્ચરણ પૂરું થતાં જ આ કાર્યક્રમની રૂપરેખા બનાવીને કામ શરૂ કરીશ. જેને ગુરુદેવનું સંરક્ષણ મળ્યું હોય એ નિષ્ફળ જાય એવું કદી બને જ નહિ.

એક દિવસ વધુ ત્યાં રોકાયો. એમાં ગુરુદેવે પુરશ્ચરણની પૂર્ણાહુતિનું સ્વરૂપ વિસ્તારથી સમજાવ્યું તથા કહ્યું કે “પાછલાં વર્ષોની સ્થિતિ અને ઘટના ક્રમને હું બારીકાઈથી જોતો આવ્યો છું અને એમાં જ્યાં કંઈક બિનજરૂરી લાગ્યું એ સુધારતો રહ્યો છું. હવે ભવિષ્યમાં શું કરવાનું છે તેનું સ્વરૂપ સમજાવવા માટે તને આ વખતે બોલાવવામાં આવ્યો છે. પુરશ્ચરણ પૂરાં થવામાં હવે વધુ વખત બાકી નથી. જે બાકી રહ્યાં છે તે મથુરા જઈને પૂરાં કરવાં જોઈએ. હવે તારા જીવનનું બીજું ચરણ મથુરાથી શરૂ થશે.

પ્રયાગ પછી મથુરા જ દેશનું મધ્ય કેન્દ્ર છે.આવાગમનની દષ્ટિએ તે સગવડવાળું પણ છે. સ્વરાજ મળ્યા પછી તારું રાજનૈતિક કાર્ય તો પૂરું થઈ જશે, પણ તારું કામ હજુ પૂરું નહિ થાય. રાજનૈતિક ક્રાંતિ તો થશે. આર્થિક ક્રાંતિ તથા તેને લગતાં બીજાં કાર્ય પણ સરકાર કરશે, પરંતુ એ પછી પણ બીજી ત્રણ ક્રાંતિઓ બાકી રહે છે, જેને ધર્મતંત્રના માધ્યમથી પૂર્ણ કરવાની છે. એના વિના પૂર્ણતા આવી શકશે નહિ. દેશ પરાધીન અને જર્જરિત થયો એનું કારણ એ નથી કે અહીં શૂરવીરો નહોતા. તેઓ આક્રમણખોરોને પરાસ્ત નહોતા કરી શક્તા, પરંતુ તેમની આંતરિક દુર્બળતાઓએ એમને પતનની ખાઈમાં ધકેલી દીધા હતા બીજાઓએ તો એ દુર્બળતાનો લાભ જ ઉઠાવ્યો છે.

તારે નૈતિક ક્રાંતિ, બૌદ્ધિક ક્રાંતિ અને સામાજિક ક્રાંતિ કરવાની છે. એના માટે ઉપયુક્ત લોકોને ભેગા કરવા તથા જે કરવાનું છે એ સંબંધી વિચારો અત્યારથી જ વ્યક્ત કરવા ખૂબ જરૂરી છે. આથી તું તારું ઘર ગામ છોડીને મથુરા જવાની તૈયારી કર. ત્યાં એક નાનું ઘર લઈને એક માસિક શરૂ કર. સાથેસાથે ત્રણેય ક્રાંતિઓ સંબંધી જરૂરી માહિતીનું પણ પ્રકાશન કર. અત્યારે તારાથી આટલું થઈ શકશે. થોડા દિવસોમાં જ તારે દુર્વાસા ઋષિની તપોભૂમિમાં મથુરાની પાસે જ એક ભવ્ય ગાયત્રી મંદિર બનાવવાનું છે. તારા સહકાર્યકરો આવે ત્યારે ત્યાં તેમને રહેવા માટે જરૂરી મકાનની પણ વ્યવસ્થા કરવાની છે. આ ઉપરાંત ૨૪ મહાપુરશ્ચરણ પૂરાં થયા પછી પૂર્ણાહુતિ સ્વરૂપે એક મહાયજ્ઞ કરવાનો છે. અનુષ્ઠાનોની પરંપરામાં જપની સાથે યજ્ઞ કરવાનો હોય છે.તારાં ૨૪ લાખનાં ૨૪ અનુષ્ઠાનો પૂરાં થવાની તૈયારીમાં છે. એના માટે એક હજાર કુંડવાળી યજ્ઞશાળામાં એક હજાર માંયાંત્રિકો દ્વારા ૨૪ લાખ આહુતિઓના યજ્ઞનું આયોજન કરવાનું છે. એ પ્રસંગે જ એવું વિશાળકાય સંગઠન ઊભું થઈ જશે, જેના દ્વારા તાત્કાલિક ધર્મતંત્રની મદદથી જનજાગૃતિનું કાર્ય શરૂ કરી શકાય. અનુષ્ઠાનની પૂર્તિનું આ પ્રથમ ચરણ છે. લગભગ ૨૪ વર્ષોમાં આ જવાબદારી પૂર્ણ કર્યા પછી તારે સપ્ત સરોવર, હરિદ્વાર જવાનું છે. ત્યાં રહીને જેના માટે ઋષિઓની ભુલાઈ ગયેલી પરંપરાઓને પુનઃજાગૃત કરવાની તને સ્વીકૃતિ આપી છે એ કામ કરવાનું છે.

મથુરાનું કાર્ય શરૂઆતથી માંડીને અંત સુધી કઈ રીતે પૂર્ણ કરવાનું છે એની સુવિસ્તૃત રૂપરેખા એમણે સમજાવી. આ દરમિયાન આર્ષગ્રંથોનો અનુવાદ, પ્રકાશન, પ્રચાર તથા ગાયત્રી પરિવારનું સંગઠન અને એના સભ્યોને કામ સોંપવું વગેરેની રૂપરેખા પણ એમણે બતાવી દીધી.

મેં પ્રથમની જેમ આ વખતે પણ આશ્વાસન આપ્યું કે જે આદેશ આપવામાં આવ્યો છે એમાં કોઈપણ પ્રકારની ભૂલ નહિ રહેવા દઉં. પણ એક જ શંકા રહે છે કે આટલા વિશાળ કાર્ય માટે જે ધન અને માણસોની જરૂર પડશે તે હું ક્યાંથી લાવીશ?

મારા મનને વાંચી રહેલા ગુરુદેવ હસી પડ્યા. “એના માટે તું ચિંતા ન કરીશ. જે તારી પાસે છે એને વાવવાની શરૂઆત કર. એનો પાક સો ગણો ઊતરશે અને જે કામ સોંપ્યાં છે તે બધાં પૂરાં થવા માંડશે.” મારી પાસે જે છે તેને ક્યાં અને કેવી રીતે વાવવાનું છે, એનો પાક ક્યારે પાકશે, કઈ રીતે પાકશે તેની માહિતી પણ તેમણે આપી દીધી.

એમણે જે કહ્યું તે ગાંઠે બાંધી લીધું. ભૂલી જવાનો તો પ્રશ્ન જ નહોતો. જયારે ઉપેક્ષા કરીએ ત્યારે જ ભૂલી જવાય છે. સેનાપતિનો આદેશ સૈનિક ક્યાં ભૂલી જાય છે? મારા માટે પણ અવજ્ઞા કે ઉપેક્ષા કરવાનો કોઈ પ્રશ્ન નહોતો. વાત પૂરી થઈ ગઈ. આ વખતે છ જ મહિના હિમાલય રોકાવાનો આદેશ થયો. જ્યાં રહેવાનું હતું ત્યાં બધી જ વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી. ગુરુદેવનો વીરભદ્ર મને ગોમુખ સુધી મૂકી ગયો. ત્યાંથી હું તેમણે બતાવેલ સ્થાને ગયો અને ૬ મહિના પૂરા કર્યા. જ્યારે ઘરે પાછો આવ્યો ત્યારે સ્વાથ્ય પહેલાં કરતાં પણ વધારે સારું હતું. પ્રસન્નતા અને ગંભીરતા વધી ગઈ હતી, જે પ્રતિભા રૂપે ચહેરાની આજુબાજુ છવાઈ ગઈ હતી. પાછો આવ્યો ત્યારે જેમણે મને જોયો તેમણે કહ્યું, “લાગે છે કે હિમાલયમાં ક્યાંક ખૂબ સુખસગવડવાળું સ્થળ છે. તમે ત્યાં જાઓ છો અને સ્વાથ્ય-સંવર્ધન કરીને પાછા આવો છો.” મેં હસવા સિવાય બીજો કોઈ જવાબ ન આપ્યો.

હવે મથુરા જવાની તૈયારી હતી. એકવાર દર્શનની દૃષ્ટિએ મથુરા જોયું તો હતું પણ ત્યાં કોઈની સાથે પરિચય નહોતો. ચાલીને ત્યાં ગયો અને “અખંડ જ્યોતિ’ના પ્રકાશનને લાયક એક નાનું મકાન ભાડે લેવાનો નિશ્ચય કર્યો. મકાનોની તો એ વખતે પણ ખેચ હતી. ખૂબ શોધવા છતાં જરૂરિયાત મુજબ મકાન મળતું નહોતું. શોધતાં શોધતાં ઘીયામંડી જઈ પહોંચ્યો. ત્યાં એક ખાલી મકાન પડ્યું હતું. એની માલિક એક ડોસી હતી. ભાડું પૂછ્યું તો એણે પંદર રૂપિયા કહ્યું અને ચાવી હાથમાં પકડાવી દીધી. અંદર જઈને જોયું તો નાના મોટા થઈને પંદર ઓરડા હતા. મકાન આમ તો જૂનું હતું, પરંતુ સરેરાશ દરેક ઓરડાનું એક રૂપિયો ભાડું હતું તેથી તે મોંધું તો નહોતું. એનાથી મારું કામ ચાલે એમ પણ હતું. મને ગમી ગયું અને એક મહિનાનું ભાડું એડવાન્સમાં આપી દીધું. ડોસી ખૂબ ખુશ થઈ ગઈ.

ઘેર જઈને બધો સામાન લઈ આવ્યો અને પત્ની તથા બાળકો સાથે એમાં રહેવા લાગ્યો.  આખા મહોલ્લામાં કાનાફૂસી થતી સાંભળી. જાણે કે હું ત્યાં રહેવા આવ્યો તે કોઈ આશ્ચર્યજનક બાબત ન હોય ! પૂછ્યું ત્યારે લોકોએ કહ્યું કે આ ભૂતિયું મકાન છે. એમાં જે કોઈ રહેવા આવ્યા હતા તેમણે જાન ગુમાવ્યો છે. કોઈ એ ઘરમાં ટક્યુ નથી. અમે તો કેટલાયને ત્યાં આવતા અને દુઃખી થતા જોયા છે. તમે બહારના માણસ છો તેથી છેતરાઈ ગયા. આ તો તમને જણાવી દીધું. એવું કશું ન હોત તો ૧૫ ઓરડાવાળું ત્રણ માળનું મકાન વર્ષોથી ખાલી પડી રહે ખરું ? તમે જાણીબૂજીને એમાં રહેશો તો નુકસાન સહન કરવું પડશે.

આટલું સસ્તું અને આટલું ઉપયોગી મકાન બીજે ક્યાંય મળતું નહોતું. આથી, મેં તો એમાં જ રહેવાનો નિશ્ચય કર્યો. ભૂતિયું મકાન હોવાની વાત સાચી હતી. આખી રાત મેડા ઉપર ધમાચકડી મચતી હતી. રડવાના, હસવાના અને લડવાના અવાજ આવતા. એ મકાનમાં વીજળી નહોતી. ફાનસ સળગાવીને હું ઉપર ગયો તો કેટલાંક સ્ત્રીપુરુષોની આકૃતિઓ નાસી જતી જોઈ, પરંતુ રૂબરૂ મુલાકાત ન થઈ. એમણે મને કોઈ નુકસાન ન પહોંચાડ્યું. આ પ્રમાણે લગભગ દસેક દિવસ સુધી બનતું રહ્યું.

એક રાત્રે હું લગભગ એક વાગ્યે મેડા ઉપર ગયો. હાથમાં ફાનસ હતું. નાસી જતાં પ્રેતોને થોભવાનું કહ્યું. તેઓ ઊભાં રહ્યાં. મેં કહ્યું, “તમે ઘણા દિવસોથી આ ઘરમાં રહો છો. તો આપણે એમ કરીએ કે ઉપરના સાત ઓરડામાં તમે લોકો રહો. નીચેના આઠ ઓરડાઓથી હું મારું કામ ચલાવીશ. આ રીતે આપણે રાજીખુશીથી સમજૂતી કરીને રહીએ. તેથી તમેય પરેશાન ન થાઓ અને મારે હેરાન ન થવું પડે.” એમનામાંથી કોઈએ જવાબ ન આપ્યો. બધાં ઊભાં રહ્યાં. બીજા દિવસથી બધું બંધ થઈ ગયું. મેં મારા તરફથી સમજૂતીનું પાલન કર્યું. તેઓ બધાં પણ મારી સાથે સંમત થઈ ગયાં. ઉપર કોઈના હરવા ફરવાનો અવાજ તો સંભળાતો, પણ મારી ઊંઘ હરામ થઈ જાય એવો કોઈ ઉપદ્રવ નહોતો થતો. બાળકો ડરે કે કામમાં વિઘ્ન પડે એવું પણ કંઈ થતું નહિ. ઘરમાં જે કાંઈ સમારકામ કરાવવા જેવું હતું તે મેં મારા પૈસે કરાવી દીધું. “અખંડ જ્યોતિ’ સામાયિક ફરીથી આ જ ઘરમાંથી પ્રકાશિત થવા માંડ્યું. પરિજનો સાથે પત્રવ્યવહાર અહીંથી જ શરૂ ર્યો. પહેલા જ વર્ષે લગભગ બે હજાર ગ્રાહક બની ગયા. ગ્રાહકો સાથે પત્રવ્યવહાર કરતો તથા વાતચીત માટે તેમને બોલાવતો. અધ્યયન તો રસ્તે ચાલતાં ચાલતાં કરી લેતો. રોજ ફરવા જતો હતો, તે વખતે બે કલાક રોજ વાંચતો. અનુષ્ઠાન પણ મારી પૂજાની નાની સરખી ઓરડીમાં ચાલતું રહ્યું. કોંગ્રેસના કામને બદલે હવે લેખન કાર્ય તરફ ધ્યાન આપવા માંડ્યું. “અખંડ જયોતિ’ માસિક, આર્ષ સાહિત્યનો અનુવાદ, ધર્મતંત્રથી લોકશિક્ષણની રૂપરેખા વગેરે વિષયો અંગે લખવા માંડ્યું. માસિક પોતાના હેન્ડપ્રેસ પર છપાતું. બીજું સાહિત્ય અન્ય પ્રેસમાં છપાવતો. આ રીતે ગાડું ગબડવા લાગ્યું, પરંતુ ચિંતા એક જ રહેતી કે ભવિષ્યમાં મથુરામાં જ રહીને પ્રકાશનનું મોટું કામ કરવાનું છે. પ્રેસ નાંખવાનું છે. ભવ્ય ગાયત્રી મંદિર અને તપોભૂમિ બનાવવાની છે. મહાભારત પછી કદી ન થયો હોય એવો વિશાળ યજ્ઞ કરવાનો છે. આ બધું ધન અને માણસો ક્યાંથી એકઠાં કરવાં? એ માટે ગુરુદેવનો “વાવો અને લણો એ સંદેશ મારા મનઃચક્ષુ આગળ ખડો થતો. એને હવે સમાજરૂપી ખેતરમાં કાર્યાન્વિત કરવાનો હતો. સાચા અર્થમાં અપરિગ્રહી બ્રાહ્મણ બનવાનું હતું. આ જ કાર્યક્રમની રૂપરેખા મગજમાં ઘૂમવા માંડી.

૯. અણઘડ મન હાર્યું, હું જીત્યો, અમારું વીલ અને વારસો

અણઘડ મન હાર્યું. હું જીત્યો

મારી પહેલી યાત્રામાં જ સિદ્ધપુરુષો, સંતોની બાબતમાં વસ્તુ સ્થિતિની ખબર પડી ગઈ. હું પોતે જે ભ્રમમાં હતો તે દૂર થઈ ગયો અને બીજા જે લોકો મારી જેમ વિચારતા હશે એમના ભ્રમનું પણ નિરાકરણ થઈ જશે. મારા સાક્ષાત્કારના પ્રસંગને યાદ કરતાં ખાતરી થઈ જશે કે જો આપણે આપણી પાત્રતા પહેલેથી જ અજિત ન કરી લીધી હોય તો તેમની સાથે મુલાકાત થઈ જાય એ અશક્ય છે. કારણ કે તેઓ સૂક્ષ્મ શરીરમાં હોય છે અને યોગ્ય અધિકારીની આગળ જ પ્રગટ થાય છે. પહેલાં મને આની ખબર નહોતી.

<p class="has-text-align-justify" value="<amp-fit-text layout="fixed-height" min-font-size="6" max-font-size="72" height="80">મારી હિમાલય યાત્રાનું વર્ણન આ પહેલાં “સુનસાન કે સહચર' પુસ્તકમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું છે. એ વિવરણ તો ઘણું લાંબું છે, પણ સારાંશ થોડોક જ છે. અભાવ અને આશંકાઓ હોવા છતાં પ્રતિકૂળતાઓને મનોબળની મદદથી કઈ રીતે દૂર કરી શકાય એનો આભાસ એમાં મળી શકશે. જો મન સાથ આપે તો જનસામાન્યને સંકટ જેવા લાગતા પ્રસંગો કેવી રીતે સરળ બની જાય છે, એનું વિવરણ એ પુસ્તકમાંથી વાચકોને મળી શકે છે. અધ્યાત્મ માર્ગે જનારે મનને એટલું મજબૂત તો બનાવવું જ પડે છે.મારી હિમાલય યાત્રાનું વર્ણન આ પહેલાં “સુનસાન કે સહચર’ પુસ્તકમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યું છે. એ વિવરણ તો ઘણું લાંબું છે, પણ સારાંશ થોડોક જ છે. અભાવ અને આશંકાઓ હોવા છતાં પ્રતિકૂળતાઓને મનોબળની મદદથી કઈ રીતે દૂર કરી શકાય એનો આભાસ એમાં મળી શકશે. જો મન સાથ આપે તો જનસામાન્યને સંકટ જેવા લાગતા પ્રસંગો કેવી રીતે સરળ બની જાય છે, એનું વિવરણ એ પુસ્તકમાંથી વાચકોને મળી શકે છે. અધ્યાત્મ માર્ગે જનારે મનને એટલું મજબૂત તો બનાવવું જ પડે છે.

પુસ્તક મોટું છે. વિવરણ પણ વિસ્તૃત છે, પરંતુ એમાં મહત્ત્વની વાતો થોડી જ છે. સાહિત્ય વિવેચન વધારે છે. હિમાલય અને ગંગા કિનારો સાધના માટે વધારે ઉપયોગી શા માટે છે એનું કારણ મેં એમાં જણાવ્યું છે. એકાંતમાં સૂનકારનો જે ભય લાગે છે એમાં ચિંતનની દુર્બળતા જ કારણભૂત છે. મન જો મજબૂત હોય તો સાથીઓની શોધ શા માટે કરવી પડે ? તેઓ ન મળવાથી એકલવાયાપણાનો ડર શા માટે લાગે? જંગલી પશુપક્ષીઓ એકલાં જ રહે છે. એમની ઉપર હિંસક પ્રાણીઓ આક્રમણ કરવા બેઠાં જ રહે છે. છતાં મનુષ્યથી તો બધાં જ ડરે છે. સાથેસાથે એનામાં આત્મરક્ષણ કરવાની સૂઝ હોય છે. મનમાં જો ડર હોય તો આખું જગત બિહામણું લાગશે. જો સાહસ હોય તો હાથપગ, આંખો, મો, મન તથા બુદ્ધિ એટલાં સાથે હોવા છતાં ડરવાનું શું કારણ? વન્ય પશુઓમાં થોડાંક જ હિંસક હોય છે. જો મનુષ્ય નિર્ભય રહે, એમના પ્રત્યે સાચા અંતરની પ્રેમ ભાવના રાખે તો ખતરાની સંભાવના બહુ ઓછી રહે છે. રાજા હરિશ્ચંદ્ર સ્મશાનમાં બળતી ચિતાઓ વચ્ચે રહેતા હતા. કેન્યાના મસાઈ લોકો સિંહોની વચ્ચે ઝૂંપડાં બનાવીને રહે છે. વનવાસી આદિવાસીઓ સાપ અને વાઘની વચ્ચે જ રહે છે, તો પછી જ્યાં ખતરો હોય ત્યાં સૂઝબૂજવાળો માણસ ન રહી શકે એવું કોઈ કારણ નથી.

આત્મા, પરમાત્માના ઘરમાં એકલો જ આવે છે. ખાવું, સૂવું, હરવું, ફરવું એકલાથી જ થાય છે. ભગવાનને ઘરે પણ એકલા જ જવું પડે છે, તો પછી બીજા પ્રસંગોએ પણ તમને તમારું ભાવુક અને પરિષ્કૃત મન ઉલ્લાસનો અનુભવ કરાવતું રહે તો એમાં શું આશ્ચર્ય ? અધ્યાત્મના પ્રતિફળ રૂપે મનમાં આટલું પરિવર્તન તો થવું જ જોઈએ. શરીરને જેવી ટેવ પાડીએ એવી પડે. ઉત્તરધ્રુવના એસ્કિમો માત્ર માછલીઓની મદદથી જીવન ગુજારે છે. દુર્ગમ હિમાલય તથા આર્ષ પર્વતના ઊંચા ભાગોમાં રહેનારાઓ અભાવગ્રસ્ત હોવા છતાં સ્વસ્થ લાંબું જીવન જીવે છે. પશુ પણ ઘાસ ખાઈને જીવે છે. મનુષ્ય પણ જો ઉપયોગી પાંદડાં પસંદ કરીને પોતાનો આહાર નક્કી કરી લે તો એને ટેવ ન પડે ત્યાં સુધી જ થોડી ગરબડ રહે છે. પછીથી ગાડી પાટા ઉપર આવી જાય છે. આવા આવા અનેક અનુભવો અને એ પ્રથમ હિમાલય યાત્રા વખતે થયા હતા. મન માણસને ક્યાંથી ક્યાં ખેંચી જાય છે, તે કાબૂમાં આવી ગયું અને કુકલ્પનાઓના બદલે આનંદ અને ઉલ્લાસ ભરી અનુભૂતિઓ અનાયાસ જ આપવા લાગ્યું. મારા ઉપર્યુક્ત પુસ્તકનો સાર આ જ છે. ઋતુઓની પ્રતિકૂળતાઓનો સામનો કરવા માટે ભગવાને ઉપયોગી માધ્યમો રાખ્યાં છે. જ્યારે આસપાસ બરફ પડે છે ત્યારે પણ ગુફાઓની અંદર થોડીક ગરમી રહે છે. ગોમુખ ક્ષેત્રની અમુક લીલી ઝાડીને સળગાવવાથી સળગે છે. રાત્રે પ્રકાશ આપવા માટે એક વનૌષધિ ઝગમગતી રહે છે. તપોવન અને નંદનવનમાં શક્કરિયાં જેવા મધુર સ્વાદવાળું “દેવકંદ” જમીનમાં થાય છે. ઉપરથી તો તે ઘાસ જેવું દેખાય છે, પણ ખોદી કાઢતાં તે એટલું મોટું નીકળે છે કે કાચું યા શેકીને ખાવાથી એક અઠવાડિયું ચાલે. ભોજપત્રની ગાંઠોને વાટીને તેનો ઉકાળો (ચા) બનાવવામાં આવે તો મીઠું નાખ્યા વિના પણ તે ઉકાળો સ્વાદિષ્ટ લાગે છે. ભોજપત્રની છાલ એવી હોય છે કે એ પાથરવા, ઓઢવા તથા પહેરવાના કામમાં આવી શકે છે. આ વાતો અહીં એટલા માટે લખવી પડે છે કે ભગવાને દરેક ઋતુનો સામનો કરવા માટે બધી વ્યવસ્થા કરી રાખી છે. મનુષ્ય પોતાના મનની દુર્બળતાથી કે અભ્યસ્ત વસ્તુઓની નિર્ભરતાથી પરેશાન થાય છે. જો મનુષ્ય આત્મ નિર્ભર રહે તો તેની પોણા ભાગની સમસ્યાઓનો હલ થઈ જાય.આ ભાગ માટે તો કોઈ વિકલ્પ શોધી શકાય છે અને એની મદદથી સમય પસાર કરવાનો અભ્યાસ કરી શકાય છે. મનુષ્ય દરેક પરિસ્થિતિમાં અનુકૂળ થઈ શકે છે. એ હેરાન ત્યારે જ થાય છે કે એ જ્યારે ઈચ્છે કે બીજા બધા લોકો એની મરજી મુજબના બની જાય, પરિસ્થિતિઓ અને અનુકુળ જ રહે. જો તે પોતાને અનુકૂળ બનાવી લે તો દરેક પરિસ્થિતિમાં ઉલ્લાસપૂર્વક જીવી શકે છે.

આ વાતો તો પહેલાંય વાંચી અને સાંભળી હતી. પણ એનો અનુભવ તો આ વર્ષે જ પ્રથમ હિમાલય યાત્રામાં થયો. આ અભ્યાસ એક સારી એવી તપશ્ચર્યા હતી, જેનાથી પોતાની ઉપર નિયંત્રણ રાખવાનો સારી રીતે અભ્યાસ થઈ ગયો. હવે મને વિપરીત પરિસ્થિતિઓમાં પણ જીવતાં કોઈ મુશ્કેલી નથી પડતી. પ્રતિકૂળતાને અનુકૂળતાની જેમ વ્યવહારમાં ઉતારતાં વાર લાગતી નથી. એકાકી જીવનમાં કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ વગેરેની કોઈ તક નહોતી. આથી એમનો સામનો કરવાનો પ્રશ્ન ઊભો થયો નહિ. પરીક્ષારૂપે જે ભય અને પ્રલોભનો સામે આવ્યાં તેમને હસી કાઢ્યાં. અહીં સ્વાભિમાન પણ કામ કરી શક્યું નહિ. વિચાર્યું કે હું આત્મા છું. પ્રકાશનો પૂંજ અને સમર્થ છું. પતન કરનાર પ્રલોભનો અને ભય ન તો મને પાડી શકશે કે ન એ તરફ ખેંચી શકશે. મનનો સુદઢ નિશ્ચય જોઈને પતન અને પરાભવના જે જે અવસરો આવ્યા તે હારીને પાછા વળી ગયા. એક વર્ષના એ હિમાલય નિવાસમાં જે એવા અવસરો આવ્યા એનો ઉલ્લેખ અહીં કરવો જરૂરી નથી, કારણ કે હજુ હું જીવું છું. આથી મારી ઉચ્ચ ચારિત્ર નિષ્ઠામાં કોઈને આત્માશ્લાઘાની ગંધ કદાચ આવે. અહીં તો મારે માત્ર એટલું જ કહેવાનું છે કે અધ્યાત્મના માર્ગે જનારને અવારનવાર ભય અને પ્રલોભનોની સામે ટક્કર લેવી પડે છે. એ માટે એણે કમર કસીને તૈયાર રહેવું જોઈએ. જો આટલી તૈયારી નહિ કરે તો એને પાછળથી પેટ ભરીને પસ્તાવું પડશે.

ઉપાસના, સાધના અને આરાધનામાં “સાધના જ મુખ્ય છે. ઉપાસનાનો કર્મકાંડ તો કોઈ નોકરીની જેમ પણ કરી શકે છે. આરાધના પુણ્ય પરમાર્થને કહે છે. જેણે પોતાને સાધી લીધો એના માટે બીજું કાંઈ કરવાનું બાકી રહેતું નથી. ઉત્કૃષ્ટ મન પોતાના માટે સૌથી વધુ લાભદાયક વ્યવસાય – પુણ્ય પરમાર્થને જ માને છે. એમાં જ એની અભિરુચિ કેળવાય છે અને તે પ્રવીણ બને છે. હિમાલયના પ્રથમ વર્ષમાં મારે આત્મસંયમની મનોનિગ્રહની સાધના કરવી પડી, મને જે કાંઈ ચમત્કારો પ્રાપ્ત થયા છે તે એનું જ ફળ છે. ઉપાસના તો સમય પસાર કરવાનો એક વ્યવસાય બની ગઈ.

ઘેર ચાર કલાકની ઊંઘ લેતો હતો. તે વધારીને અહીં છ કલાકની કરી દીધી. કારણ કે ઘેર તો અનેક પ્રકારનાં કામ કરવાં પડતાં, પરંતુ અહીં તો દિવસ ઊગે તે પહેલાં માનસિક જપ કરવા સિવાય બીજું કાંઈ કરવું અશક્ય હતું. પહાડોમાં ઊંચાઈના કારણે અજવાળું મોડું થાય છે અને અંધારું વહેલું થઈ જાય છે. આથી બાર કલાકના અંધારામાં છ કલાક સૂવા માટે અને છ કલાક ઉપાસના માટે પૂરતા છે. સ્નાનનું બંધન ત્યાં નહોતું. બપોરે જ નાહી શકાતું અને કપડાં સૂકવાતાં, આથી પરિસ્થિતિને અનુરૂપ દિનચર્યા બનાવવી પડી હતી.

પ્રથમ હિમાલય યાત્રા કેવી રહી?” એ પ્રશ્નના જવાબમાં કહી શકાય કે પરિસ્થિતિઓને અનુરૂપ મનને ઢાળી દેવાનો અભ્યાસ સારી રીતે થઈ ગયો. એમ પણ કહી શકાય કે અડધો રસ્તો પાર કરી લીધો. આ રીતે પ્રથમ વર્ષ અનેક અવરોધોનો સામનો કરવો પડ્યો, છતાં પણ એમાં કાચું લોખંડ તીવ્ર આગની ભઠ્ઠીમાં એવું શુદ્ધ લોખંડ બની ગયું, જે આગળ જતાં કોઈ પણ કામમાં આવી શકવા યોગ્ય બની ગયું.

આ પહેલાંનું જીવન તદ્દન જુદા પ્રકારનું હતું. સગવડો અને સાધનોની મદદથી ગાડી ગબડતી હતી. બધું જ સીધું અને સરળ લાગતું હતું. પરંતુ હિમાલય પહોંચતાં જ બધું બદલાઈ ગયું. ત્યાંની પરિસ્થિતિઓ જ એવી હતી કે ત્યાં ટકવું માત્ર એવા લોકો માટે જ શક્ય હતું, જેઓ યુદ્ધના સમયમાં થોડીક જ તાલીમ લઈને સીધા મોરચા પર ચાલ્યા જાય છે અને એવી શૂરવીરતા બતાવે છે કે જેવી અગાઉ કદી બતાવી ન હોય.

પ્રથમ હિમાલય યાત્રાનું પ્રત્યક્ષ ફળ તો એ જ હતું કે અણઘડ મન હાર્યું અને હું જીતી ગયો. પ્રત્યેક નવી અગવડ જોઈને મારા મને, નવા વાછરડાની જેમ હળે જોડાવામાં ઓછી આનાકાની નહોતી કરી, પણ એને ક્યાંય સમર્થન ન મળ્યું. અગવડો જોઈને તેણે બેસી જવાની ઈચ્છા કરી હતી, પણ એવા ખેડૂત જોડે એને પનારો પડ્યો હતો કે જે એને મારી નાખવા પણ તૈયાર હતો. છેવટે ઝખ મારીને મનને હળે જોડાવવાનું સ્વીકારવું પડ્યું. જો મન પાછું પડ્યું હોત તો આજે જે સ્થિતિ છે તે શક્ય ન બની શક્ત. આખું વરસ નવી નવી પ્રતિકૂળતાઓ આવતી રહી. વારંવાર એવી મુશ્કેલીઓ ઊભી થતી અને એવું લાગતું હતું કે આટલી અઘરી પરીક્ષામાં મારી તબિયત બગડી જશે. ભવિષ્યની સાંસારિક પ્રગતિના દરવાજા બંધ થઈ જશે. આથી આખી સ્થિતિ વિશે પુનઃ વિચારણા કરવી જોઈએ.

એકવાર તો મનમાં એવી તમોગુણી વિચાર પણ આવ્યો, જે છુપાવવો યોગ્ય નથી. તે એ હતો કે જેવી રીતે ઢોંગીઓએ હિમાલયનું નામ લઈને પોતાની ધર્મ ધજા ફરકાવી દીધી છે એવું કંઈક કરીને સિદ્ધપુરુષ બની જવું જોઈએ અને એની મદદથી આખી જિંદગી લહેર કરવી જોઈએ. એવા લોકોના ચારિત્ર્ય અને એશઆરામનો મને સંપૂર્ણ પરિચય છે. આવો વિચાર જ્યારે આવ્યો કે તરત જ તેને જૂતાં નીચે કચડી નાખ્યો. સમજાઈ ગયું કે મનની પરીક્ષા લેવામાં આવી રહી છે. વિચાર્યું કે જો મારી સામાન્ય પ્રતિભાના બળે એશઆરામ ભોગવી શકાય છે, તો પછી હિમાલયને, સિદ્ધપુરુષોને, સિદ્ધિઓને, ભગવાનને અને તપશ્ચર્યાને બદનામ કરવાથી શું ફાયદો?

એ પ્રથમ વર્ષે મારા માર્ગદર્શક ઋષિસત્તાના સાક્ષાત્કારે મને ધરમૂળથી બદલી નાંખ્યો. અણઘડ મનની સાથે નવા પરિષ્કૃત મનનું મલ્લયુદ્ધ થતું રહ્યું. એમ કહી શકાય કે અંતે સંપૂર્ણ વિજય મેળવીને હું પાછો આવ્યો.

૮. ભાવિ રૂપરેખાનું સ્પષ્ટીકરણ, અમારું વીલ અને વારસો

ભાવિ રૂપરેખાનું સ્પષ્ટીકરણ

નંદનવનના પ્રવાસનો બીજો દિવસ વધારે વિસ્મયજનક હતો. આગલી રાત્રે ગુરુદેવની સાથે ઋષિઓના સાક્ષાત્કારનાં દશ્યો ફિલ્મની જેમ મારી આંખોમાં તરવરી રહ્યાં હતાં. પુનઃગુરુદેવની પ્રતીક્ષા કરી રહ્યો હતો – ભાવિ નિર્દેશો માટે. જેવો તડકો નંદનવનના મખમલી ગાલીચા પર ફેલાવા લાગ્યો કે તરત લાગ્યું કે જાણે સ્વર્ગ ધરતી પર ઊતરી આવ્યું છે. જાતજાતનાં રંગબેરંગી ફૂલો ઠસોઠસ હતાં. દૂરથી જોતાં લાગતું હતું કે જાણે એક ગાલીચો પાથરી દીધો છે.

એકાએક સ્થૂળ શરીરના રૂપમાં ગુરુદેવનું આગમન થયું. એમણે જરૂરિયાત મુજબ એવું જ સ્થૂળ શરીર ધારણ કર્યું હતું, જેવું પ્રથમવાર પ્રકાશપુંજના રૂપમાં મારે ઘેર પધારીને મને દર્શન દીધાં ત્યારે હતું. વાતચીતનો આરંભ કરતાં એમણે કહ્યું કે, “મને તારા પાછલા બધા જન્મોની શ્રદ્ધા અને સાહસિકતાની ખબર હતી. આ વખતે અહીં બોલાવીને ત્રણ પરીક્ષાઓ લીધી અને તપાસ કરી કે મહાન કાર્યો કરવા યોગ્ય તારી મનોભૂમિ તૈયાર થઈ છે કે નહિ. આ આખી યાત્રા દરમિયાન હું તારી સાથે જ હતો અને ઘટનાઓ બની અને તેની પ્રતિક્રિયાઓ શું થઈ તે બધું હું જોતો રહ્યો. એનાથી વધારે નિશ્ચિતતા થઈ ગઈ. જો તારી સ્થિતિ સુદઢ અને વિશ્વાસ મૂકવા લાયક ન બની હોત તો અહીં રહેતા સૂક્ષ્મ શરીરધારી ઋષિઓ તને દર્શન ન આપત અને તેમના મનની વ્યથા ન કહેત. એમના કહેવાનું પ્રયોજન એ હતું કે એમનું જે કામ બાકી રહી ગયું છે તેને પૂર્ણ કરવામાં આવે. તને સમર્થ જોઈને જ એમણે પોતાના મનોભાવ પ્રગટ કર્યા, નહિ તો દીન, દુર્બળ અને અસમર્થ લોકો આગળ આટલા મોટા લોકો પોતાનું મન ક્યાંથી ખોલે.

તારું સમર્પણ જો સાચું હોય તો તારા શેષ જીવનની કાર્યપદ્ધતિ બતાવી દઉં છું. પરિપૂર્ણ નિષ્ઠા સાથે એને પૂર્ણ કરજે. પ્રથમ કાર્યક્રમ તો એ છે કે ૨૪ લાખ ગાયત્રી મંત્રનાં ર૪ મહાપુરશ્ચરણ ચોવીસ વર્ષમાં પૂરાં કર. એનાથી તારું મન મજબૂત થવામાં જે ઊણપ રહી ગઈ હશે તે પૂરી થશે. મોટાં અને ભારે કામ કરવા માટે મોટી શક્તિ જોઈએ. એ માટે આ પહેલું કામ સોંપવામાં આવ્યું છે. એની સાથેસાથે બીજા બે કાર્યો પણ ચાલતાં રહેશે. એમાં એક એ કે તારું અધ્યયન ચાલુ રાખજે. તારે કલમ પકડવાની છે. આર્ષગ્રંથોના અનુવાદ તથા પ્રકાશનની વ્યવસ્થા કરીને તેમને જન સાધારણ સુધી પહોંચાડવાના છે. એનાથી દેવસંસ્કૃતિની લુપ્ત થઈ ગયેલી કડીઓ જોડાઈ જશે અને ભવિષ્યમાં વિશ્વ સંસ્કૃતિનું માળખું ઊભું કરવામાં મદદ મળશે. આની સાથેસાથે જ્યાં સુધી સ્થૂળ શરીર વિદ્યમાન છે ત્યાં સુધી મનુષ્યમાં દેવત્વના ઉદય અને ધરતી પર સ્વર્ગનું અવતરણ કરનાર સર્વસુલભ સાહિત્ય વિશ્વની શક્ય હોય તેટલી બધી જ ભાષાઓમાં લખવાનું છે. આ કાર્ય તારી પ્રથમ સાધના સાથે સંબંધિત છે. એમાં સમય આવ્યે તને મદદ કરવા માટે સુપાત્ર મનીષીઓ આવી મળશે, જે તારું બાકીનું કામ પૂરું કરશે.

ત્રીજું કામ સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં એક સિપાઈની જેમ પ્રત્યક્ષ અને પૃષ્ઠ ભૂમિમાં રહી લડતા રહેવાનું છે. આ કામ ઈ.સ.૧૯૪૭ સુધી ચાલશે. ત્યાં સુધી તારું પુરશ્ચરણ પણ ઘણુંખરું પૂરું થવા આવ્યું હશે. આ પ્રથમ ચરણ છે. એની સિદ્ધિઓ જન-સાધારણ આગળ પ્રગટ થશે. અત્યારે તો એવાં કોઈ લક્ષણો નથી કે જેથી લાગે કે અંગ્રેજો ભારતને સ્વતંત્ર કરીને જતા રહેશે, પરંતુ આ સફળતા તારું અનુષ્ઠાન પૂરું થતાં પહેલાં મળી જશે. ત્યાં સુધી તારું જ્ઞાન, યુગપરિવર્તન અને નવનિર્માણ કરવા માટે કોઈ તત્વવેત્તા પાસે હોવું જોઈએ એટલું વધી ગયું હશે.

પુરશ્ચરણ ત્યારે જ પૂર્ણ ગણાય કે જ્યારે એના માટે પૂર્ણાહુતિ યજ્ઞ પણ કરવામાં આવે. ૨૪ લાખના પુરશ્ચરણનો યજ્ઞ એટલો મોટો હોવો જોઈએ કે જેમાં ૨૪ લાખ મંત્રોની આહુતિઓ અપાય તથા એના દ્વારા તારું સંગઠન ઊભું થઈ જાય. આ કામ પણ તારે જ કરવાનું છે. એમાં લાખો રૂપિયાની રકમ જોઈશે અને લાખો સહાયકો પણ જોઈશે, તું કદી એમ ન વિચારીશ કે હું એકલો છું. મારી પાસે ધન નથી. હું તારી સાથે જ છું. સાથેસાથે તારી સાધનાનું ફળ પણ તારી પાસે છે. આથી શંકા રાખવાની કોઈ જરૂર નથી. સમય આવતાં બધું થઈ જશે. સાથેસાથે જનસાધારણને પણ ખબર પડી જશે કે સાચા સાધકની સાચી સાધનાનું કેવું ચમત્કારિક ફળ હોય છે. આ તારા કાર્યક્રમનું પ્રથમ ચરણ છે. તારી ફરજ બજાવતો રહેજે. એવું ન વિચારીશ કે મારી શક્તિ નગણ્ય છે. તારી શક્તિ કદાચ ઓછી હશે પણ જ્યારે આપણે બે ભેગા થઈ જઈએ ત્યારે એકને એક અગિયાર થઈ જશે. આમેય આ કાર્યક્રમ તો દૈવી સત્તા દ્વારા સંચાલિત છે. એમાં વળી શંકા કેવી? યથાસમયે બધી જ વિધિ અને વ્યવસ્થા થતી જશે. અત્યારથી યોજના બનાવવાની અને ચિંતા કરવાની કોઈ જરૂર નથી. અધ્યયન ચાલુ રાખજે. પુરશ્ચરણ પણ કરતો રહેજે. સ્વતંત્રતા સૈનિકનું કામ પણ કરજે. બહુ આગળની વાતોનો વિચાર કરવાથી મનમાં નકામી ઉદ્વિગ્નતા વધશે. અત્યારે તારી માતૃભૂમિમાં રહે અને ત્યાંથી પ્રથમ ચરણનાં આ ત્રણેય કામ કર. ભવિષ્યની વાત સંકેતના રૂપમાં કહી દઉં છું. સાહિત્ય પ્રકાશન દ્વારા સ્વાધ્યાયનું અને વિશાળ ધર્મસંગઠન દ્વારા સત્સંગનું – આ બે કાર્ય મથુરા રહીને કરવાં પડશે. પુરશ્ચરણની પૂર્ણાહુતિ પણ ત્યાં જ થશે. પ્રેસ અને પ્રકાશન પણ ત્યાંથી જ ચાલશે. મનુષ્યમાં દેવત્વનો ઉદય અને ધરતી પર સ્વર્ગના અવતરણની પ્રક્રિયા સુનિયોજિત રીતે ત્યાંથી જ ચાલ્યા કરશે. એ પ્રયાસ એક ઐતિહાસિક આંદોલન હશે. એના જેવું આંદોલન અત્યાર સુધી ક્યાંય થયું નથી.

ત્રીજું ચરણ આ સૂક્ષ્મ શરીરધારી ઋષિઓની ઈચ્છા પૂરી કરવાનું છે. ઋષિ પરંપરાનું બીજ તારે વાવવાનું છે. એનો વિશ્વવ્યાપી વિસ્તાર એની મેળે જ થતો રહેશે. આ કામ સપ્ત ઋષિઓની તપોભૂમિ સપ્ત સરોવર, હરિદ્વારમાં રહીને કરવું પડશે. ત્રણેય કાર્ય ત્રણેય જગ્યાએ યોગ્ય રીતે ચાલતાં રહેશે. હમણાં જ સંકેત કર્યો છે. ભવિષ્યમાં સમયાનુસાર આ કાર્યોની વિસ્તૃત રૂપરેખા હું તને અહીં બોલાવીને બતાવતો રહીશ. ત્રણ વખત બોલાવવાના ત્રણ ઉદેશ હશે.

ચોથીવાર તારે પણ ચોથી ભૂમિકામાં જવાનું છે અને અમારાં પ્રયોજનોનો બોજ આ સદીના અંતિમ દસકાઓમાં તારે તારા ખભે લેવાનો છે. તે વખતે આખા વિશ્વમાં વ્યાપેલી વિષમ સમસ્યાઓનું અત્યંત મુશ્કેલ અને અત્યંત વ્યાપક કાર્ય તારે તારા ખભે લેવું પડશે. પહેલેથી એ કહેવાથી કોઈ લાભ નથી. સમય પ્રમાણે જે જરૂરી હશે તેની તને ખબર પડતી જશે અને તે પૂર્ણ પણ થશે.”

આ વખતની મારી હિમાલય યાત્રામાં મનમાં એવી દ્વિધા હતી કે હિમાલયની ગુફાઓમાં સિદ્ધપુરુષો રહે છે અને એમનાં દર્શનથી જ વિભૂતિઓ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે એવી લોકોક્તિ છે. મને એનો કોઈ પુરાવો ન મળ્યો. એ બધી વાતો માત્ર કિવદંતીઓ જ લાગે છે. તે હતી તો મારા મનની અસમંજસ પણ ગુરુદેવ કહ્યા વગર જ જાણી ગયા અને ખભા પર હાથ મૂકીને પૂછયું, “તારે સિદ્ધપુરુષોની શું જરૂર પડી? ઋષિઓનાં સૂક્ષ્મ શરીરનાં દર્શનથી તથા મારાથી મન ભરાયું નથી?”

મારા મનમાં અવિશ્વાસ! કોઈ બીજા ગુરુ શોધવાની વાત તો સ્વપ્ન પણ વિચારી નથી. મારા મનમાં બાળક જેવું કુતૂહલ માત્ર હતું. ગુરુદેવે જો એને અવિશ્વાસ માન્યો હશે તો શ્રદ્ધાની બાબતમાં મને કુપાત્ર માનશે. એવો વિચાર મનમાં આવતાં જ હું સ્તબ્ધ થઈ ગયો.

મારા મનને વાંચી લેનાર દેવાત્માએ હસતાં હસતાં કહ્યું, “તેઓ છે તો ખરા પણ બે બાબતો નવી બની ગઈ છે. એક તો સડકો અને વાહનોની સગવડ થઈ જવાથી યાત્રીઓ વધારે આવવા માંડ્યા છે. એનાથી એમની સાધનામાં વિઘ્ન આવે છે. બીજું એ છે કે તેઓ બીજે ક્યાંક જતા રહે તો શરીરના નિર્વાહ માટે મુશ્કેલી ઊભી થાય છે. આથી તેમણે સ્થૂળ શરીરોનો ત્યાગ કરી સૂક્ષ્મ શરીર ધારણ કર્યા છે, જેથી તે કોઈને દેખાય નહિ અને એના નિર્વાહ માટે સાધનોની જરૂર પણ ન પડે. આ જ કારણે એ લોકોએ માત્ર શરીર જ નહિ સ્થાન પણ બદલી નાખ્યાં છે. માત્ર સ્થાન જ નહિ પણ સાધનાની સાથે જોડાયેલ કાર્યક્રમ પણ બદલી નાખ્યો છે. જ્યારે બધું જ બદલાઈ ગયું હોય તો પછી તે દેખાય કઈ રીતે? વળી સત્પાત્ર સાધકોનો અભાવ થઈ જવાના કારણે તેઓ કુપાત્રોને દર્શન આપવામાં અથવા એમના પર અનુકંપા કરીને પોતાની શક્તિ ગુમાવવા માગતા નથી. આવી પરિસ્થિતિમાં બીજા લોકો જેની શોધ કરે છે તે મળવું અશક્ય છે. કોઈના માટે એ શક્ય નથી. ફરીવાર જ્યારે તું આવીશ ત્યારે હિમાલયના સિદ્ધપુરુષોનાં દર્શન કરાવી દઈશ.

પરબ્રહ્મના અંશને ધારણ કરનાર દેવાત્મા સૂક્ષ્મ શરીરમાં કઈ રીતે રહે છે તેનો પ્રથમ પરિચય તો મેં મારા માર્ગદર્શક જ્યારે મારે ઘેર આવ્યા ત્યારે જ પ્રાપ્ત કરી લીધો હતો. એમના હાથમાં મારી નાવને વિધિવત સોંપી દીધી હતી, છતાં પણ મારી બાળક બુદ્ધિ કામ કરી રહી હતી. હિમાલયમાં અનેક સિદ્ધપુરુષો રહે છે એવું સાંભળ્યું હતું. તેમને જોવાનું જે કુતૂહલ હતું તે ઋષિઓનાં દર્શન તથા મારા માર્ગદર્શકની સાંત્વનાથી પૂરું થઈ ગયું હતું. આ લાલસાને પહેલાં તો મારા મનના કોઈ ખૂણામાં છુપાવીને ફરતો હતો. આજે તે પૂરી થઈ એટલું જ નહિ, પર ભવિષ્યમાંય દર્શન થશે એવું આશ્વાસન મળી ગયું હતું. સંતોષ તો પહેલાં પણ હતો જ, પરંતુ હવે પ્રસન્નતા અને પ્રફુલ્લતાના સ્વરૂપે ખૂબ વધી ગયો હતો.

ગુરુદેવે આગળ કહ્યું કે, “હું જ્યારે પણ બોલાવું ત્યારે સમજવાનું કે મેં તને ૬ માસ યા તો એક વર્ષ માટે બોલાવ્યો છે. તારું શરીર અહીંની પરિસ્થિતિઓમાં નિર્વાહ કરી શકવા માટે યોગ્ય બની ગયું છે. આ નવા અભ્યાસને પરિપકવ કરવા માટે હજુ ત્રણેકવાર હિમાલયમાં રહેવું જોઈએ. તારા સ્થૂળ શરીર માટે જે વસ્તુઓની જરૂર લાગશે તેની વ્યવસ્થા હું કરાવી દઈશ. એની જરૂર એટલા માટે પણ છે કે ઘૂળમાંથી સૂક્ષ્મમાં અને સૂક્ષ્મમાંથી કારણ શરીરમાં પ્રવેશ કરવા માટે જે તિતિક્ષા કરવી પડે છે તે થતી રહેશે. શરીરને ભૂખ, તરસ, ઠંડી, ગરમી, નિદ્રા, થાક વગેરે પરેશાન કરે છે. આ છયે વસ્તુઓને ઘેર રહીને જીતવી મુશ્કેલ છે, કારણ કે ત્યાં બધી જ સગવડ હોવાથી તપ અને તિતિક્ષા માટે અવસર જ મળતો નથી. એ જ રીતે મન પર છવાઈ રહેતા છ કષાય-કલ્મષ પણ કોઈ ને કોઈ ઘટનાની સાથે ઘટિત થતા રહે છે. કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મદ અને મત્સર આ છ દુશ્મનોનો સામનો કરવા માટે આરણ્યકોમાં રહીને અભ્યાસ કરવો પડે છે. તને ઘેર રહીને એ માટેની તક નહિ મળે. એટલા માટે અભ્યાસ માટે વસતિથી દૂર રહેવાથી એ આંતરિક મલ્લ યુદ્ધમાં પણ સરળતા રહે છે. હિમાલયમાં રહીને તું શારીરિક તિતિક્ષા અને માનસિક તપ કરજે. આ રીતે ત્રણવાર ત્રણ વર્ષ આવતા રહેવાથી અને બાકીનાં વર્ષોમાં લોકોના સંપર્કમાં રહેવાથી પરીક્ષા પણ થતી રહેશે કે હિમાલયમાં રહીને જે અભ્યાસ કર્યો હતો તે પરિપકવ થયો છે કે નહિ.”

આ કાર્યક્રમ દેવાત્મા ગુરુદેવે જ બનાવ્યો, પણ તે મેં ઈચ્છયું હતું તેવો જ હતો. એને મનોકામના પૂર્ણ થઈ એમ માનવું જોઈએ. સ્વાધ્યાય, સત્સંગ અને મનન-ચિંતનથી એ તથ્ય સારી રીતે હ્રદયગમ થઈ ગયું હતું કે દસ પ્રત્યક્ષ ઈન્દ્રિયો અને અગિયારમું અદશ્ય મન આ બધાંનો જો નિગ્રહ કરી લેવામાં આવે તો ધ્યાન વિકેન્દ્રિત થતું અટકે છે અને આત્મસંયમ આવી જતાં મનુષ્યની દુર્બળતાઓ નાશ પામે છે અને વિભૂતિઓ જાગૃત થાય છે. સશરીર સિદ્ધપુરુષ થવાનો આ જ રાજમાર્ગ છે. ઈન્દ્રિયનિગ્રહ, અર્થનિગ્રહ, સમયનિગ્રહ અને વિચારનિગ્રહ – આ ચાર સંયમ છે. એમને કાબૂમાં લઈ લેનાર મહામાનવ બની જાય છે અને કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ આ ચારેયથી મનને અલિપ્ત રાખવાથી લૌકિક સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે.

હું તપશ્ચર્યા કરવા ઈચ્છતો હતો, પણ કરું કેવી રીતે? જે સમર્પિત હોય તે પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે કઈ રીતે આચરણ કરી શકે? હું જે ઈચ્છતો હતો તે ગુરુદેવના મુખથી આદેશના સ્વરૂપે જ્યારે સાંભળ્યું ત્યારે મને અત્યંત આનંદ થયો અને એ માટે સમય નક્કી થાય તેની રાહ જોવા લાગ્યો.

ગુરુદેવ બોલ્યા – “હવે વાત પૂરી થઈ. તું હવે ગંગોત્રી ચાલ્યો જા. ત્યાં તારા આહાર, નિવાસ વગેરેની મેં વ્યવસ્થા કરી દીધી છે. ભગીરથ શિલા – ગૌરીકુંડ પર બેસીને તારી સાધના શરૂ કરી દે. એક વર્ષ પૂરું થાય ત્યારે ઘેર જતો રહેજે. હું નિયમિત રીતે તારી સારસંભાળ રાખીશ.”

ગુરુદેવ અદશ્ય થઈ ગયા. મને એમનો દૂત ગોમુખ સુધી મૂકી ગયો. એ પછી એમણે બતાવેલાં સ્થાને વર્ષના બાકીના દિવસો પૂરા કર્યા. સમય પૂરો થતાં હું પાછો આવ્યો. આ વખતે પાછા આવતાં, જતી વખતે જે મુશ્કેલીઓ ડગલે ને પગલે આવતી હતી. તેમાંની એક પણ ન નડી. એ તો પરીક્ષા હતી. તે પૂરી થઈ જતાં પાછા આવતી વખતે પછી શાની મુશ્કેલીઓ નડે?

હું એક વર્ષ પછી ઘેર પાછો આવ્યો. વજન ૧૮ પાઉન્ડ વધી ગયું. ચહેરો લાલ અને ગોળમટોળ થઈ ગયો હતો. શરીરની શક્તિ ખાસ્સી વધી ગઈ હતી. હમેશાં પ્રસન્નતા રહેતી હતી. પાછો ફર્યો ત્યારે લોકોએ ગંગાજીનો પ્રસાદ માગ્યો. બધાને ગંગોત્રીની રેતીની એક એક ચપટી આપી દીધી તથા ગોમુખના જળનો પ્રસાદ આપી દીધો. ત્યાંથી સાથે એ જ લાવ્યો હતો. જે આપી શકાય અને પ્રત્યક્ષ જોઈ શકાય એવો એકમાત્ર પ્રસાદ એ જ હતો. ખરેખર તો તે મારા જીવનનો એક મહત્ત્વનો વળાંક હતો. જો કે એ પછી પણ હિમાલય જવાનો ક્રમ તો જળવાઈ રહ્યો અને ગંતવ્ય સ્થાન પણ એ જ છે, છતાં પણ ગુરુદેવની સાથે વિશ્વવ્યવસ્થાનું સંચાલન કરનારી પરોક્ષ ઋષિસત્તાનું પ્રથમ દર્શન મારા અંતર પર કદી ન ભૂંસાય એવી છાપ મૂકી ગયું. મને મારા લક્ષ્ય, ભાવિ જીવનક્રમ, જીવનયાત્રામાં સહયોગી બનનારા જાગૃત પ્રાણવાન આત્માઓનો આભાસ પણ આ જ યાત્રામાં થયો. હિમાલયની મારી પહેલી યાત્રા અનેક અનુભવોની કથા છે, બીજા અનેક લોકો માટે પ્રેરણાપ્રદ સાબિત થઈ શકે.

૭. ઋષિમંત્ર સાથે દુર્ગમ હિમાલયમાં સાક્ષાત્કાર, અમારું વીલ અને વારસો

ઋષિમંત્ર સાથે દુર્ગમ હિમાલયમાં સાક્ષાત્કાર

નંદનવનમાં પહેલો દિવસ ત્યાંનું પ્રાકૃતિક સૌંદર્ય નિહાળવામાં તથા એમાં પરમ સત્તાનાં દર્શન કરવામાં પસાર થઈ ગયો. ખબર ન પડી કે જ્યારે સૂર્ય આથમી ગયો અને રાત પડી ગઈ. પરોક્ષ રૂપે નિર્દેશ મળ્યો. નજીકની એક નક્કી કરેલી ગુફામાં જઈને સૂવાનો. મને લાગતું હતું કે એમાં સૂવાનો નહિ, પરંતુ સ્થૂળ શરીર પર ઠંડીનો પ્રકોપ ન થાય એ માટે સુરક્ષિત સ્થળે પહોંચવાનો ઉદ્દેશ્ય હતો. રાત્રે ફરીથી ગુરુદેવનાં દર્શન થવાની સંભાવના હતી. એવું થયું પણ ખરું.

એ રાત્રે એકાએક ગુરુદેવ ગુફામાં આવી પહોંચ્યા. પૂર્ણિમા હતી. ચંદ્રમાનો સુંદર પ્રકાશ આખા હિમાલય પર ફેલાઈ રહ્યો હતો. તે વખતે એવું લાગ્યું કે હિમાલય સોનાનો છે. દૂર દૂર બરફના ટુકડા વરસી રહ્યા હતા. એવું લાગતું હતું કે જાણે સોનું વરસી રહ્યું છે. માર્ગદર્શકના આવવાથી મારી ચારે બાજુ ગરમીનું એક વર્તુળ બની ગયું. નહિ તો રાત્રિના સમયે એ વિકટ ઠંડી અને પવનના સૂસવાટામાં બહાર નીકળવું શક્ય નહોતું. દુઃસાહસ કરવા જતાં એવા વાતાવરણમાં શરીર જકડાઈ જાય એમ હતું.

કોઈ વિશિષ્ટ પ્રયોજન માટે જ કૃપા થઈ છે એવું હું પહેલેથી જ સમજી ગયો હતો. આથી આ સમયે આવવાનું કારણ પૂછવાની જરૂર ન પડી. એમની પાછળ પાછળ ચાલવા માંડ્યું. પગ જાણે જમીનથી અધ્ધર હતા એમ લાગતું હતું. આજે એ જાણ્યું કે ઉપર હવામાં ઊડવાની, અંતરિક્ષમાં ચાલવાની સિદ્ધિની શું જરૂર પડે છે. એ બરફવાળા ખાડા ટેકરાવાળા હિમખંડો ઉપર ચાલવું એ પાણી પર ચાલવા કરતાંય વધુ મુશ્કેલ હતું. આજે એ સિદ્ધિઓની ભલે જરૂર ન પડે, પણ એ વખતે હિમાલય જેવાં દુર્ગમ ક્ષેત્રોમાં આવાગમનની મુશ્કેલી સમજનારાઓ માટે ચોક્કસ એની જરૂર પડતી હશે.

હું ગુફામાંથી નીકળીને ઠંડીથી કાંપતો સોનેરી હિમાલય પર અધ્ધર અધ્ધર ગુરુદેવની પાછળ એમની પૂંછડીની જેમ એમની ખૂબ જ નજીક ચાલી રહ્યો હતો. આજની યાત્રાનો ઉદ્દેશ પુરાતન ઋષિઓની તપ સ્થલીઓનું દર્શન કરવાનો હતો. સ્થૂળ શરીરનો એ બધાએ ત્યાગ કર્યો હતો. એમનામાંથી મોટા ભાગનાં શરીર સૂક્ષ્મ હતાં. એને ભેદીને કોઈ કોઈનાં કારણ શરીર પણ ચમકી રહ્યાં હતાં. મસ્તક નમી ગયું અને બે હાથ જોડાઈ ગયા. આજે મને હિમાલયમાં સૂક્ષ્મ તથા કારણ શરીર ધારણ કરીને રહેતા ઋષિઓનાં દર્શન અને પરિચય કરાવવાનો હતો. મારા માટે આજની રાત જીવનની સૌભાગ્ય ક્ષણોમાં સૌથી વધારે મહત્ત્વની વેળા હતો.

ઉત્તરાખંડની કેટલીક ગુફાઓ તો આવતી વખતે જોઈ હતી, પરંતુ એવી ગુફાઓ જોઈ હતી કે જે જતાં-આવતાં જોવી સુલભ હતી, પણ આજે જાણ્યું કે જેટલું જોયું એના કરતાં ન જોયું હોય એવું અનેકગણું છે. જે નાની ગુફાઓ હતી, તે જંગલી પશુઓને કામમાં આવતી હતી, પરંતુ જે મોટી હતી. સ્વચ્છ અને વ્યવસ્થિત હતી તે ઋષિઓનાં સૂક્ષ્મ શરીરો માટે હતી. પૂર્વ અભ્યાસના લીધે તેઓ આજે પણ એમાં ક્યારેક ક્યારેક નિવાસ કરે છે.

તેઓ બધા એ દિવસે ધ્યાન મુદ્રામાં હતા. ગુરુદેવે કહ્યું કે તેઓ મોટે ભાગે આ જ સ્થિતિમાં રહે છે. અકારણ ધ્યાન તોડતા નથી. મને એકએકનાં નામ બતાવ્યાં અને સૂક્ષ્મ શરીરનાં દર્શન કરાવ્યાં. આ ક્ષેત્રની સંપદા, વિશિષ્ટતા અને વિભૂતિ આ જ છે. ગુરુદેવની સાથે હું આવવાનો છું એ વાતની પહેલેથી જ બધાને ખબર હતી. તેથી અમે બંને જેની જેની પાસે ગયા એ બધાંનાં નેત્રો ખૂલી જતાં. તેમના ચહેરા પર સ્મિત ફરકતું અને જાણે કે અભિવાદનનો પ્રત્યુત્તર આપતા હોય એમ મસ્તક સહેજ જ નમતું. કોઈની સાથે કાંઈ જ વાતચીત ન થઈ. સૂક્ષ્મ શરીરને જ્યારે કાંઈક કહેવું હોય છે ત્યારે તે વૈખરી યા મધ્યમા વાણીથી નહિ, પરંતુ પરા અને પશ્યંતી વાણીથી, કર્ણછીદ્રોના માધ્યમથી નહિ, અંતઃકરણમાં ઊઠતી પ્રેરણારૂપે કહે છે, પણ આજે તો માત્ર દર્શન જ કરવાનાં હતાં. કાંઈ જ કહેવાનું કે સાંભળવાનું નહોતું. એમની નાતમાં એક નવો વિદ્યાર્થી દાખલ થવા આવ્યો છે. તેથી એને ઓળખી લેવાનો તથા જયારે જેવી મદદ કરવાની જરૂર પડે તેવી એને આપવાનું નક્કી કરવાનો ઉદેશ હતો. કદાચ એમને પહેલેથી જ જણાવી દેવામાં આવ્યું હશે કે એમનાં અધૂરાં કાર્યોને સમયની અનુકૂળતા પ્રમાણે પૂરાં કરવા માટે સ્થૂળ શરીરધારી બાળક પોતાની રીતે શું કરવાનો છે અને ભવિષ્યમાં એની કેવી ભૂમિકા હશે.

સૂક્ષ્મ શરીરથી અંત:પ્રેરણા જગાડવાનું અને શક્તિધારા પ્રદાન કરવાનું કામ થઈ શકે છે. પરંતુ બધા લોકોને પ્રત્યક્ષ સલાહ સૂચન આપવાનું અને અન્ય કાર્યો કરવાનું કામ સ્થૂળ શરીરનું જ છે. આથી દિવ્યશક્તિઓ કોઈ સ્થૂળ શરીરધારીને પોતાનાં પ્રયોજનો માટે સાધન બનાવે છે. અત્યાર સુધી હું એક જ માર્ગદર્શકનું વાહન હતો. પરંતુ હવે હિમાલયવાસી એ દિવ્ય આત્માઓ પણ મારી પાસે વાહન તરીકે કામ લઈ શકતા હતા અને તે અનુસાર પ્રેરણા, યોજના તથા ક્ષમતા પ્રદાન કરી શક્તા હતા. ગુરુદેવ આવી જ ભાવવાણીમાં એ બધા સાથે મારો પરિચય કરાવી રહ્યા હતા. તેઓ બધા લોકાચાર કે શિષ્ટાચાર કર્યા વગર અને સમય બગાડ્યા વગર એક સંકેત દ્વારા પોતાની સ્વીકૃતિ આપી રહ્યા હતા. આજ રાતની દિવ્યયાત્રા આ જ સ્વરૂપે ચાલતી રહી. પ્રભાત થતાં પહેલાં જ તેઓ મારી સ્થૂળ કાયાને નિર્ધારિત ગુફામાં છોડીને પોતાના સ્થાને પાછા જતા રહ્યા.

આજે ઋષિ લોકોનું પહેલીવાર દર્શન થયું. હિમાલયનાં વિભિન્ન ક્ષેત્રો-દેવાલયો, સરોવરો, સરિતાઓનું દર્શન તો યાત્રા કાળમાં પહેલેથી જ થતું રહ્યું. એ પ્રદેશને ઋષિઓના નિવાસના કારણે દેવાત્મા પણ માનવામાં આવે છે, પરંતુ આ પહેલાં એવી ખબર નહોતી કે ક્યા ઋષિને કઈ ભૂમિ પ્રત્યે આકર્ષણ છે. તે આજે પ્રથમ તથા અંતિમવાર જોયું. પાછા મૂકી જતી વખતે માર્ગદર્શક કહી દીધું કે, “એ બધા ઋષિઓ સાથે પોતાના તરફથી સંપર્ક સાધવાનો પ્રયત્ન ન કરીશ. એમના કાર્યમાં અવરોધ ઊભો ન કરીશ. જો કોઈને કંઈ નિર્દેશ આપવો હશે તો તેઓ પોતે જ એમ કરશે. મારી સાથે પણ તારે એમ જ સમજવાનું, પોતાના તરફથી બારણાં ખખડાવવાનાં નહિ, જ્યારે મને કોઈ કામ માટે તારી જરૂર પડશે ત્યારે હું જ તારી પાસે આવીશ અને એ પૂર્ણ કરવા માટે જરૂરી સાધન, શક્તિ એકત્ર કરી આપીશ. જેમના તને દર્શન કરાવવામાં આવ્યાં છે એ ઋષિઓની બાબતમાં પણ તારે આમ જ સમજવાનું. આ દર્શનને માત્ર કુતૂહલ જ ન માનતો, પરંતુ સમજજે કે મારો એકલીનો નિર્દેશ તારા માટે સીમિત નથી. આ મહાત્માઓ પણ એ જ રીતે પોતાનાં બધાં પ્રયોજનો તારી પાસે પૂરાં કરાવતા રહેશે, કારણ સ્થૂળ શરીર વગર તેઓ એ કરી શકે એમ નથી. જનસંપર્ક મોટે ભાગે તારા જેવાં સત્પાત્રો-વાહનોના માધ્યમથી જ કરાવવાની પરંપરા છે. ભવિષ્યમાં એમનાં નિર્દેશનોને પણ મારા આદેશની જેમ જ માથે ચઢાવજે અને જે કહેવામાં આવે તે કરવા માંડજે.” હું સ્વીકૃતિ સૂચક સંકેત સિવાય બીજું કહું પણ શું? તેઓ અંતર્ધ્યાન થઈ ગયા.

૬. ગુરુદેવનું પ્રથમ તેડું, ડગલે ને પગલે પરીક્ષા, અમારું વીલ અને વારસો

ગુરુદેવનું પ્રથમ તેડું, ડગલે ને પગલે પરીક્ષા

ગુરુદેવ દ્વારા મને હિમાલય બોલાવવાની વાત મલ્યાવતારની. જેમ વધતી ગઈ. પુરાણની કથા એવી છે કે બ્રહ્માજીના કમંડળમાં ક્યાંકથી એક માછલીનું બચ્ચું આવી ગયું. હથેળીમાં આચમન માટે કમંડળ લીધું તો જોતજોતામાં તે હથેળી જેટલી લાંબી થઈ ગઈ. બ્રહ્માજીએ એને ઘડામાં નાંખી દીધી. ક્ષણવારમાં તો તે એનાથીય બમણી થઈ ગઈ. બ્રહ્માજીએ એને પાસેના તળાવમાં નાંખી દીધી, તો એમાં પણ તે સમાઈ નહિ. ત્યાર પછી એને સમુદ્રમાં નાંખી. તો એ સમુદ્ર જેટલી વિશાળ બની ગઈ ત્યારે બ્રહ્માજીને એ માછલી નહિ પણ ભગવાનનો અવતાર છે એનું જ્ઞાન થયું. એમણે એમની સ્તુતિ કરી અને આદેશ માગ્યો. વાત પૂરી થયા પછી મસ્યાવતાર અદશ્ય થયા અને જે કાર્ય માટે તેઓ પ્રગટ થયા હતા તે કાર્ય સુંદર રીતે પૂર્ણ થયું. મારી સાથેનો ઘટનાક્રમ પણ બરાબર એવો જ રહ્યો છે. ગુરુદેવે પરોક્ષ રૂપે મહામના માલવિયાજી પાસે ગુરુદીક્ષા અપાવી ત્યારથી જ આધ્યાત્મિક જીવનની શરૂઆત થઈ હતી. જનોઈ આપી હતી અને ગાયત્રી મંત્રની નિયમિત ઉપાસના કરવાનું વિધિવિધાન બતાવ્યું હતું. નાની ઉંમર હતી, પણ એનું વિધિવત્ પાલન કર્યું. કોઈ દિવસ એવો નથી ગયો જે ખાલી ગયો હોય. “સાધના નહિ તો ભોજન નહિ એ સિદ્ધાંત અપનાવ્યો. તે આજ સુધી બરાબર રીતે ચાલ્યો છે અને વિશ્વાસ છે કે જીવનના અંતિમ દિન સુધી ચોક્કસ ચાલશે.

એ પછી પ્રકાશના સ્વરૂપમાં ગુરુદેવનો સાક્ષાત્કાર થયો. તેમણે આત્માને બ્રાહ્મણ બનાવવા માટે ૨૪ વર્ષની ગાયત્રી પુરશ્ચરણ સાધના બતાવી. તે પણ યોગ્ય સમયે પૂરી થઈ. એ દરમિયાન બેટરી ચાર્જ કરાવવા માટે તથા પરીક્ષા આપવા માટે વારંવાર હિમાલય આવવાનો આદેશ મળ્યો. સાથેસાથે દરેક યાત્રા વખતે એક એક વર્ષ અથવા એનાથી ઓછો સમય દુર્ગમ હિમાલયમાં રહેવાનો નિર્દેશ પણ મળ્યો. તે ક્રમ પણ સારી રીતે ચાલ્યો. પરીક્ષામાં પાસ થતાં નવી જવાબદારી પણ ખભા પર લદાઈ. એટલું જ નહિ, એ નિભાવવા માટે અનુદાન પણ મળ્યું કે જેથી દુર્બળ બાળક લથડી ન જાય. જયાં ગબડી જવા જેવી સ્થિતિ ઊભી થઈ ત્યાં મારા માર્ગદર્શક ગોદમાં ઊંચકી લીધો.

એક વર્ષ પણ નહોતું થયું ને એટલામાં બિનતારી સંદેશો મારા અંતરાલમાં હિમાલયનું આમંત્રણ લઈ આવ્યો. ઉત્સુકતા તો હતી, પણ ઉતાવળ નહોતી. જે નથી જોયું એ જોવાની ઉત્કંઠા તથા જે અનુભવ મળ્યો નથી તે પ્રાપ્ત કરવાની આકાંક્ષા માત્ર હતી. સાથેસાથે જેમાં બીજા લોકો ત્યાં જતા નથી એવી ઋતુનું તથા ઠંડી, આહાર, સૂમસામ નિર્જનતા, હિંસક પ્રાણીઓ વગેરે કેટલાય ભય મનમાં ઊભા થતા, પરંતુ છેવટે વિજય પ્રગતિનો થયો. સાહસની જીત થઈ. સંચિત કુસંસ્કારોમાં એક અજાણ્યો ડર પણ હતો. એમ પણ થતું હતું કે સુરક્ષિત રહીને સુવિધાપૂર્વક જીવવું કારણ કે ઘરની પરિસ્થિતિ સારી. હતી. બંને વૃતિઓ વચ્ચે કૌરવો અને પાંડવોની લડાઈ જેવું મહાભારત ચાલ્યું, પણ એ બધું ર૪ કલાકથી વધારે ટક્યું નહિ. બીજા જ દિવસે હું યાત્રા માટે નીકળી પડ્યો. ઘરનાંને એના પ્રયોજનની જાણ કરી. ઊલટી સલાહ આપનારા પણ ચૂપ રહ્યા. તેઓ જાણતા હતા કે મારો નિર્ણય બદલાતો નથી.

અઘરી પરીક્ષા આપવી અને શ્રેષ્ઠ પુરસ્કાર મેળવવો એ ક્રમ મારા જીવનમાં ચાલતો આવ્યો છે. પુરસ્કારની સાથે આગળનું નવું વિરાટ કદમ ભરવાનું પ્રોત્સાહન પણ મળતું. મારા મત્સાવતારનો આ જ ક્રમ ચાલતો આવ્યો છે.

પ્રથમવાર હિમાલય જવાનું થયું ત્યારે એ પ્રથમ સત્સંગ હતો. હિમાલય દૂરથી તો પહેલાંય જોયો હતો, પરંતુ ત્યાં રહેવામાં કઈ કઈ પરિસ્થિતિઓનો સામનો કરવો પડે એની કોઈ માહિતી મને નહોતી. એ અનુભવ પહેલી વાર જ થયો. સંદેશો આવતાં જ જવાની તૈયારી કરી. માત્ર દેવપ્રયાગથી ઉત્તરકાશી સુધી એ વખતે સડક અને મોટરની વ્યવસ્થા હતી. એ પછીના આખા રસ્તે પગપાળા પ્રવાસ કરવો પડતો હતો. ઋષીકેશથી દેવપ્રયાગ સુર પણ પગપાળા યાત્રા કરવી પડતી હતી. ખભા અને પીઠ ઉપર કેટલો સામાન લાદીને ચાલી શકાય એનો અનુભવ નહોતો. આથી થોડો વધારે સામાન લઈ લીધો. ઊંચકીને ચાલવું પડ્યું ત્યારે ખબર પડી કે એ ભારે છે. એટલો સામાન લઈને પગપાળા કોઈ યાત્રી ચાલી ન શકે. આથી શક્તિ બહારની વસ્તુઓ રસ્તે બીજા યાત્રીઓને વહેંચતાં વહેંચતાં જેટલું ખાસ જરૂરી હોય અને ઊંચકી શકાય તેટલું જ રહેવા દીધું.

આ યાત્રામાં ગુરુદેવ એક જ પરીક્ષા લેવા ઈચ્છતા હતા કે વિપરીત પરિસ્થિતિઓનો સામનો કરવા જેટલી મનઃસ્થિતિ પકવ બની છે કે નહિ. આથી ધાર્યા કરતાં યાત્રા વધારે મુશ્કેલ બનતી ગઈ. બીજો કોઈ હોત તો ગભરાઈ જાત. તે કાં તો પાછો વળી જાત અથવા બીમાર પડી જાત, પરંતુ ગુરુદેવ મને શીખવવા માગતા હતા કે જો મનઃસ્થિતિ મજબૂત હોય તો પરિસ્થિતિઓનો સામનો કરી શકાય અને તેને અનુકૂળ બનાવી શકાય અથવા તો સહન કરી શકાય. મહત્ત્વપૂર્ણ સફળતા મેળવવા માટે મનુષ્ય એટલા મજબૂત થવું જ જોઈએ. એમ કહેવાય છે કે જ્યારે ધરતીનું સ્વર્ગ અથવા હ્રદય કહેવાતો હિમાલયનો ભાગ દેવોનું નિવાસ સ્થાન હતો ત્યારે ઋષિઓ ગોમુખથી નીચે અને ઋષીકેશની ઉપરના ભાગમાં રહેતા હતા, પરંતુ હિમયુગ પછી પરિસ્થિતિઓ એકદમ બદલાઈ ગઈ. દેવતાઓએ કારણ શરીર ધારણ કરી લીધો અને અંતરિક્ષમાં વિચરણ કરવા લાગ્યા. પુરાતનકાળના ઋષિઓ ગોમુખથી ઉપર જતા રહ્યા. નીચેનો ભાગ હવે સહેલાણીઓ માટે રહ્યો છે. ત્યાં ક્યાંક ક્યાંક સાધુ બાવાઓની ઝૂંપડીઓ જોવા મળે છે. પણ જેને ઋષિ કહી શકાય એવા મળવા મુશ્કેલ નથી.

મેં એવું પણ સાંભળ્યું હતું કે હિમાલયની યાત્રામાં રસ્તે આવતી ગુફાઓમાં સિદ્ધયોગીઓ રહે છે. એવું કંઈ જોવા મળ્યું નહિ. જોયું કે નિર્વાહ તથા આજીવિકાની દૃષ્ટિએ તે મુશ્કેલીઓથી ભરેલું ક્ષેત્ર છે. આથી ત્યાં મનમોજી લોકો આવે છે તો ખરા, પણ કોઈ રહેતા નથી. જે સાધુ સંત મળ્યા એમની મુલાકાત થતાં ખબર પડી કે તેઓ પણ જિજ્ઞાસા વશ યા કોઈની પાસેથી કંઈક મળી જાય એ આશાએ ત્યાં આવ્યા હતા. એમનામાં ઊંચું તત્ત્વજ્ઞાન પણ નહોતું કે નહોતી તપસ્વી જેવી

એમની દિનચર્યા. થોડીવાર પાસે બેસતાં તેઓ પોતાની જરૂરિયાતો વ્યક્ત કરતા હતા. આવા લોકો બીજાને શું આપી શકે એમ વિચારીને સિદ્ધપુરુષોની શોધમાં લોકો નકામા ભટકે છે એમ માનીને આગળ વધ્યો. યાત્રીઓને આધ્યાત્મિક સંતોષ સહેજ પણ નહિ થતો હોય એમ વિચારીને મન દુઃખી થયું.

એમના કરતાં તો મને પથ્થરો પર દુકાન માંડીને બેઠેલા પહાડી દુકાનદારો સારા લાગ્યા. તેઓ ભોળા અને ભલા હતા. લોટ, ચોખા, દાળ વગેરે ખરીદીએ તો તેઓ રાંધવાનાં વાસણો ગણ્યા વગર અને ભાડું લીધા વગર જ આપતા હતા. મોટે ભાગે તેઓ ચા વેચતા હતા. બીડી, દીવાસળી, ચણા, ગોળ, સાતુ, બટાટા વગેરે વસ્તુઓ યાત્રીઓને મળતી હતી. યાત્રીઓ શ્રદ્ધાળુ તો હતા, પણ ગરીબ હતા. એમના કામની વસ્તુઓ જ દુકાનો પર વેચાતી હતી. ત્યાના બનેલા કબલ રાત ગાળવા પૂરતા ભાડે મળતા હતા. ઠંડીની ઋતુ અને પગપાળા ચાલવું એ બંને પરીક્ષાઓ અઘરી હતી. એ ક્ષેત્રમાં રહેનારા સાધુ સંન્યાસીઓ એ ઋતુમાં ગુજારાની વ્યવસ્થા કરવા માટે નીચેના ગરમ પ્રદેશોમાં ઊતરી આવે છે. જ્યાં ઠંડી વધુ છે ત્યાંના ગામવાસીઓ પણ પશુઓ ચરાવવા નીચેના પ્રદેશમાં ઊતરી આવે છે. ગામડાંઓમાં સન્નાટો છવાઈ જાય છે. આવી મુશ્કેલ પરિસ્થિતિઓમાં ભારે ઉત્તરકાશીથી નંદનવન સુધીની યાત્રા પગપાળા પૂરી કરવાની હતી. દરેક દષ્ટિએ આ યાત્રા ખૂબ મુશ્કેલ હતી.

સ્થાન તદ્દન એકાકી હતું. રહેવા જમવાની કોઈ વ્યવસ્થા નહોતી. વન્યપશુઓ નિર્ભીકપણે ફરતાં હતાં. આ બધી સ્થિતિ બહુ કષ્ટદાયક હતી. તે વખતે ખૂબ ઠંડી પડતી હતી. સૂર્ય ઊંચા પહાડોની પાછળ છુપાઈ રહેવાના કારણે લગભગ દસ વાગ્યે દેખાય અને લગભગ બે વાગ્યે શિખરોની પાછળ સંતાઈ જાય. શિખરો પર તો તાપ દેખાય પણ જમીન ઉપર મધ્યમ પ્રકારનું અંધારું. રસ્તામાં ભાગ્યે જ કોઈ માણસ ભટકાઈ જાય. જેમને કોઈ ખાસ કામ હોય અથવા તો કોઈનું મૃત્યુ થયું હોય તો જ તેઓ બહાર નીકળતા. દરેક રીતે તે ક્ષેત્ર મારા માટે નિર્જન હતું. મારા સહચરો હતા છાતીમાં ધડકતું હૃદય અને અનેક વિચારો કરતું મન. આવી પરિસ્થિતિમાં લાંબી યાત્રા મારાથી થાય છે કે નહિ તેની કસોટી થઈ રહી હતી. હૃદયે નિશ્ચય કર્યો કે જેટલા દિવસ શ્વાસ ચાલવાનો છે તેટલા દિવસ અવશ્ય ચાલશે. ત્યાં સુધી તો કોઈ મારી શકવાનું નથી. મન કહેતું કે વૃક્ષો અને વનસ્પતિમાં પણ જીવન છે. એમની ઉપર પક્ષીઓ રહે છે. પાણીમાં જળચરો હાજર છે. જંગલમાં વન્ય પશુઓ ફરે છે. બધાં જ ખુલ્લા શરીરે અને બધાં જ પાછો એકલાં. જ્યારે આટલાં બધાં પ્રાણીઓ આ વિસ્તારમાં રહે છે તો તારા માટે બધું સૂમસામ કેવી રીતે ગણાય? પોતાની જાતને સંકુચિત ન બનાવ. જો “વસુધૈવ કુટુંબકમ્’ માં માનતો હોય તો આટલાં બધાં પ્રાણીઓ હોવા છતાં તું એકલો કેવી રીતે? મનુષ્યોને જ પ્રાણી શા માટે માને છે? આ બધાં પ્રાણીઓ શું તારાં નથી? જો તારાં હોય તો પછી સૂનું કેમ લાગે છે?

મારી યાત્રા ચાલતી રહી. સાથેસાથે ચિંતન પણ ચાલતું રહ્યું. એકલા રહેવામાં મન પર ભાર રહે છે, કારણ કે માણસ હમેશાં સમૂહમાં રહેવા ટેવાયેલો છે. એકલવાયાપણાથી એને ડર લાગે છે. અંધારું પણ ડરનું એક મોટું કારણ હોય છે. મનુષ્ય આખો દિવસ પ્રકાશમાં રહે છે. રાત્રે દીવો સળગાવે છે. જ્યારે ઊંઘ આવે છે ત્યારે જ બિલકુલ અંધારું થાય છે. એમાં પણ સૂમસામ અંધકારમાં જેટલો ડર લાગે છે તેટલો બીજા કોઈ સમયે લાગતો નથી. એકાકીપણામાં ખાસ કરીને મનુષ્યના મનને ડર લાગે છે. યોગીએ આ ડરથી નિવૃત્ત થવું જોઈએ. “અભયને અધ્યાત્મનો અત્યંત મહત્ત્વનો ગુણ માનવામાં આવ્યો છે. એ જો એનામાં ન હોય તો એણે ગૃહસ્થની જેમ સાધન સરંજામ એકઠો કરીને સંરક્ષણની વ્યવસ્થા કરીને રહેવું પડે છે. મન કાચું બની રહે છે.

હિમાલય ક્ષેત્રમાં એક્લતાનું બીજું સંકટ એ છે કે ત્યાં ખાસ કરીને હિંસક પશુઓનો ડર લાગે છે. કોલાહલ વગરના ક્ષેત્રમાં જ તેઓ વિચરે છે. રાત્રિ જ એમના માટે ભોજન શોધવાનો સમય છે. દિવસે વિરોધનો સામનો કરવાનો ડર તો એમને પણ લાગે છે.

રાત્રે અંધારામાં એક્તા હોઈએ ત્યારે હિંસક પશુઓનો મુકાબલો થવો એક સંકટ છે. સંકટ જ નહિ, મોત સાથે બાથ ભીડવા જેવું છે. કોલાહલ અને વસતી ન હોવાથી હિંસક પશુઓ દિવસે પણ પાણી પીવા યા તો શિકાર શોધવા નીકળી પડે છે. આ બધી પરિસ્થિતિઓનો સામનો મારે મારી યાત્રા વખતે કરવો પડ્યો હતો.

યાત્રામાં જ્યાં રાત વિતાવવી પડી ત્યાં સાપ રખડતા હતા અને અજગર હૂંફાડા મારતા હતા. નાની જાતના વાઘ ત્યાં ઘણા હોય છે. એમનામાં ખબર સિંહની તુલનામાં વધુ સ્કૂર્તિ હોય છે. શરીરના પ્રમાણમાં એમનામાં તાકાત ઓછી હોય છે. તેથી તે નાનાં જાનવરો ઉપર હાથ અજમાવે છે. શાકાહારી પ્રાણીઓમાં પહાડી રીંછ આક્રમણખોર હોય છે. શિવાલિકની ટેકરીઓ તથા હિમાલયના નીચલા પ્રદેશમાં જંગલી હાથીઓ પણ રહે છે. એ બધાનો સ્વભાવ એવો હોય છે કે એમની અને આપણી નજર એક ન થાય અને જો એમને આપણે છેડીએ નહિ તો તેઓ પોતાના રસ્તે ચાલ્યાં જાય છે. નહિ તો સહેજ પણ ભય અથવા ક્રોધનો ભાવ એમના મનમાં જાગે તો તેઓ આક્રમણ કરે છે.

અજગર, સાપ, મોટી ગરોળી, રીંછ, ચિત્તા, દીપડા, હાથી વગેરે સાથે યાત્રીઓની અવારનવાર મુલાકાત થાય છે. લોકોનો મોટો સમૂહ હોય તો તેઓ રસ્તો છોડીને એક બાજુ થઈને નીકળી જાય છે, પરંતુ જો કોઈ મનુષ્ય યા પશુ એકલું સામે આવે તો તેઓ બચતાં નથી. એવે વખતે મનુષ્ય જ એમના માટે રસ્તો છોડવો પડે છે, નહિ તો તેઓ આક્રમણ કરે જ.

આવી મુલાકાતો કે સામનો તો રાત દિવસમાં થઈને લગભગ પંદર વીસ વખત તો થઈ જતો હતો. માણસને એક્લો જોઈને તેઓ નિર્ભય થઈને ચાલતાં હતાં અને રસ્તો છોડતાં નહોતાં. આથી મારે જ એમને રસ્તો કરી આપવો પડતો. આ બધું લખવા-વાંચવામાં તો સહેલું લાગે, પણ ખરેખર જ્યારે એવું બને ત્યારે છક્કા છૂટી જાય. કારણ કે એ પ્રાણીઓ સાક્ષાત મૃત્યુ સ્વરૂપે સામે આવતાં હતાં. ક્યારેક તો મારી સાથે સાથે ચાલતાં તો ક્યારેક પાછળ પાછળ આવતાં. શરીરને મોત સૌથી વધુ બિહામણું લાગે છે. હિંસક પશુઓ તથા આક્રમણવૃત્તિ ધરાવનાર જંગલી નર નીલ (ગાય) પણ આક્રમણખોર હોય છે. ભલે કદાચ તેઓ આક્રમણ ન કરે તો પણ એટલો બધો ડર લાગતો કે જાણે સાક્ષાત મોતની ક્ષણ આવી ગઈ હોય. એકાદવાર આવું બને તો તો ઠીક, પણ લગભગ દર કલાકે એકવાર મોતનો ભેટો થતો અને દર વખતે પ્રાણ નીકળી જવાનો ડર લાગતો. એ પરિસ્થિતિનો સામનો કરવો ખૂબ મુશ્કેલ હતો. હૃદય ધડકવા માંડતું. હજુ તો ધડકન બંધ ન થઈ હોય તે પહેલાં બીજી નવી મુસીબત સામે આવતી અને ફરી પાછું હૃદય ધડક્વા માંડતું. એ પ્રાણીઓ એજ્યાં નહોતાં, ઝુંડનાં ઝુંડ સામે આવતાં. જો તેઓ એકએક જ બચકુંભરે તો ક્ષણવારમાં આપણું અસ્તિત્વ નષ્ટ થઈ જાય

પરંતુ અહીં પણ વિવેક વાપરવો પડ્યો. સાહસ કરવું પડ્યું. મોત મોટું હોય છે, પણ તે જીવન કરતાં મોટું નથી હોતું. આપણી અંદર નિર્ભયતા અને મૈત્રીની ભાવના હોય તો હિંસક પ્રાણીઓની હિંસા પણ ઠંડીગાર બની જાય છે અને તેમનો સ્વભાવ બદલાઈ જાય છે. આખા પ્રવાસ દરમિયાન લગભગ ત્રણસોથી ચારસો વખત આવી બિહામણી મુલાકાતો થઈ. લથડતા સાહસને દર વખત સંભાળવું પડ્યું. મૈત્રી અને નિશ્ચિતતાનો ભાવ રાખવો પડ્યો. મૃત્યુ વિશે વિચારવું પડ્યું કે એનો પણ એક સમય હોય છે. જો અહીં આ રીતે જ મરવાનું હશે તો પછી એનાથી ડરવાને બદલે હસતાં હસતાં એનો સામનો શા માટે ન કરવો? એવા વિચાર મનમાં આવ્યા તો નહિ, પણ બળપૂર્વક કરવા પડ્યા. આખો રસ્તો બિહામણો હતો. અંધારું, એકલતા અને મૃત્યુ ત્રણેયના દૂતો ભેગા થઈને મને ડરાવવાનો પ્રયત્ન કરતા રહ્યા અને મને પાછા ફરવાની સલાહ આપતા રહ્યા, છતાં સંકલ્પશક્તિએ સાથ આપતી રહી અને યાત્રા આગળ વધતી રહી.

પરીક્ષાનું એક પ્રશ્નપત્ર એવું હતું કે નિર્જનતાનો, એકલતાનો ડર લાગે છે કે નહિ? થોડાક જ દિવસોમાં દિલ મજબૂત થઈ ગયું અને એ ક્ષેત્રમાં રહેનારાં પ્રાણીઓ પોતાનાં લાગવા માંડ્યાં. ડર તો કોણ જાણે ક્યાં ગાયબ થઈ ગયો તેની ખબર ન પડી. સૂનકાર સુંદર લાગવા માંડ્યો. મને કહ્યું કે પ્રથમ પ્રશ્નપત્રમાં ઉત્તીર્ણ થવાની શરૂઆત થઈ ગઈ. આગળ વધવામાં દ્વિધા પેદા થતી હતી તે પણ દૂર થઈ ગઈ.

બીજું પ્રશ્નપત્ર હતું ઠંડી ઋતુનું. વિચાર કર્યો કે મોં, નાક, આંખો, માથું, કાન, હાથ વગેરે ખુલ્લાં રહે છે. ટેવ પડી ગઈ છે તેથી એમને ઠંડી નથી લાગતી. તો પછી બીજે શાથી લાગે? ઉત્તરધ્રુવ, નોર્વે, ફિનલેન્ડમાં હમેશાં તાપમાન શૂન્યથી નીચે રહે છે. ત્યાં એસ્કિમો અને બીજી જાતિના લોકો રહે છે. તો અહીં તો દસબાર હજાર ફૂટની જ ઊંચાઈ છે. અહીં ઠંડીથી બચવાનો ઉપાય શોધી શકાય. ત્યાં રહેતા એક માણસ પાસેથી તે ઉપાય જડી ગયો. પહાડમાં ગુફાઓ હોય છે. તે ધાર્યા કરતાં ગરમ હોય છે. કેટલીક ખાસ પ્રકારની ઝાડી એવી હોય છે જે લીલી હોય છતાં સરસ સળગે છે. લાંગડા, માર્યા વગેરે શાકભાજી જંગલોમાં ઊગે છે. તે કાચી ખાઈ શકાય છે. ભોજપત્રના થડ પર ઊગેલી ગાંઠોને ઉકાળવામાં આવે તો એવી ચા બને છે કે જેનાથી ઠંડી ઊડી જાય. પેટમાં ઢીંચણ અને માથું અડકાડીને ટૂંટિયું વાળીને બેસવાથી પણ ઠંડી ઓછી લાગે છે. ઠંડી ખૂબ છે એવું મનથી જો વિચારીએ તો વધારે ઠંડી લાગે છે. નાનાં છોકરાંને થોડાંક કપડાં હોય તોય ઠંડી નથી લાગતી. એમને કોઈ પરેશાની નથી થતી. ઠંડી વધુ લાગવાનું કારણ માનસિક છે. વૃદ્ધ, બીમારી માટે ન કહી શકાય, પરંતુ જુવાન માણસ ઠંડીથી મરી જતો નથી. આ બધી વાતો સમજાઈ ગઈ અને એ બધા ઉપાયો અજમાવતાં ઠંડી પણ સહન થવા લાગી. બીજી પણ એક વાત એ છે કે ઠંડી ઠંડી એવું રટણ કરવાના બદલે મનમાં ઉત્સાહ પેદા થાય એવી કોઈ વાત વિચારીએ તો પણ ઠંડી લાગતી નથી. એટલી મહત્ત્વપૂર્ણ વાતો એ વિસ્તારની સમસ્યાઓનો સામનો કરવાથી શીખવા મળી. વળી જંગલી હિંસક પ્રાણીઓની વાત બાકી રહી ગઈ. તેઓ મોટે ભાગે રાત્રે જ નીકળે છે. એમની આંખો ચમકે છે. મનુષ્યથી બધાં પ્રાણીઓ સિંહ પણ ડરે છે. જો આપણે પોતે એમનાથી ન ડરીએ, એમને છેડીએ નહિ તો તેઓ મનુષ્ય પર આક્રમણ કરતાં નથી. એમનાં મિત્ર બનીને રહે છે.

શરૂઆતમાં મને આવો ડર લાગતો હતો, પછી સરકસનાં પ્રાણીઓને શીખવનારા માણસો યાદ આવ્યા. તેઓ એમને કેટલા બધા ખેલ શીખવે છે! ટાન્ઝાનિયાની એક યુરોપિયન મહિલાની વાત વાંચી હતી. “બોર્ન ફ્રી જેનો પતિ વનવિભાગના કર્મચારી હતો, તેની પત્નીએ પતિની મદદથી માબાપથી વિખૂટાં પડેલાં સિંહનાં બે બચ્ચાં પાળ્યાં હતાં. તે મોટાં થઈ ગયાં, છતાં ખોળામાં સૂતાં હતાં. આપણા મનમાં જબરદસ્ત નિર્ભયતા યા પ્રેમભાવના હોય તો ગીચ જંગલોમાં પણ આનંદથી રહી શકાય. વનવાસી ભીલ લોકો લગભગ એ વિસ્તારમાં જ રહે છે. એમને ત્યાં રહેવામાં બીક લાગતી નથી કે જોખમ પણ લાગતું નથી. આ બધાં ઉદાહરણો યાદ કરવાથી નિર્ભયતા આવી ગઈ અને વિચાર્યું કે એક દિવસ એવો આવશે જ્યારે હું જંગલમાં ઝૂંપડી બનાવીને રહીશ અને ગાય તથા વાઘ એક જ ધાટ પર પાણી પીતાં હશે. મન નિર્બળ પણ હોય અને સમજાવીએ તો સમર્થ પણ બની જાય છે. મેં એ નિર્જન જંગલમાં મનમાંથી ભય દૂર કરીને યાત્રા ચાલુ રાખી. અનુકૂળ પરિસ્થિતિની અપેક્ષા રાખવાના બદલે મનઃસ્થિતિને મજબૂત બનાવવાનું વિચાર્યું. મનને એ દિશામાં વાળતો ગયો અને જે પ્રતિકૂળતાઓ શરૂઆતમાં ખૂબ બિહામણી લાગી હતી તે હવે બિલકુલ સરળ અને સ્વાભાવિક લાગવા માંડી. મન ધીરે ધીરે એ વીસ દિવસની યાત્રામાં કાબૂમાં આવી ગયું. એ ક્ષેત્ર એવું લાગવા માંડ્યું જાણે કે હું ત્યાં પેદા થયો હતો અને ત્યાં જ મરવાનું છે.

ગંગોત્રી સુધી રાહદારીઓ દ્વારા બનેલો ભયંકર રસ્તો છે. ગોમુખ સુધી એ વખતે માત્ર એક પગદંડી હતી. એના પછી મુશ્કેલી હતી. તપોવન ખૂબ ઊંચાઈ પર છે. રસ્તો પણ નથી. અંત:પ્રેરણા અથવા તો ભાગ્યના ભરોસે ચાલવું પડે છે. તપોવનનો વિસ્તાર ચોરસ છે. એ પછી પહાડીઓની એક ઊંચી શૃંખલા છે. એ પછી નંદનવન આવે છે. મને અહીં બોલાવવામાં આવ્યો હતો. સમયસર પહોંચી ગયો. જોયું તો ગુરુદેવ ત્યાં ઊભા હતા. આનંદની સીમા ન રહી. મારા આનંદની તથા એમના આનંદની. તેઓ પહેલીવાર મારે ઘેર આવ્યા હતા. આ વખતે હું તેમના ઘેર આવ્યો. આ ક્રમ જીવનભર ચાલતો રહે એમાં જ અમારા સંબંધની સાર્થકતા છે.

આ વખતે ત્રણ પરીક્ષાઓ થવાની હતી. સાથી વગર કામ ચલાવવાનું. ઋતુઓના પ્રકોપની તિતિક્ષા સહન કરવી અને હિંસક પશુઓની સાથે રહેવા છતાં વિચલિત ન થવું. ત્રણેયમાં હું પાસ થયો છું એમ મેં માન્યું અને મારા પરીક્ષકે પણ એવું જ માન્યું. વાતચીતનો ક્રમતો થોડીવારમાં જ પૂરો થઈ ગયો. “અધ્યાત્મ શક્તિ પ્રાપ્ત કરવા માટે પ્રચંડ મનોબળ મેળવવું. પ્રતિકૂળતાઓને દબાવી દઈ અનુકૂળતામાં ફેરવી નાખવી, વાઘ-સિંહથી તો શું પણ મોતથી પણ ન બીવું એવી સ્થિતિ ઋષિકલ્પ આત્માઓ માટે તો એકદમ જરૂરી છે. તારે આવી પરિસ્થિતિઓમાં જ જીવનનો મોટો ભાગ પસાર કરવાનો છે.” એ વખતની વાત પૂરી થઈ ગઈ. જે ગુફામાં તેઓ રહેતા હતા ત્યાં સુધી લઈ ગયા. ઈશારાથી બતાવેલા સ્થાને સૂઈ ગયો. એટલી ગાઢ નિદ્રા આવી કે રોજ કરતાં બમણી કે ત્રણગણી ઊંઘ આવી ગઈ હોય તો આશ્ચર્ય નહિ. આખા રસ્તાનો થાક આ રીતે દૂર થઈ ગયો. જાણે કે હું બિલકુલ ચાલ્યો જ ન હોઉં!

ત્યાં વહેતા ઝરણામાં સ્નાન કર્યું. સંધ્યાવંદન પણ કર્યું. જીવનમાં પહેલીવાર બ્રહ્મકમળ અને દેવકંદ જોયાં. બ્રહ્મકમળ એવું હોય છે કે જેની સુગંધથી થોડીવારમાં જ ઊંઘ યા તો યોગ નિદ્રા આવી જાય છે. દેવકંદ શક્કરિયાંની જેમ જમીનમાંથી નીકળે છે. તેનો સ્વાદ શિંગોડાં જેવો હોય છે. તે પાકું થાય ત્યારે લગભગ પાંચ શેરનું થાય. એનાથી એક સપ્તાહ સુધી સુધા તૃપ્ત થઈ શકે છે. ગુરુદેવની આ જ બે પહેલી પ્રત્યક્ષ ભેટ સોગાદો હતી. એક શારીરિક થાક દૂર કરવા અને બીજી મનમાં ઉમંગ ભરવા માટે. એ પછી તપોવન તરફ નજર કરી. આખા વિસ્તારમાં ફૂલોનો – મખમલનો ગાલીચો હતો. એ વખતે ભારે હિમવર્ષા નહોતી થઈ. જ્યારે બરફ પડે છે ત્યારે એ બધાં ફૂલો પાકીને જમીન ઉપર ખરી પડે છે – બીજા વર્ષે ઊગવા માટે.  

સાધનાની શ્રેષ્ઠતમ પ્રાપ્તિઃ સમર્પણ, અમારું વીલ અને વારસો

સાધનાની શ્રેષ્ઠતમ પ્રાપ્તિ સમર્પણ, શક્તિભંડાર સાથે – પોતાને જોડો જન્મશતાબ્દી પુસ્તકમાળા – ૨૧

ગાયત્રી મંત્ર મારી જોડે બોલો : ૐ ભૂર્ભુવઃ સ્વઃ તત્સવિતુર્વરેણં ભર્ગો દેવસ્ય ધીમહિ ધિયો યો નઃ પ્રચોદયાત્

ત્રિપદા ગાયત્રીનાં ત્રણ ચરણ વાસ્તવમાં જ્ઞાનયોગ, કર્મયોગ અને ભક્તિયોગરૂપી ત્રણ પગથિયાં છે. તેમના દ્વારા ઉપાસનાના ઊંડાણ સુધી પહોંચીને રિદ્ધિ સિદ્ધિઓ મેળવી શકાય છે. પ્રથમ બે પગથિયાં સાધકની પ્રારંભિક અવસ્થા છે. વાસ્તવમાં ભક્તિયોગ સુધી પહોંચવું અને પરમ સત્તામાં પોતાનું સમર્પણ અને વિસર્જન કરી દેવું એ જ સાધકનું લક્ષ્ય હોય છે. અગ્નિમાં સમર્પિત થનારું ઈંધણ અગ્નિરૂપ બની જાય છે એવી આ અવસ્થા છે. ભક્તની સમગ્ર ભાવસંવેદના ઈશ્વર જેવી ઉદાર અને મહાન બનતી જાય છે. આદર્શોના સમૂહ એવા પરબ્રહ્મની સાથે જોડાઈને આત્મા પરમાત્મામાં સમર્પિત થઈ જાય છે. આ જ સમર્પણ સાધના છે. એને જ અદ્વૈત ચિંતન કહે છે. તાદાસ્ય સધાતાં ઈશ્વર દર્શનનો એવો રસાસ્વાદ થવા માંડે છે કે તેની તરસમાં જીવ કસ્તુરી મૃગની જેમ દરેક દિશામાં દોડતો ફરે છે. તેથી ભક્તિયોગને સૌથી ઊંચો માનવામાં આવ્યો છે. મીરા કહેતાં હતાં કે “સબસે ઊંચી પ્રેમસગાઈ’.

અધ્યાત્મની ત્રણ અવસ્થાઓ છે બાલ્યાવસ્થા, તરુણાવસ્થા અને વૃદ્ધાવસ્થા. પ્રારંભિક સ્થિતિમાં જાણકારી મેળવવી તે જ્ઞાનયોગ છે. પોતાના વિચારો તથા વિશ્વાસને મજબૂત કરીને પછી કર્મ કરવું, આચરણને તે બીબામાં ઢાળવું તે કર્મયોગ તરુણાવસ્થા છે. જ્ઞાન અને કર્મના આધારે મનોભૂમિ પરિપક્વ બને છે અને દૃષ્ટિકોણ ઉચ્ચ બને છે. તેના લીધે ત્યાગ, સેવા, ઉદારતા અને પ્રેમનો નિરંતર પ્રવાહ અંતઃકરણમાંથી ફૂટી નીકળે છે. તે પ્રેમના પ્રવાહને ઈશ્વરની, નરનારાયણની ઉપાસનામાં પ્રવાહિત કરવો તે ભક્તિયોગ વૃદ્ધાવસ્થા છે. બીજા શબ્દોમાં વિદ્યાર્થી અવસ્થા જ્ઞાનયોગનો સમય છે. યુવાની કર્મયોગની સ્થિતિ છે. તેમાં કર્તવ્યપરાયણતાનું પાલન કરવામાં આવે છે. વૃદ્ધાવસ્થા પ્રેમ, પરોપકાર અને આત્મીયતાનો ફેલાવો કરવાની ભક્તિયોગની અવસ્થા છે.

ભક્તિયોગ આધ્યાત્મિક વૃદ્ધાવસ્થાની સાધના છે. જ્ઞાન અને કર્મ દ્વારા પુષ્ટ થયેલા વૃક્ષ ઉપર ભક્તિનું ફળ લાગે છે. ભક્તિમાં તન્મયતા હોય છે, આવેશ હોય છે, લગન હોય છે, ઉન્માદ હોય છે, રસ હોય છે, વ્યાકુળતા હોય છે અને પોતાના પ્રેમીમાં ભળી જવાની તીવ્ર ઉત્કંઠા હોય છે. ભક્ત પોતાને ભૂલી જાય છે.

ગાયત્રી સાધનામાં સ્થૂળ શરીર કર્મયોગથી અને સૂક્ષ્મ શરીર જ્ઞાનયોગથી શુદ્ધ તથા પવિત્ર બને છે. કારણ શરીરને સુસંસ્કારી બનાવવા માટે ભક્તિયોગનું વિધાન છે. તેની અંતર્ગત ઉપાસના પણ આવે છે. જપ, ધ્યાન વગેરે બધી ક્રિયાઓનો સમાવેશ ઉપાસનામાં થાય છે. ગાયત્રી મહામંત્રના જપની સાથે જો તલ્લીન થવાનો, ભાવવિહળ થવાનો, માનો પાલવ પકડવાનો અને પોતાને વિસર્જિત કરી દેવાનો ભાવ જાગે તો માનવું જોઈએ કે આપણે ભક્તિયોગની સાધના કરી રહ્યા છીએ. ત્રિપદા ગાયત્રીની સાધના એવી રીતે કરવી જોઈએ કે જેની સાથે જ્ઞાન, કર્મ તથા ભક્તિયોગનો સમન્વય હોય. પ્રથમ બેનું કાર્ય પૃષ્ઠભૂમિ બનાવવાનું છે, જયારે ભક્તિયોગનું પરાકાષ્ઠાવાળું રૂપ સાધનાનું સર્વોચ્ચ સોપાન છે. આપણે ત્યાં સુધી પહોંચવા માટે સતત પ્રયાસ કરવો જોઈએ. ગાયત્રી સાધના અને એમાં પણ સંધિકાળની સાધના આના માટે સર્વશ્રેષ્ઠ અવસર છે તથા માનવ માત્ર માટે એક સૌભાગ્ય છે.

સમર્પણ માટે ભગવાન એટલું જ કહે છે કે તમારી વ્યક્તિગત મહત્ત્વાકાંક્ષાઓને અને તમારા અને ઈશ્વરને સમર્પિત કરી દો. ત્યાર પછી સમર્પણનો જે સાચો લાભ મળવો જોઈએ તે અનેક પ્રકારની કૃપાના રૂપે ભક્તને મળે છે. વ્યક્તિનું સમષ્ટિમાં, સંકીર્ણતાનું ઉદારતામાં અને નિકૃષ્ટતાનું ઉત્કૃષ્ટતામાં વિસર્જન કરવું પડે છે. આધ્યાત્મિક સિદ્ધાંતોમાં સમર્પણનું મહત્ત્વ અનેક સ્થળે જુદી જુદી રીતે બતાવવામાં આવ્યું છે.

ગોપીઓ સાથે કૃષ્ણ રાસ રમતા એની પાછળ એ જ પ્રેરણા છે કે ભક્તની બધી પ્રવૃત્તિઓ આત્માના પોકારનું, વેણુનાદનું અનુસરણ કરે. અર્જુનને પણ ભગવાન કૃષ્ણ આવું જ કરવાનું કહ્યું હતું. ભક્તિયોગનાં અનેક કૃત્યો પૂજા, સ્તવન, અર્ચના વગેરેમાં સમર્પણની ભાવનાને પ્રબળ બનાવવાનો જ અભ્યાસ કરવામાં આવે છે. ભક્તિયોગમાં સમર્પણની જ પ્રધાનતા છે. વેદાંતમાં અદ્વૈતના પ્રતિપાદનમાં ભક્તિયોગનું, સમર્પણયોગનું જ સમર્થન કરવામાં આવ્યું છે.

સમર્પણનાં ચમત્કારી પરિણામો બધે જ જોવા મળે છે. બીજની શક્તિ સાવ થોડી તથા નગણ્ય હોય છે, પણ જ્યારે તે તુચ્છતામાંથી બહાર નીકળીને ધરતી માતાની ગોદમાં સમર્પણ કરે છે ત્યારે તેમાંથી નાનકડો અંકુર ફૂટે છે. સૂર્યનાં કિરણો તેને શક્તિ આપે છે. પવન તેને પંખો નાખે છે. મેઘ તેનું અભિસિંચન કરે છે. સમગ્ર પ્રકૃતિ તેની સેવા કરે છે અને તેના વિકાસ માટે મંડી પડે છે. બીજ ઉપર વધે છે અને પોતાનાં મૂળ ધરતીની અંદર મજબૂત કરી દે છે. તે ઊંચે વધે છે અને એક વિશાળ વૃક્ષ બની જાય છે. તેની છત્રછાયામાં સેંકડો જીવજંતુઓને પોષણ અને વિશ્રામ મળે છે. તે એક નાનકડું બીજ પોતાના સમગ્ર જીવન દરમિયાન બીજાં કરોડો બીજ પેદા કરવાનું ગૌરવ પ્રાપ્ત કરે છે. નાનકડા બાળકમાં કોઈ શક્તિ હોતી નથી, પરંતુ સમર્પણના આધારે તેને તમામ સુવિધાઓ પ્રાપ્ત થાય છે.

સમર્પણનું ચમત્કારી પરિણામ દાંપત્યજીવનમાં પણ જોવા મળે છે. પતિ આગળ પોતાના તન, મન અને આત્મા સર્વસ્વનું સમર્પણ કરનારી પત્ની કશું ગુમાવતી નથી, પરંતુ બધું જ પ્રાપ્ત કરે છે. તે ઘરની માલિક બની જાય છે. પતિને જે અધિકારો અને સગવડો મળે છે તે તેને પણ વગર પ્રયત્ન મળી જાય છે.

સમર્પણનો અર્થ છે – વિસર્જન, વિલય. આગમાં પડીને લાકડું પણ અગ્નિ સ્વરૂપ બની જાય છે. દૂધ અને પાણી ભેગાં મળતાં એક બની જાય છે. ગંદી ગટર ગંગામાં ભળી જતાં ગંગાની વિશેષતાઓ પ્રાપ્ત કરે છે. ભક્ત પણ સમર્પણ કરીને ભગવાન જેવો જ બની જાય છે. એમના ગુણોને તેણે પોતાના જીવનમાં ઉતારવા પડે છે. ભક્તિનો અર્થ આજીજી કે ખુશામત નથી, પરંતુ પ્રખર પરાક્રમ માટે પોતાને તૈયાર કરવાનો છે. પોતાના ગુણ, કર્મ અને સ્વભાવને પરમાત્માના આદર્શોને અનુરૂપ બનાવવાં પડે છે. ભક્ત અને ભક્તિની એક જ કસોટી છે કે શ્રેષ્ઠ ઉદેશ્યો માટે તે શરીર, મન અને અંતઃકરણથી કેટલું સમર્પણ કરે છે. શરીરની ક્રિયાશીલતા, મગજની વિચારણા અને અંતઃકરણની ઉદારતાનો પરમાર્થનાં કાર્યો માટે કેટલો વધારે ઉપયોગ કરે છે.

સમર્પણ ભક્તિની તથા નિષ્ઠાની પરખ છે. એક સંતે કહ્યું છે કે સમર્પણનો અર્થ છે – “મન પોતાનું, પણ વિચાર ઈષ્ટના, હૃદય પોતાનું, પણ ભાવનાઓ ઈષ્ટની અને શરીર પોતાનું, પરંતુ કર્તવ્ય ઇષ્ટનું” આ વ્યાખ્યા પ્રમાણે જીવે પોતાના અહંકારમાંથી સંપૂર્ણ રીતે મુક્ત થવું પડે છે. શરીર, મન અને અંતઃકરણ પર પોતાનું આધિપત્ય હોવા છતાં પણ એમની વિશેષતાઓ અને ક્ષમતાઓ સંપૂર્ણ રીતે ઈષ્ટદેવ માટે અર્થાતુ ઉચ્ચ કાર્યો માટે વપરાવી જોઈએ. સમર્પણ માટે એ ભાવનાને સદાય પરિપુષ્ટ કરવી પડે છે કે “હું પતંગિયા જેવો છું અને ઈષ્ટદેવ દીવો છે. અનન્ય પ્રેમના કારણે વૈતમાંથી અદ્વૈત તરફ આગળ વધી રહ્યો છું. પોતાના ઈષ્ટની સાથે, પ્રિયતમની સાથે એક થઈ રહ્યો છું. જે રીતે પતંગિયું દીપક ઉપર આત્મસમર્પણ કરે છે, તેના પ્રકાશપુંજમાં લીન થઈ જાય છે એ જ રીતે હું મારા અસ્તિત્વને, આ અહંકારને છોડીને બ્રહ્મમાં, સમષ્ટિ ચેતનામાં વિલીન થઈ રહ્યો છું.” એ સમર્પણમાં આશાઓ તથા આકાંક્ષાઓ માટે કોઈ સ્થાન નથી. પરમાર્થની સાધના કે મોક્ષ માટે સમર્પિત થઈને બધી કામનાઓનો ત્યાગ કરવો પડે છે.

અંતઃકરણમાં કોઈ છળ કે કપટ નથી હોતું. પોતાની બૌદ્ધિક ક્ષમતાઓ, સક્રિયતા, પ્રગતિ એ બધું જ ધ્યેય માટે સમર્પિત કરવામાં આવે એ જ સાચી સાધના છે. એમ કરવાથી આપણું પ્રયોજન સાંસારિક હોય કે આધ્યાત્મિક, છતાં અડધી મંજિલ તો તરત જ પૂરી થઈ જાય છે. સાથે સાથે એ સમર્પિત આત્માને ઈશ્વરના સાંનિધ્યનો એક એવો દિવ્ય લાભ મળે છે કે જેના માટે જન્મજન્માંતરો સુધી યોગાભ્યાસ અને બીજી લાંબી સાધનાઓ કરવી પડે છે. સત્પ્રવૃત્તિઓ તથા ઉચ્ચ આદર્શો માટે સમર્પિત જીવનનો અર્થ છે – પરમાત્માને સમર્પિત જીવન. આવા સાધક માટે જ ભગવાન કૃષ્ણ ગીતામાં કહ્યું છે, “તું તારું મન અને બુદ્ધિ મારાં ઈશ્વરીય કાર્યોમાં વાપર. આ રીતે તું મારામાં જ નિવાસ કરીશ અને મને જ પ્રાપ્ત કરીશ એમાં કોઈ શંકા નથી.” સાચા સમર્પણની આ જ ફળશ્રુતિ છે.

શક્તિ ભંડાર સાથે પોતાને જોડો, જન્મશતાબ્દી પુસ્તકમાળા – ૨૧

શક્તિ ભંડાર સાથે પોતાને જોડો,    (પ્રવચન)     પં. શ્રીરામ શર્મા આચાર્ય

ગાયત્રી મંત્ર મારી જોડે બોલો : ૐ ભૂર્ભુવઃ સ્વઃ તત્સવિતુર્વરેણં ભર્ગો દેવસ્ય ધીમહિ ધિયો યો નઃ પ્રચોદયાત્

મનુષ્યની સામાન્ય શક્તિ મર્યાદિત હોય છે. પ્રત્યેક પ્રાણીને ભગવાને એટલું આપ્યું છે કે જેના દ્વારા તે પોતાનું જીવન ગુજારી શકે. કીડી મંકોડા અને પશુપક્ષીઓને ફક્ત એટલું જ્ઞાન, સાધનો, શક્તિ અને ઇન્દ્રિયો મળી છે કે જેનાથી તેઓ પોતાનું પેટ ભરી શકે અને પ્રકૃતિની ઈચ્છા પૂરી કરવા બચ્ચાં પેદા કરી શકે. તેમની પાસે એનાથી વધારે કશું જ નથી, પરંતુ તમારી પાસે ઘણું બધું છે. એના કરતાં વધારે મેળવવું હોય, જાણવું હોય, તો તમારે એ જગ્યાએ જવું પડશે, જ્યાં શક્તિના ભંડાર ભરેલા છે. એક જગ્યા એવી છે, જ્યાં બહુ શક્તિ ભરેલી છે, સંપત્તિનો તોટો નથી, સમૃદ્ધિનો પાર નથી. આખા વિશ્વનો માલિક કોણ? ભગવાન. આ માલ સામાન તેમનો છે. એનાથી એમણે આ દુનિયા બનાવી છે. અહીં તમે જે જુઓ છો એ ભગવાનના ભંડારનો એક નાનો ચમત્કાર છે. પૃથ્વી સિવાય બીજા લોક પણ છે. એ બધા લોકમાં પણ ભગવાનના ભંડાર ભરેલા છે. ભગવાન બહુ માલદાર છે. તમને જો સંપત્તિની, સફળતાની, વિભૂતિની જરૂર હોય તો તમારો પુરુષાર્થ ભગવાનના કામમાં વાપરો. એ પુરુષાર્થરૂપી ખર્ચ દ્વારા ભગવાન સાથે તમારો સંબંધ જોડી લો. એમની સાથે જોડાવામાં જો તમે સમર્થ બન્યા તો એ તમારા જીવનનો સૌથી મોટો પુરુષાર્થ કહેવાશે. જો તમે ભગવાન સાથે સંબંધ જોડશો તો તમારું જીવન ધન્ય બની જશે.

માલદાર માણસ સાથે સંબંધ જોડવાથી કેટલો લાભ છે! લાલબહાદુર શાસ્ત્રી કદમાં ઠીંગણા માણસ હતા, પરંતુ પંડિત નહેરુ સાથે એમણે ગાઢ સંબંધ બાંધ્યો હતો. એના લીધે તેઓ એમ.પી. બન્યા. એમની મદદથી તેઓ યુ.પી.ના મિનિસ્ટર પણ બન્યા અને જવાહરલાલ નહેરુના મૃત્યુ પછી તેઓ વડાપ્રધાન પણ બન્યા. લાલબહાદુર શાસ્ત્રી શાનદાર હતા. એમના પુરુષાર્થનું એટલું ફળ ન હતું કે જેટલું નહેરુની મદદનું હતું. નહેરુની નજરમાં લાલબહાદુરની ઇજ્જત વસી ગઈ હતી. એમણે જોયું કે આ માણસ ખૂબ ઉપયોગી છે. એને મદદ કરવી જોઈએ. આ જ વાત બધે લાગુ પડે છે. ભગવાન એક સર્વશક્તિમાન સત્તા છે. એમની સાથે જો તમે સંબંધ જોડી લો તો તમારી સમૃદ્ધિ અપરંપાર થઈ જશે. તમે જલારામબાપાની જેમ સંપન્ન બની જશો. તમે સુદામાની જેમ માલદાર બની શકો છો, વિભીષણ અને સુગ્રીવની જેમ મુસીબતોથી બચીને ખોયેલું સામ્રાજ્ય પાછું મેળવી શકો છો. નરસિંહ મહેતાની જેમ તમારી પર હુંડી વરસી શકે છે. અહીં કોઈ પણ પ્રકારની કમી નથી. તમને એટલા માટે અહીં બોલાવ્યા છે કે તમે ભગવાન સાથે સંબંધ બાંધી લો. તમે જે પૂજા, ઉપાસના અને ભજન કરો છો એનો મતલબ એ થયો કે તમે આ માધ્યમો દ્વારા ભગવાન સાથે તમારો સંબંધ જોડી લો. એક ગરીબ છોકરીનું લગ્ન માલદાર પતિ સાથે થઈ જાય તો એ બીજા દિવસથી જ એ સંપત્તિની માલિક બની જાય છે, કારણ કે એણે પતિ સાથે સંબંધ જોડી દીધો છે.

સંબંધ જોડવા માટે શું કરવું પડે? એના વિશે જ હું તમને કહેવા માગું છું. સંબંધ જોડવામાં લાંચ આપવી પડશે, ખુશામત કરવી પડશે એ ખ્યાલ તમારા મનમાંથી કાઢી નાખો. એવો વિચાર પણ ના કરશો કે મીઠી વાતો કરીને, ખુશામત કરીને ચાલીસા કે પાઠ કરીને ભગવાનને આપણા બનાવી દઈશું. ભગવાન સાથે ભાગીદારી કરવામાં વિશ્વાસ રાખજો. ભગવાન તમારી જુબાનને નહિ, તમારી દાનતને જુએ છે, દષ્ટિકોણને જુએ છે, ચરિત્રને જુએ છે. તમારા ચિંતનને અને તમારી ભાવનાને જુએ છે. જો તમે આમાં કંગાળ હશો, તો તમારા કર્મકાંડની બહુ અસર થશે નહિ. તમે જાણો છો ને કે એવા કેટલાય પંડિતો છે, જે બધા પ્રકારનાં વિધિવિધાન અને કર્મકાંડ જાણે છે, છતાં પણ તેઓ દરિદ્ર હોય છે. તમે જોયું છે કે સાધુ, મહાત્મા જપ કરે છે, પૂજાપાઠ કરે છે, સ્નાન કરે છે, ધ્યાન ધરે છે, તીર્થયાત્રા કરે છે, પરંતુ એમની દાનત, ભાવના અને દૃષ્ટિકોણ શ્રેષ્ઠ ન હોય, વ્યક્તિત્વ ઊંચું ન હોય, અંતઃકરણ સાફ ન હોય, તો લાલ પીળાં કપડાં પહેરે એને એક પ્રકારનો આડંબર કહેવાય. જે નિત્યકર્મ તેઓ કરે છે એ પણ બેકાર જાય છે અને સામાન્ય માણસ કરતાં પણ ગઈ ગુજરી જિંદગી જીવે છે.

ભગવાનની કૃપા એમને ક્યાં મળે છે? ભગવાનને મેળવવાનો સાચો રસ્તો તમારે જાણવો જ જોઈએ. એના માટે તમારે શું કરવું પડશે? ભગવાન સાથે જોડવું પડશે. ભગવાન સાથે જોડાઈ જવું એને જ ઉપાસના કહે છે. ઉપાસનાનો અર્થ છે પાસે બેસવું. ભગવાન સાથે કેવી રીતે જોડાઈ જવું એનાં થોડાં ઉદાહરણ આપું છું. તમે અગ્નિમાં લાકડાને સમર્પિત થતાં જોયું છે ને? લાકડાની કિંમત કોડીની છે, પણ તે અગ્નિને સમર્પિત થઈ જાય છે તો જોતજોતામાં અગ્નિ બની જાય છે, ત્યારે આપણે એને અડકી શકતા નથી. જે ગુણ અગ્નિમાં છે તે ગુણ લાકડામાં આવી જાય છે. એ જ રીતે વ્યક્તિ અર્થાત જીવાત્મા પરમાત્મા સાથે મળી જાય તો પરમાત્માના ગુણ વ્યક્તિમાં ઊતરી આવે છે. એના માટે શું કરવું પડે? તમે ભગવાનની નજીક આવો. નજીક આવવાનો એક જ રસ્તો છે – આપણી જાતને ભગવાનને સોંપી દેવી. ભગવાનની મરજી પ્રમાણે જીવન જીવવાનું.

વ્યક્તિ જ્યારે પરમાત્મામાં ભળી જાય છે તો એ પરમાત્મામય બની જાય છે. તમારી અને મારી ઇચ્છા હોય કે આપણે ભગવાન સાથે ભળી જઈએ, તો આપણે આપણી ઇચ્છાઓ એમને સોંપી દેવી પડશે. આપણી ઇચ્છા પ્રમાણે ભગવાનને નહિ નચાવીએ, પણ આપણે ભગવાનની મરજી મુજબ ચાલીશું. એનું નામ સમર્પણ છે, વિલય અને વિસર્જન છે, એનું નામ જ શરણાગતિ છે. ઉપાસનાનું તત્ત્વજ્ઞાન એના પર ટકેલું છે કે તમે ભગવાનના અનુયાયી છો કે નહિ, એમનું અનુશાસન માનો છો કે નહિ, ભગવાનની ઇચ્છા મુજબ ચાલો છો કે નહિ.

તમારી એ માન્યતા બરાબર નથી કે તમે તમારી મરજી પ્રમાણે ભગવાનને ચલાવો. ભગવાન તમારી મરજી પ્રમાણે શા માટે ચાલે? ભગવાનના પોતાના પણ કેટલાક નીતિનિયમો છે, મર્યાદાઓ છે, કાયદાઓ છે. તમારી પ્રશંસાને કારણે તમારી મનોકામના પૂરી કરવા કરવા માટે ભગવાન એમના નીતિનિયમો છોડી દેશે? મર્યાદા અને કાયદા કાનૂન છોડી દેશે ? ના, ભગવાન એવું નહિ કરી શકે. તમે તમારી જાતને એમને સોંપી દો. પછી જુઓ તમે ક્યાંથી ક્યાં પહોંચી જાઓ છો? નાનું સરખું વરસાદનું ટીપું સમુદ્રમાં પડે છે અને પોતાના અસ્તિત્વનું સમુદ્રમાં વિસર્જન કરી દે છે, તો તે સમુદ્ર બની જાય છે. ગંગામાં ભળી જતી ગંદી ગટરો ગંગાજળ બની જાય છે. આ કેવી રીતે બની ગયું? ગટરે પોતાની જાતને સમર્પિત કરી દીધી.

પારસ લોખંડને અડકે તો સોનું બની જાય છે એ તમે સાંભળ્યું હશે. જો લોખંડ પારસને એમ કહે કે તમે લોખંડ બની જાઓ, તો પારસ લોખંડ બની શકતો નથી. લોખંડે જ બદલાવું પડે છે. ચંદનનાં વૃક્ષો પાસે ઉગેલા છોડ ચંદન પાસેથી સુગંધ લઈ ચંદન જેવા બની જાય છે, પણ તમે તો એવું વિચારો છો કે ચંદને જ આપણા જેવા બની જવું જોઈએ, પરંતુ ચંદન તમારા જેવું બની શકતું નથી. નાના છોડે જ ચંદન જેવા સુગંધીદાર બનવું પડે છે. તમે ભગવાનની સાથે વેલની જેમ લપેટાઈ જાઓ. વેલને તમે જોઈ છે ને? તે વૃક્ષ સાથે લપેટાઈ જાય છે અને વૃક્ષ જેટલું ઊંચું હોય છે એટલી વેલ પણ ઊંચી થઈ જાય છે. જો વેલ પોતાની મરજી પ્રમાણે ફેલાતી રહે તો ફક્ત જમીન ઉપર જ પથરાઈ શકે. સહારા વિના ઊંચે ચઢવું એના માટે શક્ય જ નથી. તમે પણ ભગવાન સાથે ભળી જાઓ, પછી જુઓ કે તમારી ઊંચાઈ પણ ઝાડ સાથે લપેટાયેલી વેલ જેટલી થઈ જશે. એમના અનુશાસનનું પાલન કરો. એમની ઇચ્છા પ્રમાણે ચાલો, પછી જુઓ ભગવાનની કમાલ. પતંગ પોતાની જાતને બાળકના હાથમાં સોંપી દે છે. બાળકના હાથમાં પતંગનો દોરો હોય છે, જેને ઝટકા મારી મારીને પતંગને આકાશમાં પહોંચાડી દે છે. પતંગ જો પોતાનો દોરો બાળકના હવાલે ન કરે તો એણે જમીન ઉપર જ પડી રહેવું પડે.

તમે તમારા જીવનની દોરી ભગવાનના હાથમાં ન સોંપો, તો પતંગની જેમ આકાશમાં ઊડવાની અપેક્ષા કેવી રીતે રાખી શકો? દર્પણ સામે જેવી વસ્તુ હોય એવું એનું પ્રતિબિંબ દેખાય છે. તમારા જીવનમાં પણ દોષ, દુર્ગણ અને મનોવિકારો ભરેલા છે, એટલે તમારું દર્પણ પણ, માનસિક સ્તર પણ એવો જ બની ગયો છે, પરંતુ જો તમે ભગવાનને તમારી સમક્ષ રાખશો, તેમની નજીક જશો તો પછી જુઓ કે તમારા જીવનમાં પણ ભગવાનનો દિવ્યપ્રકાશ, ભગવાનની શક્તિ તમને પ્રાપ્ત થશે. બંસરી પોતાને પોલી અને ખાલી કરી દે છે. પોલી અને ખાલી થઈ ગયા પછી એ વગાડનાર પાસે જાય છે અને કહે છે કે તમે મને વગાડો, તમે જે કહેશો એ હું ગાઈશ. વગાડનાર ફૂંક માર્યા કરે છે અને વાંસળી વાગે છે. ભગવાનને ફૂંક મારવા દો અને તમે વગડાવવા તૈયાર થઈ જાઓ.

કઠપૂતળીના દોરા એના ચાલકના હાથમાં હોય છે. ચાલકની આંગળીઓના ઈશારે કઠપૂતળી વગર કહે નાચવાનું શરૂ કરી દે છે. દુનિયા જુએ છે કે કઠપૂતળીનો ડાન્સ કેટલો સરસ છે. આ કઠપૂતળીની જેમ જો તમે ભગવાનના હાથમાં તમારી જિંદગીરૂપી દોરી સોંપી દેશો તો જીવનમાં મજા આવી જશે. તમે જનરેટર સાથે જોડાઈ જાઓ તો જ બલ્બ સળગશે, પંખા ચાલશે. તમે ભગવાનની વાત સાંભળો નહિ, તેમની સાથે જોડાશો નહિ, તો જ્યાં છો ત્યાં જ પડી રહેશો. તમારી કિંમત કશું નહિ રહે. તમે પ્રકાશ આપી શકશો નહિં. અનંત શક્તિ સાથે જોડાશો તો તમે ખૂબ કમાલ કરી. શકશો. એટલે માણસની મોટામાં મોટી સમજદારી એ છે કે પોતાની જાતને ભગવાન સાથે જોડી દે. એમની શક્તિ જોડે પોતાની સત્તાને જોડી દે. આ કામ જરા પણ અઘરું નથી. નળ પાણીની ટાંકી સાથે જોડાઈ જાય છે, તો પાણી મળ્યા કરે છે. નળ એકલો કશા કામનો હોતો નથી, પરંતુ જ્યારે તે ટાંકી સાથે સંબંધ બાંધી લે છે તો એની કિંમત વધી જાય છે.

થોડાક સમય માટે હોય તો પણ શું? જો તમે સાચા મનથી, એકાગ્રતાથી ભગવાન સાથે જોડાઈ રહો, તો ભગવાનની જે સંપત્તિ છે, જે વિભૂતિ છે તે ભક્તની બની જાય છે, પરંતુ તમારે તમારું સમર્પણ કરવું પડે છે. બીજ બનવું પડશે. એ બીજ ભગવાનના ખેતરમાં વાવવું પડશે, પછી કેવો પાક તૈયાર થાય છે? મકાઈનો એક દાણો ખેતરમાં વાવો છો અને છોડ ઊગે છે. એ છોડ પર અનેક ડોડા લાગે છે. એ ડોડામાં કેટલા બધા દાણા હોય છે. એક દાણાના સેંકડો દાણા થઈ જાય છે. એવી જ રીતે તમે તમારી જાતને ભગવાનના ખેતરમાં વાવો અને અંકુરિત થવા દો. પછી જુઓ તમારી સ્થિતિ કેવી થઈ જાય છે અને તમે ક્યાંથી ક્યાં પહોંચી જાઓ છો. તમે હિંમત નહિ કરો, બીજને આખી જિંદગી પોટલીમાં બાંધી રાખશો અને આશા રાખો કે જમીન અમારાં ખેતરોને લહેરાવી દે અને અમારે ઓગળવું ન પડે તો એવું શક્ય છે ખરું?

તમને ખબર છે ને કે ભગવાન પહેલાં ભક્ત પાસે માગે છે. પહેલાં હાથ ધરે છે પછી આપવાની વાત કરે છે. એમના હાથમાં તમે કશું નહિ મૂકો તો તમે શું મેળવી શકશો? કંકુ, ચોખા ચઢાવી અને અગરબત્તી કરીને તમે ભગવાનને ખરીદી શકતા નથી. પૂજાપાઠ કરીને ભગવાનની કક્ષાના અધિકારી નહિ બની શકો. તો પછી શું કરવું પડે ? તમારે તમારો દૃષ્ટિકોણ, ચિંતન અને ચરિત્ર, ભાવના અને લક્ષ્ય બધું જ ભગવાનની સાથે જોડવું પડશે. જ્યારે તમે આવું કરવા તૈયાર થશો તે દિવસે ભગવાનની કૃપા તમને આપમેળે મળી જશે. ભગવાનની ઇચ્છા તમે પૂરી કરો, પછી તમને બધું મળે છે કે નહિ એ જુઓ. ભગવાન તમારી દાનત જુએ છે. સુદામાએ પહેલાં પૌઆની પોટલી આપી, પછી ભગવાને સુદામાને ન્યાલ કરી દીધા. શબરી પાસે ભગવાન ગયા હતા, તો સોનું, ચાંદી કે હીરામોતી લઈને ગયા ન હતા. તેઓ માગવા ગયા હતા. કહ્યું કે હું ભૂખ્યો છું, કશુંક ખાવાનું આપો. શબરી પાસે એઠાં બોર હતાં. જે કંઈ હતું એ બધું ભગવાનને આપી દીધું. ભગવાન ગોપીઓ પાસે ગયા હતા. ગોપીઓને ભગવાન પ્રેમ કરતા હતા. એમને પૂછતા કે મારા માટે શું લાવ્યાં છો? કશું ન હોય તો છાશ પણ આપો. ભગવાન કર્ણ પાસે પણ ગયા હતા. બલિ પાસે પણ માગવા ગયા હતા. ભગવાન જ્યાં પણ જાય છે ત્યાં મનુષ્યની પાત્રતા પરખવા માટે, એની મહાનતાને વિકસાવવા માટે પહેલાં માગે છે. જો તમે બધું જ ભગવાનને હવાલે નહિ કરો, તો ભગવાનને તમે તમારા નહિ બનાવી શકો.

ભગવાનની ભક્તિ તમે કોને કહો છો ? સમર્પણને, પરંતુ તમે તો એમને કઠપૂતળીની જેમ નચાવવામાં અને ભક્તિના બદલામાં ઉચિત કે અનુચિત ફાયદો મેળવવામાં માનો છો. તમે તમારી ભક્તિની આ વ્યાખ્યા બદલો. ભક્તિ એટલે સમર્પણ. સમર્પણ કરો તો જ ભગવાનની કૃપા અને પ્રેમ મેળવી શકો. એના માટે શું કરવું પડે? તમે ભગવાનની ઇચ્છા પ્રમાણે ચાલવા તૈયાર થઈ જાઓ. ભગવાને તમને મનુષ્યનું શરીર આપ્યું છે એના આધારે તમે ઘણું બધું કરી શકો છો. તમારી ઈચ્છાઓ પૂરી કરવા માટે તમારી પાસે કોઈ કમી નથી. તમારા હાથ કેટલા શક્તિશાળી છે. તમારામાં કેટલી બધી બુદ્ધિ છે ! તમારી આંખો અને જીભ કેટલી તેજ છે ! તમારી દૈનિક જરૂરિયાતો પૂરી કરવાની ભગવાન પાસે અપેક્ષા ન રાખશો. તમે જે પુરુષાર્થથી કમાઓ છો એનાથી સંતોષ માનો. તમે તમારી ઇચ્છાઓ અને મહત્ત્વાકાંક્ષાઓ પૂરી કરવા ભગવાનને મજબૂર કરશો? તેઓ એમના કર્તવ્યને છોડી દે અને તમારા માટે પક્ષપાત કરવા તૈયાર થાય એવું બની શકે નહિ. ભગવાનને ન્યાયના માર્ગ પર ચાલવા દો. જો કે તમે આવું ઇચ્છશો તો પણ ભગવાન એવું નહિ કરે.

એનો એક જ રસ્તો છે કે તમે એ શક્તિભંડાર સાથે જોડાઈ જાઓ. તમે એમની ઈચ્છા પ્રમાણે ચાલો. તમે તમારી ઈચ્છાઓને ખતમ કરી દો. તમે એમના બની જાઓ. તમે ભગવાનના બની જશો, તો ભગવાન પણ તમારા બની જશે. રાજા હરિશ્ચંદ્ર સત્ય માટે એકવાર વેચાયા હતા, ભગવાન પણ વેચાવા માટે ચૌટે ઊભા છે. કહે છે કે જે મને ખરીદશે એની સેવા કરીશ, એમની સાથે રહીશ. તમે ઇચ્છો તો ખરીદી શકો છો. શું કિંમત છે એમની? તમે પહેલાં ભગવાનના હાથોમાં વેચાઈ જાઓ, પછી ભગવાનને તમે ખરીદી લો. સ્ત્રી પોતાના પતિને સમર્પિત થઈ જાય છે અને એના બદલામાં એ પતિને ખરીદી લે છે. બસ, આ જ દોસ્તી અને ભક્તિનો રસ્તો છે. તમે તમારા ખરાબ ચિંતનને બદલો, દૃષ્ટિકોણ વિશાળ બનાવો. લોભ અને લાલચને છોડી દો. ભગવાનની સુંદર દુનિયાને સજાવવા માટે, શાનદાર બનાવવા માટે એમના રાજકુમારની જેમ એમની સંપત્તિની રક્ષા કરો. દુનિયાને શ્રેષ્ઠ બનાવવા તનતોડ મહેનત કરો. તમે ભગવાનને સમર્પિત થઈ જાઓ. એમનું શરણું ગ્રહણ કરો, એમનામાં વિલીન થઈ જાઓ. બીજની જેમ ઓગળી જાઓ. વૃક્ષની જેમ ઊગવા તૈયાર થઈ જાઓ. જો તમે ત્યાગ નહિ કરો, તો પ્રાપ્ત કેવી રીતે કરી શકશો? જપ કરવા જરૂરી છે, પણ એકલા જપથી કામ નહિ ચાલે. એના માટે તમારા વિચારોને તથા દૃષ્ટિકોણને બદલો. ૐ શાંતિઃ

૫. સોંપવામાં આવેલા કાર્યક્રમોનું તનમનથી પાલન, અમારું વીલ અને વારસો

સોપવામાં આવેલા કાર્યક્રમોનું તન મનથી પાલન

આ પ્રથમસાક્ષાત્કાર વખતે માર્ગદર્શક સત્તાએ ત્રણ કાર્યક્રમ સોંપ્યા હતા. બધા જ નિયમ-ઉપનિયમ સાથે ર૪ વર્ષમાં ૨૪ ગાયત્રી મહાપુરશ્ચરણ પૂરાં કરવાનાં હતાં. સાથેસાથે ઘીનો અખંડ દીવો પણ રાખવાનો હતો. મારી પાત્રતામાં ક્રમશઃ ઊણપો દૂર કરવાની સાથેસાથે લોકમંગલનું કાર્ય કરવા માટે સાહિત્ય-સર્જન કરવું તે બીજી મહત્ત્વપૂર્ણ જવાબદારી હતી. આ માટે ઊંડો અભ્યાસ પણ કરવાનો હતો, જે એકાગ્રતાની સાધના હતી. સાથે સાથે જનસંપર્કનું કામ પણ કરવાનું હતું, જેથી ભાવિ કાર્યક્ષેત્રને નજરમાં રાખીને મારી સંગઠન શક્તિનો વિકાસ થાય. ત્રીજી મહત્ત્વની જવાબદારી હતી

સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં એક સ્વયં સેવક સૈનિકની ભૂમિકા નિભાવવાની. આમ જોઈએતો બધી જ જવાબદારીઓ શૈલી અને સ્વરૂપની દૃષ્ટિએ એક્બીજાથી વિરોધી હતી, પરંતુ સાધના અને સ્વાધ્યાયની પ્રગતિમાં આ બધામાંથી કોઈ અવરોધરૂપ બની નથી. એ દરમિયાન બે વાર તો મારે હિમાલય જવું પડ્યું, છતાં પણ બધાં જ કાર્યો એક સાથે એવી સરસ રીતે થતાં ગયાં કે એ માટે મને જ આશ્ચર્ય થાય છે. એનું શ્રેય એ માર્ગદર્શક દૈવી સત્તાના ફાળે જાય છે, જેમણે મારા જીવનનું સુકાન શરૂઆતથી જ પોતાના હાથમાં લઈ લીધું હતું તથા સતત રક્ષણ કરવાનું આશ્વાસન આપ્યું હતું.

ઋષિ દૃષ્ટિકોણની દીક્ષા જે દિવસે મળી તે દિવસ એ પણ કહી દેવામાં આવ્યું કે આ પરિવાર સંબદ્ધ તો છે, પણ વિજાતીય દ્રવ્ય જેવો છે એટલે કે એનાથી બચવા જેવું છે. એના માટે કોઈ તર્ક કે દલીલોનો વિચાર સુધ્ધાં કરવો નહિ. આથી સાંભળવાનું બધાનું, પણ કરવાનું પોતાના મનનું ધાર્યું. એમની સલાહને, આગ્રહને, દબાણને જો મહત્ત્વ આપ્યું અને એ સ્વીકારી લીધું તો પછી લક્ષ્ય સુધી પહોંચવું બહુ મુશ્કેલ બની જશે. શ્રેય અને પ્રેયની દિશાઓ એકબીજાની વિરૂદ્ધ જાય છે. બંનેમાંથી એકને જ અપનાવી શકાય છે. સંસાર પ્રસન્ન થશે તો આત્મા રુઠશે અને જો આત્માને સંતુષ્ટ કરવામાં આવશે તો સંસારની, સ્વજનોની નારાજગી સહન કરવી પડશે. સામાન્ય રીતે આવું જ થતું રહેશે. ભાગ્યે જ કોઈ એવું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થાય છે, જ્યારે સંબંધીઓએ આદર્શવાદિતા અપનાવવા માટે અનુમોદન આપ્યું હોય. આત્માને તો અનેકવાર સંસારની સામે ઝૂકવું પડ્યું છે.ઊંચા નિશ્ચયો બદલવા પડ્યા છે અને જૂના ઢાંચામાં પાછા આવવું પડ્યું છે.

આ મુશ્કેલી મારી સામે પહેલા દિવસથી જ આવી. વસંત પર્વના દિવસે જ્યારે નવો જન્મ મળ્યો તે જ દિવસે નવો કાર્યક્રમ પણ મળ્યો. પુરશ્ચરણોની શૃંખલાની સાથેસાથે આહારવિહારનાં તપસ્વી કક્ષાનાં બંધનો પણ લાગુ પડ્યાં. ધમાલ મચી ગઈ. જેણે સાંભળ્યું તે બધા પોતપોતાની રીતે સમજાવવા લાગ્યાં. મીઠા અને કડવા શબ્દોની વર્ષા થવા લાગી. બધાનું મંતવ્ય એક જ હતું કે જે રીતે બધા લોકો જીવન જીવે છે, કમાય છે, ખાય છે, પીવે છે એ જ રસ્તો યોગ્ય છે. એમાં મુશ્કેલી પડે એવાં ડગલાં ન ભરવાં જોઈએ. જો કે પિતાની સંપત્તિ એટલી બધી હતી કે તેનાથી ત્રણ પેઢી સુધી ઘેર બેઠાં જ ગુજરાન ચાલી શકે, પણ એ દલીલને કોઈ સાંભળવા પણ તૈયાર ન થયું. નવું કમાઓ, નવું ખાઓ. જે છે એને ભવિષ્ય માટે, કુટુંબીઓ માટે જમા રાખો. બધા લોકો પોતપોતાના શબ્દોમાં એક જ વાત કહેતા હતા. સાંભળનાર હું એકલો જ, કહેનારા સેંકડો. દરેકને ક્યાં સુધી અને શું જવાબ આપવો? અંતે હારીને ગાંધીજીના ત્રણ ગુરુઓમાંથી એકને મારા પણ ગુરુ બનાવી લીધા. મૌન રહેવાથી રાહત મળી. “ભગવાનની પ્રેરણા’ એમ કહી દેવાથી થોડું કામ ચાલી જતું, કારણ કે એની સામે એમની પાસે કોઈ નક્કર દલીલો નહોતી. નાસ્તિકતા સુધી જવાની યા તો અંત:પ્રેરણાનું ખંડન કરવા જેવી દલીલો કરવાનું એમનામાંથી કોઈ શીખ્યું નહોતું. આથી વાત ટાઢી પડી ગઈ. મેં મારુ વ્રત એવી રીતે ચાલું કરી દીધું જાણે કે મારે કોઈને જવાબ આપવાનો નહોતો. કોઈની સલાહ પણ લેવાની નહોતી. અત્યારે વિચારું છું કે જો એટલી દઢતા ન રાખી હોત તો નાવ બેચાર ઝોલાં ખાઈને ડૂબી ગઈ હોત. જે સાધનાના બળે આજે મારું પોતાનું અને બીજાઓનું કંઈક ભલું થઈ શક્યું છે તેનો અવસર જ ન આવત. ઈશ્વરની સાથે એ સંબંધ બંધાત જ નહિ જે પવિત્રતા અને પ્રખરતા મેળવ્યા સિવાય બાંધી ન શકાય.

આ પછી બીજી પરીક્ષા બચપણમાં જ જ્યારે કોંગ્રેસનું અસહકારનું આંદોલન શરૂ થયું ત્યારે મારી સામે આવી. ગાંધીજીએ સત્યાગ્રહના આંદોલનનું બ્યુગલ વગાડ્યું. દેશ ભક્તોને આહ્વાન કર્યું અને જેલમાં જવા માટે તથા ગોળીઓ ખાવા માટે ઘેરથી નીકળી જવાનું કહ્યું.

મેં અંતરાત્માનો પોકાર સાંભળ્યો અને સમજ્યો કે આ ઐતિહાસિક અવસર છે. ગમે તેમ થાય પણ એ ચૂક્વો ન જોઈએ. મારે સત્યાગ્રહીઓની સેનામાં ભરતી થઈ જ જવું જોઈએ. મારી મરજીથી એ માટે ભરતી કેન્દ્રમાં નામ લખાવી દીધું સાધન સંપન્ન ઘર છોડીને મીઠાના સત્યાગ્રહ માટે નિર્ધારિત મોરચે જવાનું હતું. એ દિવસોમાં ગોળીઓ છૂટવાની ચર્ચા બહુ જોરશોરથી ચાલતી હતી. કાળા પાણીની લાંબી સજાઓ થશે એવી પણ અફવાઓ થતી. આવી અફવાઓ સરકારના ભાડૂતી પ્રચારકો જોરશોરથી ફેલાવતા હતા, જેથી કોઈ સત્યાગ્રહી ન બને. ઘરના લોકોએ માટે તેમને રોકે. મારી બાબતમાં પણ આમ જ બન્યું. સમાચાર જાણતાં જ મિત્રો, પડોશીઓ, સંબંધીઓ, કુટુંબીઓ બધાં જ આ વિપત્તિમાંથી બચવા માટે ભારે દબાણ કરવા લાગ્યાં. એમની દષ્ટિએ તો જાણે આ આત્મહત્યા જેવો પ્રયત્ન હતો.

વાત વધતાં વધતાં છેલ્લી હદે પહોંચી. કોઈએ અનશનની ધમકી આપી. તો કોઈએ મરી જવાની. મારાં માતાજીને કોઈએ મને એવું કહેવાનું શીખવાડ્યું કે બાપદાદાની સંપત્તિ મને નહિ આપે ને બીજા ભાઈઓને વહેંચી દેશે. ભાઈઓએ કહ્યું, “પછી ઘર સાથે તારો કોઈ સંબંધ નહિ રહે અને તને ઘરમાં નહિ પેસવા દઈએ.” આ ઉપરાંત પણ ઘણી ધમકીઓ મળી. તને ઉઠાવીને લઈ જઈશું અને ડાકુઓના નિયંત્રણમાં રહેવાની તને ફરજ પાડીશું.

આ કડવીમીઠી ધમકીઓ હું શાંતિથી સાંભળતો રહ્યો. અંતરાત્મા સામે એક જ પ્રશ્ન રહ્યો કે સમયનો પોકાર મહાન છે કે સ્વજનોનું દબાણ ? અંતરાત્માની પ્રેરણા મોટી છે કે મનને ડગાવી મૂકનાર દ્વિધાયુક્ત સ્થિતિ? અંતિમ નિર્ણય કોની પાસે કરાવું? આત્મા અને પરમાત્મા બન્ને જ સાક્ષી માનીને એમના નિર્ણયને અંતિમ નિર્ણય માનવાનું નક્કી કર્યું

આ સંદર્ભમાં પ્રહલાદની ફિલ્મ મનઃચક્ષુ આગળ દેખાવા લાગી. એ પૂરી નહોતી થઈ તે પહેલાં તો ધ્રુવની વાત મસ્તકમાં ઘૂમવા માંડી. એનો અંત આવે તે પહેલાં પાર્વતીનો નિશ્ચય ઊછળીને આગળ આવ્યો. આ શરૂઆત થયા પછી તો મહામાનવોની, વીર બલિદાનીઓની. સંત સુધારક અને શહીદોની અનેક કથાઓ નજર સમક્ષ આવવા માંડી. એમાંથી કોઈના કુટુંબીઓએ, મિત્રો કે સંબંધીઓએ એમના સાચા ત્યાગનું સમર્થન કર્યું ન હોતું. તેઓ પોતાના એકલાના આત્મબળની મદદથી જ પોતાની ફરજ અદા કરવાના નિશ્ચયમાં અડગ રહ્યા પછી પોતાની આસપાસના લોકો શું કહે છે અને શું કરે છે એ વિચારવું વ્યર્થ છે. એમની વાતો સાંભળવાથી આદર્શોનું પાલન નહિ થઈ શકે. જો આદર્શો નિભાવવા હોય તો પોતાના મનની ઈચ્છાઓ, લાલસા સામે ઝઝૂમવું પડશે. એટલું જ નહિ, પણ જેઓ માત્ર પેટ અને પ્રજનનના કુચક્રમાં ફરે છે અને બીજાને ફરવાની સલાહ આપે છે એ લોકોની સલાહની ઉપેક્ષા કરવી પડશે.  નિર્ણય આત્માના પક્ષે ગયો. હું અનેક વિરોધ અને બંધનોને તોડીને લપાતો-છુપાતો નિર્દિષ્ટ સ્થાને પહોંચ્યો અને સત્યાગ્રહની ભૂમિકા નિભાવતાં જેલમાં ગયો. જે કાલ્પનિક ભયનો આતંક ઊભો કરવામાં આવ્યો હતો તેમાંથી એક પણ ચરિતાર્થ ન થયો.

બીજી એક ઘટના આ બંને પ્રયોજનો માટે વધારે સાહસ આપતી રહી. ગામમાં એક વૃદ્ધ ઝાડવાળી ઘાથી પીડાતી હતી. ઝાડા પણ થઈ રહ્યા હતા. ઘામાં કીડા પડી ગયા હતા. ખૂબ ચીસો પાડતી હતી, પણ તે અછૂત હોવાને કારણે કોઈ એને ઘેર જતું નહોતું. મેં એક ચિકિત્સકને આનો ઈલાજ પૂછયો. મેં એકલાએ જ એની દવાઓની વ્યવસ્થા કરી અને એને ઘેર નિયમિતરૂપે જવા માંડ્યો. તેની દવા કરવા માટે, તેની સારવાર કરવા માટે તથા ભોજન આપવા માટે પણ. આ બધાં કાર્યો મેં મારા માથે લીધાં. મહેતરાણીના ઘરમાં જવું. એનાં મળમૂત્રવાળાં કપડાં ધોવાં એ આજથી ૭૫ વર્ષ પહેલાં તો જાણે મોટો ગુનો હતો. નાત બહાર મૂકવામાં આવ્યો. ઘરવાળાંએ પણ ઘરમાં પેસવા નદીધો. ગામના ચોરે પડી રહેતો અને ઘરવાળાં જે કાંઈ આપી જતાં એ ખાઈને ગુજરાન ચલાવતો. આટલું થવા છતાં પણ મેં મહેતરાણીની સેવા ન છોડી. પંદર દિવસ સુધી તે ચાલી. પછી તે સારી થઈ ગઈ. તે જ્યાં સુધી જીવી ત્યાં સુધી મને ભગવાન કહેતી રહી. એ વખતે ૧૩ વર્ષની ઉંમરમાં પણ એકલો હતો. આખું ઘર અને ગામ બધાં એકબાજુ. એમની સામે લડતો રહ્યો. હાર્યો નહિ. હવે તો ઉંમર પણ થો વધી હતી. હવે શા માટે ?

સ્વતંત્રતા સંગ્રામ માટે કેટલીયવાર જેલયાત્રા, ૨૪ મહાપુરશ્ચરણોનું વ્રત, એની સાથેસાથે મહેતરાણીની સેવા સાધના આ ત્રણ પરીક્ષાઓ મારે નાની ઉંમરે જ પસાર કરવી પડી. આંતરિક દુર્બળતા અને સંબંધીઓના સાથે બેવડા મોરચે લડ્યો. એ આત્મ વિજયના પરિણામે જ આત્મબળનો સંગ્રહ કરવામાં વધારે લાભ મેળવવાની તક મળી. એ બધી ઘટનાઓથી મારું મનોબળ મજબૂત બનતું ગયું તથા જેનો મને સંકલ્પ લેવડાવામાં આવ્યો હતો, તે બધા જ કાર્યક્રમોનું પાલન મારાથી થતું ગયું.

મહાપુરશ્ચરણોની શૃંખલા નિયમિત રીતે ચાલતી રહી. જે દિવસે ગુરુદેવના આદેશથી એ સાધનાનો શુભારંભ કર્યો હતો એ જ દિવસે અખંડ ઘીના દીવાની પણ સ્થાપના કરી હતી. એની જવાબદારી મારાં ધર્મપત્નીએ સંભાળી કે જેમને હું માતાજી કહીને બોલાવું છું. નાના બાળકની જેમ અખંડ જ્યોતિનું ધ્યાન રાખવું પડતું હતું. નહિ તો ગમે ત્યારે ઓલવાઈ જાય. એ અખંડ દીપક આટલા લાંબા સમયથી કોઈ પણ પ્રકારની મુશ્કેલી વગર સતત જલતો રહ્યો છે. એના પ્રકાશમાં બેસીને જ્યારે પણ સાધના કરું છું તો મનમાં અનાયાસ જ દિવ્ય ભાવનાઓ ઊભરાતી રહે છે. ક્યારેક કોઈ સમસ્યાનો ઉકેલ લાવવો મારી સામાન્ય બુદ્ધિ માટે શક્ય ન બને ત્યારે એ અખંડ જ્યોતિનાં પ્રકાશ કિરણો અનાયાસ જ એ સમસ્યાઓનો ઉકેલ લાવી દે છે. રોજ ૬૬ માળાના જપ. ગાયત્રી માતાના ચિત્રનું ધૂપ, દીપ, નૈવેદ્ય, અક્ષત, પુષ્પ અને જળથી પૂજનની સાથેસાથે પ્રાતઃકાળના ઊગતા સવિતાદેવનું ધ્યાન. અંતમાં સૂર્યાર્ઘ દાન. આટલી નાનકડી વિધિવ્યવસ્થા અપનાવવામાં આવી. એની સાથે બીજમંત્ર-સંપુટ વગેરેનું કોઈ તાંત્રિક વિધિવિધાન જોડવામાં નથી આવ્યું, પરંતુ શ્રદ્ધા અતૂટ રહી. સામે રહેલા ગાયત્રી માતાના ચિત્ર પ્રત્યે અસીમ શ્રદ્ધા ઊમટતી રહી. જાણે સાક્ષાત એ પોતે જ સામે બેઠાં હોય એમ લાગતું. ક્યારેક ક્યારેક તેમના પાલવમાં મોં છુપાવી પ્રેમાશ્રુ વહાવવાનું મન થતું હતું. ક્યારેય એવું નથી બન્યું કે સાધનામાં મન ન લાગ્યું હોય યા ક્યાંક બીજે ગયું હોય. તન્મયતા નિરંતર ગાઢ બનતી રહી. સમય પૂરો થતો ત્યારે જુદું એલાર્મ વાગતું. નહિ તો ઊઠવાનું મન જ થતું નહોતું. ઉપાસનામાં એક્ય દિવસ વિઘ્ન આવ્યું નથી.

આવું જ અધ્યયનની બાબતમાં પણ બન્યું છે. એના માટે જુદો સમય ફાળવવો નથી પડ્યો. કોંગ્રેસનાં કાર્યો માટે ખૂબ દૂરદૂર જવું પડતું.  જ્યારે વાતચીત કે કાર્યક્રમનો સમય થતો ત્યારે વાંચવાનું બંધ થઈ જતું અને જેવું ચાલવાનું શરૂ થતું કે તરત જ વાંચવાનું પણ શરૂ થઈ જતું. પુસ્તક સાઈઝનાં ૪૦ પાન દર કલાકે વાંચવાની ઝડપ હતી. દરરોજ ઓછામાં ઓછા બે કલાક વાંચવા મળી જતું. કોઈવાર વધારે સમય પણ મળતો. આ રીતે બે કલાકમાં ૮૦ પાન, મહિનામાં ૨૪૦૦પાન, વર્ષમાં ૨૮ હજાર પાન, ૬૦ વર્ષમાં મેં સાડાઅઢાર લાખ પાન મારી અભિરુચિના વાંચ્યાં છે. લગભગ ૩ હજાર પાન નિત્ય વિહંગમ રૂપે વાંચી લેવાં તે મારા માટે સ્નાન અને ભોજનની જેમ સહેલી બાબત રહી છે. આ ક્રમ ૬૦ વર્ષ કરતાંય વધુ સમયથી ચાલતો આવ્યો છે અને એટલા દિવસોમાં મારે જરૂરી વિષયોનાં પુસ્તકોનાં અસંખ્ય પૃષ્ઠો વાંચી નાંખ્યાં. મહાપુરશ્ચરણો પૂરાં થતાં તે પછી વધારે સમય મળવા લાગ્યો. ત્યારે મેં ભારતનાં જુદાં જુદાં પુસ્તકાલયોમાં જઈને ગ્રંથો-પાંડુલિપિઓનું અધ્યયન કર્યું. એ મારા માટે અમૂલ્ય ભંડાર બની ગયાં.

મનોરંજન માટે મેં કદી એક પાન પણ નથી વાંચ્યું. પોતાના વિષયમાં જાણે મારે પ્રવીણતાની ઉપાધિ પ્રાપ્ત કરવાની હોય એટલી તન્મયતાથી વાંચ્યું છે. આથી વાંચેલા વિષયો મનમાં એકાકાર થઈ ગયા. જ્યારે પણ કોઈ લેખ લખતો અથવા તો વાર્તાલાપમાં કોઈ ગંભીર વિષય પર ચર્ચા કરતો હતો ત્યારે વાંચેલું અનાયાસ જ યાદ આવી જતું. લોકો મારી પાછળ કહેતા કે, “આ તો હરતો-ફરતો એન્સાઈક્લોપીડિયા” છે. “અખંડ જ્યોતિ’ પત્રિકાના લેખ વાંચનારાઓને એમાં એટલા બધા સંદર્ભો મળે છે કે તેઓ આશ્ચર્યચક્તિ થઈ જાય છે અને વિચારે છે કે એક લેખ માટે કોણ જાણે કેટલાં પુસ્તકો અને સામયિકોની સામગ્રી એકઠી કરવામાં આવી છે! આ બાબત “યુગ નિર્માણ યોજના” તથા યુગશક્તિ’ સામયિકોની બાબતમાં પણ છે, પરંતુ સાચી વાત તો એટલી જ છે કે મેં જેટલું વાંચ્યું છે તે મન લગાવીને વાંચ્યું છે અને ઉપયોગી હોય એટલું જ વાંચ્યું છે. આથી લખતી વખતે બધા સંદર્ભો અનાયાસે જ સ્મૃતિપટ ઉપર આવી જાય છે. એ ખરેખર તો મેં તન્મયતાથી કરેલી સાધનાનો જ ચમત્કાર છે.

મારા વતનમાં પ્રાથમિક શાળા હતી. સરકારી સ્કૂલની દષ્ટિએ તો આટલું જ ભણ્યો છું. સંસ્કૃત અમારી વંશપરંપરાથી ચાલી આવતી ભાષા છે. પિતાજી સંસ્કૃતના પ્રકાંડ વિદ્વાન હતા. ભાઈઓ પણ એવા હતા. બધાની રુચિ પણ એ તરફ જ હતી. અમારા બાપદાદાનો ધંધો પુરાણોની કથા કહેવાનો તથા પુરોહિત કર્મ કરવાનો છે. તેથી તેનું પણ પૂરતું જ્ઞાન મળી ગયું. આચાર્ય કક્ષાના વિદ્યાર્થીઓને પણ મેં ભણાવ્યા છે, જ્યારે મારી પાસે એવી ડિગ્રીધારી યોગ્યતા નહોતી.

આ પછી બીજી ભાષાઓ ભણવાની વાત મનોરંજક છે. જેલમાં લોખંડનાં પતરાં પર કાંકરાથી અંગ્રેજી લખવાનું શરૂ કર્યું. એક દૈનિક પેપર “લિડર’ જેલમાં હાથમાં આવી ગયું. એનાથી ભણવાનું શરૂ કર્યું. સાથીઓને પૂછી લેતો. આ રીતે એક વર્ષ પછી જ્યારે જેલમાંથી છૂટ્યો તો અંગ્રેજીની સારી એવી યોગ્યતા પ્રાપ્ત કરી ચૂક્યો હતો. અંદરોઅંદરની ચર્ચાથી દરેક વખતની જેલયાત્રામાં અંગ્રેજીનું શબ્દ ભંડોળ વધતું ગયું અને ધીરે ધીરે વ્યાકરણ પણ શીખી લીધું. બદલામાં મેં મિત્રોને સંસ્કૃત અને રૂઢિપ્રયોગોવાળી હિન્દુસ્તાની ભાષા શીખવી દીધી. બીજી ભાષાઓનાં સામયિકો તથા શબ્દકોશની મદદથી રસ્તે ચાલતાં ચાલતાં બીજી ભાષાઓ પણ શીખી લીધી. ગાયત્રીને બુદ્ધિની દેવી કહેવાય છે. બીજાઓને એવો લાભ મળ્યો કે નહિ તેની મને ખબર નથી, પરંતુ મારા માટે તો આ ચમત્કારિક લાભ પ્રત્યક્ષ છે. “અખંડજ્યોતિ ની સંસ્કૃતિનિષ્ઠ હિન્દીએ હિન્દીના પ્રાધ્યાપકોને પણ માર્ગદર્શન આપ્યું છે. આ બધું જ્યારે હું જોઉં છું ત્યારે એ મહાપ્રજ્ઞાને જ એનું શ્રેય આપું છું. અત્યંત વ્યસ્તતા રહેવા છતાંય જ્ઞાનની વિભૂતિ આટલી બધી માત્રામાં હસ્તગત થઈ ગઈ એનાથી મને પૂર્ણ સંતોષ થાય છે અને બીજાઓને આશ્ચર્ય ગુરુદેવના આદેશનું પાલન કરવા માટે મેં કોંગ્રેસના સત્યાગ્રહમાં ભાગ તો લીધો, પણ શરૂઆતમાં તો દ્વિધા જ રહી કે જ્યારે ૨૪ વર્ષનો એક સંકલ્પ કરવામાં આવ્યો હતો ત્યારે ૫ અને ૧૯ વર્ષના એમ બે ભાગ શા માટે પાડવામાં આવ્યા? આંદોલનમાં તો હજારો સ્વયંસેવકો હતા, તો જો હું એક્લો એમાં ન હોત તો તેનાથી શું બગડી જવાનું હતું?

મારી દ્વિધાને ગુરુદેવ સાક્ષાત્કાર વખતે જ જાણી ગયા હતા. જ્યારે સંગ્રામમાં જવાનો સમય આવ્યો ત્યારે તેમની પરાવાણીથી માર્ગદર્શન મળ્યું કે, “યુગધર્મનું પોતાનું મહત્ત્વ છે. એને સમયનો પોકાર માનીને બીજાં આવશ્યક કાર્યો છોડીને પણ જેમ આગ લાગે ત્યારે બધાં કામ પડતાં મૂકીને પાણી લઈને દોડીએ છીએ એવી રીતે દોડી જવું જોઈએ. ભવિષ્યમાં તારે જનસંપર્કનાં અનેક કાર્યો કરવાનાં છે અને એ માટે જુદી જુદી જાતના લોકો સાથે સંપર્ક સાધવાનો બીજો કોઈ અવસર આવવાનો નથી. આ એક એવા ઉદેશને પૂરો કરવાનું પ્રથમ ચરણ છે, જે માટે ભવિષ્યમાં ખૂબ શ્રમ અને સમય ખર્ચવો પડશે. શરૂઆતના દિવસોમાં જે પાઠ ભણ્યા હતા, પૂર્વજન્મોમાં જેનો અભ્યાસ ર્યો હતો એનું રિહર્સલ કરવાનો અવસર પણ મળી જશે. આ બધાં કાર્યો પોતાના અંગત લાભની દષ્ટિએ મહત્ત્વપૂર્ણ નથી. સમયની માગતો એનાથી જપૂરી થાય છે.

વ્યાવહારિક જીવનમાં તને ચાર પાઠ ભણાવવાના છેઃ (૧) સમજદારી (૨) ઈમાનદારી (૩) જવાબદારી (૪) બહાદુરી. આ ચારેયની મદદથી જ સાચું વ્યક્તિત્વ ખીલે છે અને પ્રતિભા તથા પરાક્રમનો વિકાસ થાય છે. હથિયારો બુઠ્ઠાં તો નથી થઈ ગયાં. જૂનાં પાઠ ક્યાંક ભુલાઈ તો નથી ગયા એની તપાસ નવેસરથી થઈ જશે. આ દષ્ટિએ તથા ભાવિ ક્રિયા પદ્ધતિની રૂપરેખા સમજવા માટે તારે સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં ભાગ લેવો જરૂરી છે.”  દેશ માટે મેં શું કર્યું, કેટલાં કષ્ટો સહન કર્યા. સોપેલાં કાર્યોને કેટલી ખૂબીપૂર્વક નિભાવ્યાં એ બધાની ચર્ચા અહીં કરવી તે તદ્દન અપ્રાસંગિક ગણાશે. એ જાણવાની જેને જરૂર લાગે તે પરિજન ઉત્તર પ્રદેશ સરકારના માહિતી વિભાગ દ્વારા પ્રકાશિત “આગ્રા સંભાગ કે સ્વતંત્રતા સંગ્રામ સેનાની’ પુસ્તક વાંચી લે. એમાં અનેક મહત્ત્વપૂર્ણ કાર્યોની સાથે મારો ઉલ્લેખ છે. “શ્રીરામ મત્ત’ એ મારું તે વખતનું પ્રચલિત નામ છે. અહીં તો ફક્ત એ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે મારા માર્ગદર્શક મારા હિતનો ખ્યાલ મનમાં રાખીને આ આદેશ આપ્યો.

આ દસ વર્ષોમાં જેલમાં તથા જેલની બહાર અનેક પ્રકૃતિના લોકો સાથે મળવાનું થયું. સ્વતંત્રતા સંગ્રામના સમયે જનજાગૃતિ ચરમસીમાએ હતી. શૂરવીર, સાહસિક, સંલ્પબળવાળા અનેક લોકો સંપર્કમાં આવ્યા, જેમની પાસેથી હું ઘણું શીખ્યો છું. જનસમુદાયને લાભાન્વિત કરવા અને નૈતિક ક્રાન્તિ જેવા મોટા કાર્ય માટે મારા પ્રશંસક, સમર્થક, સહયોગી બનાવવા માટે કઈ રીતિનીતિ અપનાવવી જોઈએ એ મને માત્ર બે જ વર્ષમાં શીખવા મળ્યું, નહિ તો આ માટે આખી જિંદગી ગાળવા છતાંય આવો સુયોગ પ્રાપ્ત ન થાત. વિચિત્ર પ્રકારની વિચિત્ર પ્રકૃતિઓનું અધ્યયન કરવાની એટલી તક મળી જેટલી દેશના મોટા ભાગનો પ્રવાસ કરવાથી મળી શકે. મારા મનમાંથી ઘર, ગૃહસ્થી તથા મારા અને પારકાંનો મોહ છૂટી ગયો અને એ મુશ્કેલ પરિસ્થિતિઓમાં પણ એટલી પ્રસન્નતાપૂર્વક જીવન જીવ્યો કે તેનાથી મને શક્તિ ઉપર વિશ્વાસ થતો ગયો. સૌથી મોટી બાબત તો એ છે કે મારો સ્વભાવ સ્વયંસેવક જેવો બનતો ગયો, જેનાથી આજે આ ચરમ અવસ્થાએ પહોંચ્યા પછી પણ હું વિનમ્ર રહ્યો છું. મારી દ્વિધાનું સમાધાન એ વખતે બનેલા સ્વતંત્રતા સંગ્રામના પ્રસંગોથી થઈ ગયું કે મને શા માટે બે ભાગમાં અનુષ્ઠાન કરાવવામાં આવ્યું હતું.

કોંગ્રેસ સ્થાપનાને એક શતાબ્દી થઈ ગઈ. પણ જે કોંગ્રેસમાં મેં કામ કર્યું હતું તે અલગ હતી. એમાં કામ કરવાના મને વિલક્ષણ અનુભવો થયા છે. અનેક મૂર્ધન્ય પ્રતિભાઓ સાથે સંપર્ક સાધવાની તકો અનાયાસ મળતી રહી. હમેશાં વિનમ્ર અને અનુશાસનરત સ્વયંસેવકની હેસિયતથી જ હું રહ્યો. આથી મૂર્ધન્ય નેતાઓની સેવામાં કોઈ વિનમ્ર સ્વયંસેવકોની જરૂર પડતી તો મને જ પ્રથમ નંબર આપવામાં આવતો. ઉંમર પણ એને યોગ્ય હતી. આ સંપર્કથી હું મોટી મોટી વિશેષતાઓ શીખ્યો. અવસર મળતાં એમની સાથે રહેવાનો પણ સુયોગ પ્રાપ્ત થયો. સાબરમતી આશ્રમમાં ગાંધીજીની સાથે અને પવનાર આશ્રમમાં વિનોબાની સાથે રહેવાનો લાભ મળ્યો છે. બીજાઓ એમની પાસે રહેવા છતાં દર્શન માત્ર કરતા હતા અથવા તો ત્યાં રહીને પાછા ફરતા, જયારે મેં તો એમના સંપર્કથી ઘણું જાણ્યું છે અને શીખ્યો છું. એ બધાની સ્મૃતિઓનો ઉલ્લેખ કરવો અહીં અપ્રસ્તુત ગણાશે, પણ કેટલીક ઘટનાઓ એવી છે જે મારા માટે કલ્પવૃક્ષની જેમ મહત્ત્વની સાબિત થઈ.

સન ૧૯૩૩ ની વાત છે. કલકત્તામાં ઈન્ડિયન નેશનલ ક્રોંગ્રેસનું અધિવેશન હતું. તે વખતે કોંગ્રેસ ગેરકાયદેસર હતી. જે તેમાં જતા તેમને પકડવામાં આવતા. એમાં જનાર ઉપર ગોળીઓ પણ છોડવામાં આવી. એમાં જે આગેવાનો હતા તેમને બર્દવાન રેલવે સ્ટેશન પર પકડી લેવામાં આવ્યા અને ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના જમાનામાં ગોરાઓ માટે બનાવવામાં આવેલી એક ખાસ જેલ (આસનસોલ) માં મોકલી આપવામાં આવ્યા. એમાં હું પણ આગ્રા જિલ્લાના મારા ત્રણ સાથીઓ સાથે પકડાયો હતો. અહીં અમારી સાથે મદનમોહન માલવિયાજી ઉપરાંત ગાંધીજીના પુત્ર દેવદાસ ગાંધી, શ્રી જવાહરલાલ નહેરુની માતા સ્વરૂપાણી, રફી અહમદ કિડવાઈ, ચંદ્રભાન ગુપ્તા, કનૈયાલાલ ખાદીવાલા, જગનપ્રસાદ રાવત વગેરે મૂર્ધન્ય લોકો હતા. ત્યાં અમે જ્યાં સુધી રહ્યા ત્યાં સુધી સાંજે રોજ મહામના માલવિયાજીનું ભાષણ થતું હતું. માલવિયાજી તથા માતા સ્વરૂપરાણી બધાની સાથે સગાં બાળકો જેવો વ્યવહાર રાખતાં હતાં. એક દિવસ એમણે પોતાના ભાષણમાં એ વાત પર બહુ ભાર મૂક્યો કે આપણે આંદોલનને આગળ વધારવા માટે દરેક પુરુષ પાસેથી એક પૈસો અને દરેક સ્ત્રી પાસેથી એક મુઠ્ઠી અનાજ માગી લાવવું જોઈએ, જેથી બધાને લાગે કે ક્રોગ્રેસ અમારી છે. અમારા પૈસાથી બનેલી છે. બધાને એમાં પોતાપણું લાગશે અને મુઠ્ઠીભર ફંડથી કોંગ્રેસ આર્થિક રીતે સધ્ધર થઈ જશે. આ બાબત બીજાઓ માટે મહત્ત્વની ન હતી, પણ મેં એ ગાંઠે બાંધી લીધી. ઋષિઓનો આધાર આ ભિક્ષા’ જ હતી. એના જ આધારે તેઓ મોટાં મોટાં ગુરુકુળો અને આરણ્યકો ચલાવતા હતા. મને ભવિષ્યમાં ખૂબ મોટાં કાર્યો કરવાનો ગુરુદેવે સંકેત આપ્યો હતો. એના માટે પૈસા ક્યાંથી આવશે એની ચિંતા મને રહ્યા કરતી હતી. આ વખતે જેલમાં એનો ઉપાય મળી ગયો. જેલમાંથી છૂટ્યા પછી જ્યારે મોટાં કાર્યો પૂરાં કરવાની જવાબદારી માથે આવી ત્યારે એ ફોર્મ્યુલાનો ઉપયોગ કર્યો. દરરોજ દસ પૈસા અથવા એક મુઠ્ઠી અનાજ અંશદાનના રૂપમાં લેવાનું રાખ્યું અને એ રીતે અત્યાર સુધી લાખો નહિ, પણ કરોડો રૂપિયા ખર્ચવામાં આવ્યા છે.

કોંગ્રેસ ગાયત્રીની જેમ મારી જીવનધારા રહી. જયારે સ્વરાજ્ય મળી ગયું ત્યારે મેં એવાં કાર્યો પાછળ ધ્યાન આપવા માંડ્યું કે સાચા અર્થમાં સ્વરાજ મળે. રાજનેતાઓએ દેશની આર્થિક અને રાજકીય સ્થિતિ સંભાળવી જોઈએ, પણ નૈતિક ક્રાન્તિ, બૌદ્ધિક ક્રાન્તિ અને સામાજિક ક્રાન્તિ તેનાથી વધારે મહત્ત્વની છે. એને મારા જેવા લોકો જ પૂર્ણ કરી શકે. આ ધર્મતંત્રની જવાબદારી છે. મારા આ નવા કાર્યક્રમ માટે મારા બધા ગુરુજનોના આશીર્વાદ લીધા અને ક્રોગ્રેસનો એક જ કાર્યક્રમ મારા માથે લીધો. એ છે ખાદી પહેરવી, આ ઉપરાંત જે દિવસે સ્વરાજ મળ્યું ત્યારથી બીજા બધા કાર્યક્રમોમાંથી ખસી ગયો. આની પાછળ બાપુના આશીર્વાદ હતા. દૈવી સત્તા તરફથી મને મળેલો એ નિર્દેશ હતો. લગભગ ૨૦ વર્ષ સુધી સતત કામ કરતા રહેવાથી જ્યારે મિત્રોએ સ્વતંત્રતા સંગ્રામના સેનાનીના નાતે નિર્વાહની રકમ લેવા માટેનું ફોર્મ મોકલ્યું તો મેં હસીને સ્પષ્ટ ઈન્કાર કરી દીધો. મને રાજનીતિ ક્ષેત્રમાં શ્રીરામ મત્ત અથવા મત્તજી એવા નામથી ઓળખવામાં આવે છે. જે લોકો જાણે છે, તે વખતના જે મૂર્ધન્યો જીવે છે તેમને ખબર છે કે આચાર્યજી(મત્તજી) કોંગ્રેસના આધારસ્તંભ હતા અને મુશ્કેલમાં મુકેલ કામમાં આગલી હરોળમાં ઊભા રહ્યા હતા, પરંતુ જ્યારે શ્રેય લેવાનો પ્રશ્ન આવ્યો ત્યારે તેમણે તેમની જાતને પડદા પાછળ રાખી.

ત્રણેય કાર્યો યથાવતપૂર્ણ તત્પરતા અનેતન્મયતાપૂર્વક પૂર્ણ કર્યા અને સાથેસાથે જ્યારે ગુરુદેવે હિમાલય બોલાવ્યો ત્યારે જતો રહ્યો. વચલા ગાળાના બે આમંત્રણોમાં એમણે મને છ-છ મહિના રોક્યો. ત્યારે એમણે કહ્યું, “કોંગ્રેસનું કામ સ્વતંત્રતા પ્રાપ્તિની દષ્ટિએ અત્યારે જરૂરી છે તેથી તારે અહીં છ મહિના રોકાવું પર્યાપ્ત છે.” એ મહિનામાં છ મહિનામાં મારી પાસે શું કરાવવામાં આવ્યું તેથા શું કહેવામાં આવ્યું તે બધાએ જાણવું જરૂરી નથી.દશ્ય જીવનના જ અસંખ્ય પ્રસંગો એવા છે જેને હું અલૌકિક તથા દૈવી શક્તિની કૃપાનો પ્રસાદ માનું છું. એને યાદ કરીને કૃતકૃત્ય થઈ જાઉં છું.