ગાયત્રી એક એવી દૈવી શક્તિ છે, જેની સાથે સંબંધ સ્થાપીને મનુષ્ય પોતાના જીવન-વિકાસમાં ખૂબ મદદ મેળવી શકે છે. પરમાત્માની અનેક શક્તિઓ છે. એ બધી જ શક્તિઓનાં કાર્યો અને ગુણો જુદાં જુદાં છે. એ તમામ શક્તિઓમાં ગાયત્રીનું સ્થાન ખૂબ ઊંચું છે. આ ગાયત્રી શક્તિ મનુષ્યમાં સદ્બુદ્ધિ પ્રેરે છે. ગાયત્રીની સાથે આત્મ- સંબંધ બાંધનાર મનુષ્યમાં નિરંતર એક એવો સૂક્ષ્મ અને ચેતન વિદ્યુત પ્રવાહ વહેવા લાગે છે, જે મુખ્યત્વે મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અંતઃકરણને પ્રભાવિત કરે છે. બૌદ્ધિક ક્ષેત્રના અનેક કુવિચારો, અસત્ સંકલ્પો તેમજ પતન કરાવનારા દુર્ગણોનો અંધકાર ગાયત્રીરૂપી દૈવી પ્રકાશના ઉદયથી દૂર થઈ જાય છે. જેમ જેમ એ સ્વર્ગીય પ્રકાશ વધે છે તેમ તેમ એ અંધકાર સમૂળગો નષ્ટ થતો જાય છે.
માનવ મનને વ્યવસ્થિત, સ્વસ્થ, સતોગુણી અને સમતોલ બનાવવામાં ગાયત્રી અચૂક રીતે ચમત્કારી પ્રભાવ ઉત્પન્ન કરે છે અને એ પણ નક્કી જ છે કે જે મનુષ્યની મનોભૂમિ જેટલા અંશે સુવિકસિત હોય તેટલા અંશે તે સુખી રહેવાનો. કારણ કે વિચારો દ્વારા જ મનુષ્યને કાર્ય કરવાની પ્રેરણા મળે છે અને કાર્યોનાં જ પરિણામો સુખ-દુ:ખ તરીકે મનુષ્ય ભોગવતો હોય છે. જેના વિચારો ઉત્તમ છે તે ઉત્તમ જ કાર્ય કરશે અને જેનાં કાર્ય ઉત્તમ હશે તેનાં ચરણોમાં સુખ-શાંતિ આપમેળે જ નમતાં આવશે.
ગાયત્રી ઉપાસના દ્વારા સાધકોને મોટા મોટા લાભ મળે છે. અમારી સલાહ અને અમારા માર્ગદર્શન હેઠળ આજ સુધી અનેક મનુષ્યોએ ગાયત્રી ઉપાસના કરી છે અને એ લોકોને લૌકિક અને આત્મિક એવા અનેક પ્રકારના આશ્ચર્યજનક લાભ થયેલા અમે અમારી આંખે જોયા છે. આનું કારણ એ જ છે કે આ ઉપાસનાથી એમને દૈવી વરદાન તરીકે સદ્બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે અને તેના પ્રકાશથી મનુષ્યને દીનહીન, દુઃખી, દરિદ્ર, કુમાર્ગગામી અને ચિંતાતુર બનાવી રાખનારી દુર્બળતાઓ, ગૂંચવણો અને કઠણાઈઓ દૂર થવાના માર્ગો આપમેળે જ મળતા થાય છે. જે પ્રકાશનો પ્રભાવ અંધકાર ગણાય છે, તે અંધકાર કોઈ સ્વતંત્ર વસ્તુ છે જ નહિ. ખરેખર તો સદ્બુદ્ધિ-સદ્જ્ઞાનનો અભાવ એનું નામ જ દુ:ખ છે, બાકી પરમાત્માની આ પુણ્યમય સૃષ્ટિમાં દુ:ખનો એક પણ કણ ક્યાંય નથી. પરમાત્મા પોતે સત-ચિત-આનંદ સ્વરૂપ છે અને તેની સૃષ્ટિ પણ એવી જ છે. મનુષ્ય ફક્ત પોતાની આંતરિક દુર્બળતા અને સદ્જ્ઞાનના અભાવને કારણે જ દુ:ખી રહે છે. નહિ તો દેવને દુર્લભ મનુષ્ય શરીર અને સ્વર્ગાદપિ ગરીયસી” ધરતી માતા ઉપર દુ:ખનું કોઈ કારણ નથી. અહીં તો સર્વથા આનંદ જ છે.
સદ્દજ્ઞાનની ઉપાસનાનું નામ જ ગાયત્રી સાધના છે. જે લોકો આ સાધનાના સાધક છે, એમને આત્મિક અને સાંસારિક સુખોની તૃષ્ણા કદી રહેતી જ નથી, એવો અમારો દઢ વિશ્વાસ અને લાંબા સમયનો અનુભવ છે. આ પુસ્તકમાંની ચર્ચાઓ વિષે કોઈ સ્પષ્ટતા કે સહકારની જરૂર જણાય તો જવાબી પત્ર લખીને અમને પૂછાવી શકાય છે.
ગાયત્રી અંગેની શાસ્ત્રીય ચર્ચા, ઋષિઓનો અનુભવ અને તેઓની રચનાઓ આ પુસ્તકના બીજા ભાગમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવ્યાં છે. જિજ્ઞાસુ એનો પણ લાભ લે.
અરવિંદે વિલાયતથી પાછા આવતાં અંગ્રેજોને ભગાડવા માટે શક્ય તેટલા તમામ પ્રયત્નો કર્યા, પણ પરિણામ કંઈ જ ન આવ્યું. રાજાઓનું સંગઠન કર્યું, વિદ્યાર્થીઓની સેના બનાવી, એક પક્ષનું સંગઠન કરીને જોયું કે આટલી મોટી સશક્ત સરકાર સામે આ છૂટાછવાયા પ્રયત્નો સફળ નહિ થાય. આની સામે ટક્કર લેવા માટે તો સમાન સ્તરનું સામર્થ્ય જોઈએ. એ વખતે ગાંધીજીના સત્યાગ્રહ જેવો સમય ન હતો. આવી દશામાં એમણે આત્મશક્તિ ઉત્પન્ન કરીને તેનાથી વાતાવરણને ગરમ કરવાનું કામ હાથમાં લીધું. અંગ્રેજોની પકડમાંથી એક બાજુ આવીને તેઓ પોડિચેરી ચાલ્યા ગયા અને એકાંતવાસ મૌન સાધના સહિત વિશિષ્ટ તપ કરવા લાગ્યા.
લોકોની દષ્ટિએ તો એ પલાયનવાદ હતો, પણ વાસ્તવ હતું. સૂક્ષ્મદ્રષ્ટાઓની દષ્ટિએ આ તપ દ્વારા અદશ્ય સ્તરની પ્રચંડ ઊર્જા ઉત્પન્ન થઈ. વાતાવરણ ગરમ થયું અને એક જ સમયે દેશમાં એટલા બધા મહાપુરુષો ઉત્પન્ન થયા કે ઈતિહાસમાં બીજા કોઈ પણ દેશમાં એટલા પેદા નથી થયા.રાજનૈતિક નેતા તો ગમે ત્યાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે અને ગમે તે બની પણ શકે છે. પરંતુ મહાપુરુષો તો દરેક દષ્ટિએ ઉચ્ચ સ્તરના હોય છે. તેમનું વ્યક્તિત્વ ખૂબ ઊંચું હોય છે. લોકમાનસને ઉલ્લાસિત અને આંદોલિત કરવાની ક્ષમતા તેમનામાં હોય છે. બે હજાર વર્ષની ગુલામીમાં ઘણું બધું ખોઈ નાખનાર દેશને આવા જ કર્ણધારોની જરૂર હતી. જેવી રીતે ઉનાળામાં વંટોળ પેદા થાય છે તેવી રીતે એવા એક નહિ, પણ અનેક મહાપુરુષો એક જ સમયમાં ઉત્પન્ન થયા. પરિણામે અરવિંદનો એ સંકલ્પ સમય જતાં પૂર્ણ થયો, જેને તેઓ અન્ય ઉપાયોથી પૂરો કરવા માટે શક્તિમાન ન બની શક્ત.
અધ્યાત્મવિજ્ઞાનના ઈતિહાસમાં ઉચ્ચસ્તરીય ઉપલબ્ધિઓ માટે તપસાધના જ એકમાત્ર ઉપાય છે. તે સગવડ્યુક્ત વિલાસી રહેણીકરણી અપનાવીને કદી થઈ શકતી નથી. એકાગ્રતા અને એકાત્મતા પ્રાપ્ત કરવા માટે બહુમુખી બાહ્યોપચાર અને તેના પ્રચાર-પ્રસારથી દૂર રહેવું પડે છે. એમ ન કરવાથી શક્તિઓ વિખરાઈ જાય છે. પરિણામે કેન્દ્રીકરણનું એ પ્રયોજન પૂરું નથી થતું, જે બિલોરી કાચ ઉપર સૂર્યનાં કિરણો એકત્ર કરીને અગ્નિ પ્રગટ કરવા જેવી પ્રચંડતા ઉત્પન્ન કરી શકે. અઢાર પુરાણો લખતી વખતે વ્યાસ ઉત્તરાખંડની ગુફાઓમાં વસોધારા શિખર પાસે જતા રહ્યા હતા. સાથે લેખન કાર્યની સહાયતા માટે ગણેશજી પણ એમની સાથે હતા. શરત એ હતી કે એક પણ શબ્દ બોલ્યા વિના મૌન રહેવું. આટલું મહાન કાર્ય એનાથી ઓછામાં તો શક્ય પણ ન હતું.
ભારતીય સ્વાધીનતાસંગ્રામ વખતે મહર્ષિ રમણનું મૌન તપ ચાલતું હતું. આ ઉપરાંત હિમાલયમાં અનેક ઉચ્ચસ્તરીય આત્માઓનું વિશિષ્ટ તપ આ હેતુ માટે ચાલતું રહ્યું. રાજનેતાઓ દ્વારા સંચાલિત આંદોલનને સફળ બનાવવામાં આ અદશ્ય સૂત્ર સંચાલનનું કેટલું મોટું યોગદાન હતું તેનું અનુમાન સ્થૂળ દૃષ્ટિએ નહિ થઈ શકે, પણ સૂક્ષ્મદષ્ટિ આ રહસ્યો ઉપર પૂરો વિશ્વાસ રાખે છે.
જેટલું મોટું કાર્ય તેટલો જ મોટો તેનો ઉપાય -આ સિદ્ધાંતને ધ્યાનમાં રાખીને આ વખત વિશિષ્ટ તપશ્ચર્યા વાતાવરણના પ્રવાહને બદલવા – સુધારવા માટે કરવામાં આવી છે. આથી તેનું સ્વરૂપ અને સ્તર અઘરાં છે. શરૂઆતના દિવસોમાં જે કામની જવાબદારી મારા ખભે આવી હતી તે પણ લોકમાનસનો પરિષ્કાર કરીને જાગૃત આત્માઓને એક સંગઠન સૂત્રમાં પરોવવાની અને રચનાત્મક કાર્યક્રમોના ઉત્સાહને જગાવવાની હતી. આટલાથી જ જો કામ થઈ જાય તો તેની વ્યવસ્થા સમર્થ લોકો પોતાની પાસેથી અથવા બીજાઓની પાસેથી માંગીને પણ સરળતાથી કરી લેતા અને અત્યાર સુધીમાં તો પરિસ્થિતિને બદલીને ક્યાંયની ક્યાં પહોંચાડી દીધી હોત. કેટલાય લોકોએ આ પ્રયત્ન જોરશોરથી કર્યો પણ ખરો. પ્રચારાત્મક સાધનો પણ પુષ્કળ પ્રમાણમાં એકત્ર કરવામાં આવ્યાં, પણ અસરકારક પ્રભાવ પેદા થાય તેવું કાર્ય થયું નહિ. વસ્તુસ્થિતિને સમજનાર માર્ગદર્શક સૌ પ્રથમ એક જ કામ સોંપ્યું. છેલ્લાં ત્રીસ વર્ષમાં જે કંઈ થયું તે આ ચોવીસ વર્ષની સાધનાનું પરિણામ છે. કમાણીની એ મૂડી જ અત્યાર સુધી કામ આપતી રહી છે. પોતાનું વ્યક્તિ વિશેષનું, સમાજનું, સંસ્કૃતિનું જો મારાથી કંઈક ભલું થતું હોય તો ચોવીસ વર્ષના સંચિત ભંડારને ખર્ચી નાખવાની વાત સમજી શકાય તેવી છે. એ વખતે પણ ફક્ત જપ સંખ્યા જ પૂરી કરવામાં આવી ન હતી, પણ તેની સાથે કેટલાય નિયમો, અનુશાસન અને વ્રતપાલન પણ જોડાયેલાં હતાં.
જપ સંખ્યા તો કોઈ નવરો માણસ જેમ તેમ કરીને પણ પૂરી કરી શકે છે, પણ વિલાસી અને અસ્તવ્યસ્ત જીવનચર્યા અપનાવનાર કોઈ વ્યક્તિ માત્ર એટલી જ ચિહ્નપૂજા કરીને કોઈ મોટું કામ કરી શકતો નથી. સાથે તપશ્ચર્યાના કઠોર નિયમો પણ જોડાયેલા હોવા જોઈએ, જે સ્થળ, સૂક્ષ્મ અને કારણ શરીર ત્રણેય શરીરોને તપાવીને દરેક રીતે સમર્થ બનાવે છે. સંચિત દોષદુર્ગુણો પણ આત્મિક પ્રગતિના માર્ગમાં ખૂબ મોટા અવરોધો હોય છે. તેનું નિરાકરણ અને નિવારણ પણ આ ભઠ્ઠીમાં પ્રવેશ કરવાથી થઈ જાય છે. જમીનમાંથી કાઢતી વખતે લોખંડ કાચું માટી ભળેલું હોય છે. અન્ય ધાતુઓ પણ આવી જ અણઘડ સ્થિતિમાં જ હોય છે. તેને ભઠ્ઠીમાં નાંખીને તપાવવામાં આવે છે અને ઉપયોગને યોગ્ય બનાવવામાં આવે છે. રસશાસ્ત્રીઓ બહુમૂલ્ય ભસ્મ બનાવવા માટે તેનો અગ્નિસંસ્કાર કરે છે. કુંભારની પાસે વાસણને પકવવા માટે નિભાડામાં મૂકવા સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય નથી. મનુષ્યોને પણ આ જ નિયમ લાગુ પડે છે. ઋષિમુનિઓની સેવાસાધના, ધર્મધારણા તો જાણીતી છે જ, પણ તેઓ પોતાના લક્ષ્યની પૂર્તિ માટે આવશ્યક શક્તિ પ્રાપ્ત કરવા માટે તપશ્ચર્યા પણ સમય આવ્યે કરતા રહેતા હતા. આ પ્રક્રિયા પોતપોતાની રીતે દરેક મહત્ત્વપૂર્ણ વ્યક્તિએ કરવી પડી છે અને કરવી પડશે. કારણ કે ઈશ્વરદત્ત શક્તિઓનું ઊર્ધ્વીકરણ અને પરિપોષણ આના વગર થઈ શકતું નથી. વ્યક્તિત્વમાં પવિત્રતા, પ્રખરતા અને પરિપકવતા ન હોય તો ધારી સફળતા પ્રાપ્ત કરી શકાતી નથી. છળકપટ, દંભ અને આતંકના આધારે પ્રાપ્ત કરેલી સફળતાઓ જાદુગરની જેમ હથેળીમાંથી કંકુ કાઢવા જેવા ચમત્કારો બતાવીને નષ્ટ થઈ જાય છે. મૂળ વગરનું ઝાડ કેટલા દિવસ ટકે અને કઈ રીતે ફૂલેફાલે?
તપશ્ચર્યાનો મૌલિક સિદ્ધાંત છે – સંયમ અને સદુપયોગ. ઈન્દ્રિયસંયમથી પેટ ઠીક રહે છે. સ્વાથ્ય બગડતું નથી. બ્રહ્મચર્યપાલનથી મનોબળનો ભંડાર ખૂટતો નથી. અર્થસંયમથી, નીતિની કમાણીથી સરેરાશ ભારતીય સ્તરનું જીવન જીવવું પડે છે. પરિણામે ગરીબી પણ આવતી નથી અને બેઈમાની કરવાની જરૂર પણ પડતી નથી. સમય સંયમથી વ્યસ્ત સમયપત્રક બનાવીને ચાલવું પડે છે. પરિણામે કુકર્મો માટે સમય જ મળતો નથી. જે કંઈ થાય છે તે શ્રેષ્ઠ અને સાર્થક જ થાય છે. વિચારસંયમથી એકાગ્રતા સધાય છે. આસ્તિકતા, આધ્યાત્મિકતા અને ધાર્મિકતાનો દૃષ્ટિકોણ વિકસિત થાય છે. ભક્તિયોગ, જ્ઞાનયોગ અને કર્મયોગની સાધના સહજ રીતે સધાતી રહે છે. સંયમનો અર્થ છે બચત. ચારેય પ્રકારના સંયમનું પાલન કરવાથી મનુષ્ય પાસે એટલી બધી વધારાની બચત થાય છે, જેથી પરિવારની જરૂરિયાતો પૂરી કરવા ઉપરાંત પણ તે મહાન પ્રયોજનો માટે પુષ્કળ પ્રમાણમાં વાપરી શકાય સંયમશીલ વ્યક્તિઓને વાસના, તૃષ્ણા અને અહંકારની ખાઈમાં ખપી જવું પડતું નથી. આથી સારા ઉદ્દેશ્યોની દિશામાં આગળ વધવાની જરૂર પડે ત્યારે અભાવ, ચિંતા, સમસ્યા વગેરેનાં બહાનાં કાઢવાં પડતાં નથી. સ્વાર્થ અને પરમાર્થ બંને સાથેસાથે સધાતા રહે છે અને હસતી – રમતી હલકી ફૂલ જેવી જિંદગી જીવવાનો અવસર મળે છે. આ માર્ગ ઉપર આજથી ૬૦ વર્ષ પહેલાં મારા માર્ગદર્શક ચાલતાં શિખવાડ્યું હતું. આ ક્રમ અતૂટ રીતે ચાલતો રહ્યો. અવારનવાર બેટરી ચાર્જ કરવા માટે મને બોલાવવામાં આવતો. છેલ્લાં ત્રીસ વર્ષોમાં એક એક વર્ષના એકાંતવાસ અને વિશેષ સાધના ક્રમ માટે જવું પડ્યું. એનો હેતુ એક જ હતો. તપશ્ચર્યાના ઉત્સાહ તથા પુરુષાર્થના વિશ્વાસ અને શ્રદ્ધામાં જરા પણ ઓટ ન આવી. જ્યાં પણ ખોટ પડી રહી હોય ત્યાં ભરપાઈ થતી રહે.
ભગીરથ શિલા-ગંગોત્રીમાં કરવામાં આવેલી સાધનાથી ધરતી પર જ્ઞાનગંગાની – પ્રજ્ઞા અભિયાનના અવતરણની ક્ષમતા અને દિશા મળી. ઉત્તરકાશીના પરશુરામ આશ્રમમાંથી એ કુહાડો પ્રાપ્ત થયો જેની મદદથી વ્યાપક અવાંછનીયતાની સામે લોકમાનસમાં વિક્ષોભ ઉત્પન્ન કરી શકાય. પૌરાણિક પરશુરામે આ ધરતી ઉપર અનેક આતંકવાદીઓનાં કેટલીય વાર માથાં કાપ્યાં હતાં. મારે મન માથું કાપવું એટલે બ્રેઈન વોશિંગ કરવું. વિચારક્રાંતિ અને પ્રજ્ઞા અભિયાનમાં સર્જનાત્મક જ નહિ, સુધારાત્મક પ્રયોજન પણ સમાયેલાં છે. આ બંને ઉદેશ જે રીતે જેટલા વ્યાપક બન્યા, જેટલી સફળતા સાથે સંપન્ન થતા રહ્યા છે, તેમાં નથી તો શક્તિનું કૌશલ્ય, નથી સાધનોનો ચમત્કાર, નથી પરિસ્થિતિઓનો સહયોગ. આ તો ફક્ત તપશ્ચર્યાની શક્તિથી જ થઈ રહ્યું છે.
આ અત્યાર સુધી ભૂતકાળની જીવનચર્યાનું વિવરણ થયું. વર્તમાનમાં આ જ દિશામાં એક મોટો કૂદકો મારવા માટેનો નિર્દેશ એ શક્તિએ કર્યો છે, જે સૂત્રધારના ઈશારે કઠપૂતળીની જેમ નાચતાં નાચતાં સમગ્ર જીવન વીતી ગયું. હવે મારે તપશ્ચર્યાની એક નવી જ ઉચ્ચસ્તરીય કક્ષામાં પ્રવેશ કરવો પડ્યો છે. સર્વસાધારણ લોકોને તો એટલી જ ખબર છે કે હું એકાંતવાસમાં છું અને કોઈને મળતો નથી. આ માહિતી સંપૂર્ણ રીતે અધૂરી છે, કારણ કે જે વ્યક્તિના રોમેરોમમાં કર્મઠતા, પુરુષાર્થપરાયણતા, નિયમિતતા તથા વ્યવસ્થા ભરેલી હોય તે આ રીતે લોકો સમજે છે તેવું નિરર્થક અને નિષ્ક્રિય જીવન જીવી શકે નહિ. એકાંતવાસમાં પહેલાં કરતાં મારે વધારે કામ કરવું પડ્યું છે, વધારે કાર્યરત રહેવું પડ્યું છે. લોકોની સાથે ન મળવા છતાં પણ એટલા બધા અને એવા લોકોની સાથે સંપર્ક સાધવો પડ્યો છે, જેમની સાથે બેસવામાં કલાકોના કલાકો ચાલ્યા જાય છે, છતાં મન ભરાતું નથી, પછી એકાંત ક્યાં રહ્યું ? ન મળવાની વાત ક્યાં રહી? માત્ર કાર્યપદ્ધતિમાં જ સાધારણ પરિવર્તન થયું છે. મળનારાઓનો વર્ગ અને વિષય જ બદલાયો. આવી દશામાં પલાયનવાદ અને અકર્મણ્યતાનો દોષ ક્યાં આવ્યો? તપસ્વીઓ હમેશાં આવી જ રીતરસમ અજમાવે છે. તેઓ દેખાય છે નિષ્ક્રિય, પરંતુ વાસ્તવમાં તો વધારે કાર્યરત રહે છે. ભમરડો જ્યારે ઝડપથી ફરતો હોય છે ત્યારે સ્થિર લાગતો હોય છે. જ્યારે તેની ગતિ ધીમી પડે છે અને બેલેન્સ જળવાતું નથી ત્યારે જ એના ફરવાની ખબર પડે છે.
આઈન્સ્ટાઈન જે દિવસોમાં અતિ મહત્ત્વપૂર્ણ અણુ સંશોધનમાં વ્યસ્ત હતા ત્યારે તેમની જીવનચર્યામાં વિશેષરૂપે ફેરફાર કરવામાં આવ્યો હતો. તેઓ વિશાળ ભવનમાં એકલા જ રહેતા હતા. બધી જ સાધનસામગ્રી ત્યાં ઉપલબ્ધ હતી. સાહિત્ય, સેવક અને પ્રયોગનાં સાધનો પણ. જેનાથી એકાન્તમાં એકાગ્ર થનારા ચિંતનમાં કોઈક અવરોધ પેદા થાય તે બધાથી તેઓ દૂર રહ્યા હતા. તે જ્યાં સુધી ઈચ્છતા ત્યાં સુધી તદ્દન એકાંતમાં રહેતા. તેમના કામમાં કોઈ જરા પણ વિક્ષેપ પાડી શકતું ન હતું. જ્યારે ઈચ્છતા ત્યારે ઘંટડી વગાડીને નોકરને બોલાવી લેતા અને જરૂરી સાધનસામગ્રી મેળવી લેતા. મળનારાઓ કાર્ડ આપી જતા અને મહિનાઓ સુધી રાહ જોતા. નિકટતા કે ઘનિષ્ઠતા બતાવીને તેમના કાર્યમાં કોઈ પણ વ્યક્તિ વિક્ષેપ પાડી શકતી ન હતી. આટલો પ્રબંધ થતાં તેઓ દુનિયાને આશ્ચર્યમાં નાખી શક્યા. જો તેઓ પણ સગાંસંબંધીઓ અને મિત્રોથી ઘેરાયેલા રહ્યા હોત અને સામાન્ય કામોમાં જ રસ લેતા રહ્યા હોત તો તેઓ પણ બીજાઓની જેમ કીમતી જીવનનો કોઈ કહેવા યોગ્ય ફાયદો ન ઉઠાવી શક્યા હોત. પ્રાચીન કાળમાં ઋષિમુનિઓની જીવનચર્યા આ જ પ્રકારની હતી. એમની સમક્ષ આત્મવિજ્ઞાન-સંબંધી અનેક સંશોધન કાર્યો હતો. તેમાં તન્મયતાપૂર્વક પોતાનું કાર્ય કરવા માટે તેઓ કોલાહલરહિત શાંત સ્થાન પસંદ કરતા હતા અને સંપૂર્ણ તન્મયતાપૂર્વક નિર્ધારિત પ્રયોજનોમાં વ્યસ્ત રહેતા હતા.
મારી સામે પણ આ જ નવા સ્તરનાં કાર્યો મૂકવામાં આવ્યાં છે. તે ખૂબ ભારે પણ છે અને અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ પણ છે. આમાંથી એક છે – વિશ્વવ્યાપી સર્વનાશ નોતરનારાં સંકટોને દૂર કરી શકવા યોગ્ય તેવી આત્મશક્તિ ઉત્પન્ન કરવાનું. બીજું છે – સર્જનશિલ્પીઓ જે શક્તિ અને પ્રેરણા વિના કશું જ કરી શકતા નથી તેની પૂર્તિ કરવાનું. ત્રીજું છે.
નવયુગના નિર્માણ માટે જે સત્પ્રવૃત્તિઓનું સંચાલન કરવાનું છે, તેમનું સ્વરૂપ નક્કી કરી રૂપરેખા તૈયાર કરવાનું. આ ત્રણેય કામો એવા છે જે એકલા સ્થૂળ શરીરથી થઈ શકે તેમ નથી. તેની સીમા અને શક્તિ ઘણી ઓછી છે. ઈન્દ્રિયોની શક્તિ નાના ક્ષેત્રમાં કામ કરી શકે છે અને સીમિત વજન ઉપાડી શકે છે. હાડમાંસના આ પૂતળામાં બોલવાની, વિચારવાની, ચાલવાની ફરવાની, કમાવાની, પચાવવાની થોડી શક્તિ છે. આટલાથી તો મર્યાદિત કાર્યો જ થઈ શકે છે. મર્યાદિત કામોથી શરીરયાત્રા ચાલી શકે છે અને નિકટમાં રહેતા સંબંધિત લોકોનું જ યથાશક્તિ ભલું થઈ શકે છે. વધારે વિશાળ અને વધારે મોટાં કામો માટે તો સૂક્ષ્મ શરીર અને કારણ શરીરને વિકસાવવાની જરૂર ઊભી થાય છે. ત્રણેય જ્યારે એકસાથે સામર્થ્યવાન અને ગતિશીલ બને છે ત્યારે જ આટલાં મોટાં કામો થઈ શકે, જેની આજે જરૂર પડી છે.
રામકૃષ્ણ પરમહંસ સામે આ જ સ્થિતિ આવી હતી. તેમને વ્યાપક કામ કરવા માટે બોલાવવામાં આવ્યા. યોજના અનુસાર તેમણે પોતાની ક્ષમતા વિવેકાનંદને સોંપી દીધી તથા તેમના કાર્યક્ષેત્રને સરળ અને સફળ બનાવવા માટે તાણાવાણા વણી આપવાનું આવશ્યક કાર્ય સંભાળતા રહ્યા. આટલું મોટું કાર્ય તેઓ ફક્ત સ્થળ શરીરથી કરી શકતા ન હતા. આથી તેમણે નિઃસંકોચ સ્થૂળ શરીરનો ત્યાગ પણ કરી દીધો. બચત કરતાં વધારે વરદાનો આપવાના કારણે તેઓ ઋણી પણ બની ગયા હતા. એની પૂર્તિ વગરગાડી ચાલે નહિ. આથી સ્વેચ્છાપૂર્વક કેન્સરનો રોગ પણ સ્વીકારી લીધો. આ રીતે ઋણમુક્ત થઈને વિવેકાનંદના માધ્યમથી આ કાર્યમાં લાગી ગયા, જે કામ કરવાનો સંકેત તેમના નિર્દેશ કર્યો હતો. પ્રત્યક્ષ રીતે રામકૃષ્ણ મૃત્યુ પામ્યા. તેમની ગેરહાજરી ખૂંચી, શોક પણ લાગ્યો, પરંતુ જે શ્રેયસ્કર હતું એ જ થયું. દિવંગત થવાના કારણે તેમની શક્તિ હજાર ગણી વધી ગઈ. એની મદદથી એમણે દેશ અને વિશ્વમાં અનેક પ્રવૃત્તિઓનો ફેલાવો કર્યો. જીવન દરમિયાન તેઓ પોતાના ભક્તોને થોડા ઘણા આશીર્વાદ આપતા રહ્યા અને એક વિવેકાનંદને પોતાની શક્તિભંડાર સોંપવામાં સમર્થ બન્યા, પણ જ્યારે એમને સૂક્ષ્મ અને કારણ શરીરથી કામ કરવાનો અવસર પ્રાપ્ત થયો, તો એમનાથી એટલું બધું વિશાળ કામ થઈ શક્યું કે જેનાં લેખાંજોખાં માંડવાનું સામાન્ય કક્ષાની સૂઝ-સમજણથી સમજવું શક્ય નથી.
ઈસુ ખ્રિસ્તની જીવનગાથા પણ આવી જ હતી. તેઓ સમગ્ર જીવન દરમિયાન અથાક પ્રયત્નો કરીને ફક્ત ૧૩ શિષ્યો જ બનાવી શક્યા હતા, તેમણે જોયું કે સ્થૂળ શરીરથી તેઓ ઈચ્છતા હતા એટલું મોટું કામ થઈ શકશે નહિ, આવી સ્થિતિમાં સૂક્ષ્મ શરીરનું અવલંબન લઈ સમગ્ર સંસારમાં ખ્રિસ્તી મિશન ફેલાવી દેવામાં આવે એ જ યોગ્ય સમજાયું. આવા પરિવર્તનના સમયે મહાપુરુષો પૂર્વજન્મના હિસાબો ચૂકતે કરવા કષ્ટસાધ્ય મૃત્યુને સ્વીકારે છે. ઈસુ ખ્રિસ્તનું ક્રોસ પર ચડવું, સોક્રેટિસનું ઝેર પીવું, કૃષ્ણને તીર વાગવું, પાંડવોએ હિમાલયમાં હાડ ગાળવાં, ગાંધીનું ગોળીથી વિધાવું, આદ્ય શંકરાચાર્યને ભગંદર થવું વગેરે બનાવો એમ દર્શાવે છે કે ભવિષ્યના મહાન ઉદેશ્યો માટે ચૂળમાંથી સૂક્ષ્મમાં પ્રવેશ કરવો પડે છે. તેઓ સ્થૂળ શરીરનો આ રીતે અંત લાવે છે, જેને બલિદાન કક્ષાની પ્રેરણા આપનાર અને મૃત્યુ વખતની પવિત્રતા અને પ્રખરતા પ્રદાન કરવા યોગ્ય કહી શકાય. મારી બાબતમાં પણ આવું જ થયું છે અને ભવિષ્યમાં આવું થવાનું છે.
ગયા વર્ષે ચોથી વાર મને ફરીથી એક અઠવાડિયા માટે બોલાવવામાં આવ્યો. પહેલાંની જેમ જ સંદેશ આવ્યો. આજ્ઞાના પાલનમાં મોડું કરવાનું ક્યાં હતું! મારું શરીર સોંપેલાં કાર્યો કરતું રહ્યું છે, પણ મન તો સદૈવ દુર્ગમ હિમાલયમાં મારા ગુરુ પાસે જ રહ્યું છે. કહેતાં સંકોચ થાય છે પણ એવું લાગે છે કે ગુરુદેવનું શરીર હિમાલયમાં રહે છે, પણ તેમનું મન મારી આસપાસ ફરતું રહે છે. તેમની વાણી અંતરમાં પ્રેરણા બનીને ગુંજતી રહે છે. આ ચાવીને ભરવાથી જ દય અને મસ્તિષ્કનું લોલક હાલતું ચાલતું અને ઊછળતું રહે છે.
પહેલાંની ત્રણ વખતની જેમ યાત્રા કઠિન ન રહી. આ વખતે સાધનાની પરિપક્વતાના કારણે સૂક્ષ્મ શરીરને જ આવવાનો નિર્દેશ મળ્યો હતો. એ કાયાને એકસાથે ત્રણેય પરીક્ષાઓ ફરીથી આપવાની હતી. સાધના ક્ષેત્રમાં એક વાર પાસ થઈ જતાં કસોટી થયેલાને ફક્ત ચકાસવામાં જ આવે છે. માર્ગ જોયેલો હતો. દિનચર્યા બનાવેલી હતી જ. ગોમુખ પાસે મળવું અને તપોવન સુધી સહજ રીતે પહોંચી જવું એ જ ક્રમ ફરીથી ચાલ્યો. એમનું સૂક્ષ્મ શરીર ક્યાં રહે છે, શું કરે છે એ મેં કદી પૂછયું નથી. મને તો મળવાના સ્થાનની ખબર છે. મખમલનો ગાલીચો અને બ્રહ્મકમળની ઓળખાણ થઈ ગઈ હતી. તેને શોધી કાઢતો અને મળતાંવેત ગુરુદેવનાં ચરણ કમળો પર ચઢાવી દેતો. વંદન અને આશીર્વાદના શિષ્ટાચારમાં જરા પણ વાર થતી નહિ અને કામની વાત તરત જ શરૂ થઈ જતી.આ જ પ્રકરણ આ વખતે પણ દોહરાવવામાં આવ્યું. રસ્તામાં મન વિચારતું હતું કે જેટલી વાર બોલાવવામાં આવ્યો છે તેટલી વાર જૂનું સ્થળ છોડીને બીજે જવું પડ્યું છે. આ વખતે પણ સંભવ છે કે એવું જ થશે. શાંતિકુંજ છોડીને હવે આ ઋષિપ્રદેશમાં આવવાનો આદેશ મળશે અને આ વખતે આગળ જે કંઈ કાર્યો થયાં છે તેની સરખામણીમાં અનેકગણું મોટું કાર્ય સ્વીકારવું પડશે. આ રસ્તાના સંકલ્પ-વિકલ્પ હતા. હવે તો પ્રત્યક્ષ મુલાકાત થઈ રહી હતી.
અત્યાર સુધીનાં કામો અંગે એમણે પ્રસન્નતા વ્યક્ત કરી. મેં એટલું જ કહ્યું, “કામ આપ કરો છો અને શ્રેય મારા જેવા વાનરને આપો છો. સમગ્ર સમર્પણ કર્યા પછી આ શરીર અને મન ફક્ત દેખાવ પૂરતાં જ અલગ છે. વાસ્તવમાં તો આ બધી આપની જ સંપદા છે. જ્યારે જેવું ઈચ્છો છો ત્યારે તોડી મરોડીને તેનો આપ ઉપયોગ કરી લો છો.” – ગુરુદેવે કહ્યું, “અત્યાર સુધી જે કંઈ બતાવવામાં અને કરાવવામાં આવ્યું છે તે તો સ્થાનિક અને સામાન્ય હતું. વરિષ્ઠ માનવો એ કરી શકે છે અને ભૂતકાળમાં કરતા પણ હતા. તું આગળનું કાર્ય સંભાળીશ તો આ બધાં જ કામો તારા અનુયાયી લોકો સરળતાથી કરતા રહેશે. જે સૌ પ્રથમ કદમ ઉપાડે છે તેને અગ્રણી થવાનું શ્રેય મળે છે. પાછળ તો ગ્રહનક્ષત્રો પણ – સૌરમંડળના સભ્યો પણ પોતપોતાની ધરી ઉપર વગર મુશ્કેલીએ ફરતા રહે છે. આગળનું કાર્ય આનાથી પણ મોટું છે. સ્થૂળ વાયુમંડળ અને સૂક્ષ્મ વાતાવરણ અત્યારે વિષાકત બની ગયાં છે, જેનાથી માનવીય ગરિમા જ નહિ, દૈવીસત્તા પણ સંકટમાં પડી ગઈ છે. ભવિષ્ય ખૂબ જ ભયાનક દેખાઈ રહ્યું છે. આની સામે પરોક્ષ રીતે લડવા માટે મારે અને તારે બધું જ કરી છૂટવું પડશે, જેને અદ્ભુત અને અલૌકિક કહી શકાય.
ધરતીનો સમગ્ર પરિઘ – વાયુ, પાણી અને જમીન ત્રણેય ઝેરી બની રહ્યાં છે. વૈજ્ઞાનિક કૌશલ્ય સાથે અર્થલોલુપતા ભળી ગઈ. પરિણામે યાંત્રીકરણે સર્વત્ર ઝેર ફેલાવી દીધું છે અને એવી પરિસ્થિતિ પેદા કરી દીધી છે, જેનાથી દુર્બળતા,રુષ્ણતા, બીમારી અને અકાળ મૃત્યુનું જોખમ દરેકના માથા ઉપર લટકી રહ્યું છે. અણુ આયુધોના અનાડીઓના હાથે થતા અણુપ્રયોગોના કારણે એટલો મોટો ખતરો પેદા થયો છે કે એનો જરા પણ ક્રમભંગ થતાં બધું જ ભસ્મ થઈ શકે છે. વસતીવધારો વરસાદી ઘાસની જેમ થઈ રહ્યો છે. આ બધા ખાશે શું? રહેશે ક્યાં? આ બધી વિપત્તિઓ અને વિભીષિકાઓથી ઝેરી વાયુમંડળ ધરતીને નર્ક બનાવી દેશે.
જે હવામાં લોકો શ્વાસ લઈ રહ્યા છે, એમાં જે કોઈ શ્વાસ લે છે તે અયોગ્ય ચિંતન અને દુષ્કર્મો કરવા લાગે છે. દુર્ગતિ હાથવેંતમાં જ સામે આવી રહી છે. આ અદશ્ય લોકમાં ભરાયેલ વિકૃત વાતાવરણનું પરિણામ છે. આ પરિસ્થિતિમાં જે કોઈ રહેશે તે નરપશુ અને નરપિશાચ જેવાં કૃત્યો કરશે. ભગવાનની આ સર્વોત્તમ કૃતિ ધરતી અને માનવસત્તાને આ રીતે નરક બનતી જોઈને દુઃખ થાય છે. મહાવિનાશની સંભાવનાથી કષ્ટ થાય છે. આ સ્થિતિને બદલવા, આ સમસ્યાનું સમાધાન કરવા ભારે ગોવર્ધન પર્વત ઉપાડવો પડશે. લાંબો સમુદ્ર કૂદવો પડશે. આના માટે વામન જેવાં મોટાં કદમ ભરવા માટે તને બોલાવવામાં આવ્યો છે.
આના માટે તારે એકમાંથી પાંચ બનીને પાંચેય મોરચે લડવું પડશે. કુંતાજીની જેમ પોતાની એકાકી સત્તાને નિચોવીને પાંચ દેવપુત્રોને જન્મ આપવો પડશે. જેમણે અલગ અલગ મોરચાઓ પર અલગ અલગ ભૂમિકા નિભાવવી પડશે.
વાતમાં વચ્ચે વિક્ષેપ પાડીને મેં કહ્યું, “આ તો આપે પરિસ્થિતિની વાત કરી. આટલું વિચારવું અને સમસ્યાઓનું સમાધાન શોધવું એ તો આપના જેવા મહાન આત્માઓનું કામ છે. આ બાળકને તો કામ બતાવી દો અને હમેશાંની જેમ આ કઠ પૂતળીના તારને આપની આંગળીઓ સાથે બાંધીને નાચ નચાવતા રહો. પરામર્શ કરવાની જરૂર નથી. સમર્પિતને તો ફક્ત આદેશ જ જોઈએ. પહેલાં પણ આપે જ્યારે જ્યારે કોઈ મૂક આદેશ સ્થળ યા સૂક્ષ્મ સંદેશરૂપે મોકલ્યો છે, ત્યારે મેં મારા તરફથી કોઈ આનાકાની કરી નથી. ગાયત્રીનાં ચોવીસ મહાપુરશ્ચરણોથી માંડીને સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં ભાગ લેવા સુધી, કલમ હાથમાં પકડવાથી માંડીને વિરાટ યજ્ઞાયોજન સુધી અને વિશાળ સંગઠન ઊભું કરવાથી માંડીને કરોડોની સંખ્યામાં પરિજનો એકત્રિત કરવા સુધી આપની આજ્ઞા, સંરક્ષણ અને માર્ગદર્શને જ સમગ્ર ભૂમિકા ભજવી છે. દેશ્યરૂપે ભલે હું જ બધાની સામે રહ્યો હોઉં. પણ મારું અંત:કરણ જાણે છે કે આ બધું કરાવનાર સત્તા કોણ છે, પછી એમાં મારો મત કેવો ને મારી સલાહ કેવી? આ શરીરનો એકેએક અણુ, લોહીનું એકેએક ટીપું, ચિંતન અંતઃકરણ આપને – વિશ્વમાનવને સમર્પિત છે. એમણે પ્રસન્નવદને સ્વીકાર કર્યો અને પરાવાણીથી નિર્દેશ વ્યક્ત કરવાનો એમને સંકેત કર્યો.
ચર્ચારૂપે વાત થઈ રહી હતી તે પૂરી થઈ અને સારસંકેત રૂપે જે કંઈ કહેવાનું હતું કહેવાનું શરૂ થયું.
તાર એકમાંથી પાંચ બનવાનું છે. પાંચ રામદૂતોની જેમ, પાંચ પાંડવોની જેમ, પાંચ રીતે કાર્યો કરવાનાં છે. આથી આ શરીરને પાંચમાં વિભાજિત કરવાનું છે. એક ઝાડ ઉપર પાંચ પક્ષીઓ રહી શકે છે. તું તારામાંથી પાંચ બનાવી દે. આને “સૂક્ષ્મીકરણ” કહે છે. પાંચ શરીર સૂક્ષ્મ રહેશે, કારણ કે વ્યાપક ક્ષેત્રને સંભાળવાનું કામ સૂક્ષ્મ સત્તાથી જ થઈ શકે છે. જયાં સુધી પાંચેય પરિપકવ થઈને સ્વતંત્ર કામ સંભાળી ન શકે ત્યાં સુધી આ જ શરીરથી તેમનું પોષણ કરતો રહેજે. આમાં એક વર્ષ પણ લાગે અને વધારે સમય પણ થાય. જયારે તેઓ સમર્થ થઈ જાય ત્યારે એમને પોતાનું કાર્ય કરવા માટે મુક્ત કરી દેજે. સમય આવ્યે તારું દશ્યમાન સ્થૂળ શરીર મુક્ત થઈ જશે.”
આ તો થયું દિશાસૂચન. કરવાનું શું છે, કેવી રીતે કરવાનું છે તે બધું તેમણે પોતાની વાણીમાં સમજાવ્યું. આનું વિવરણ કરવાનો આદેશ નથી. જે કહેવામાં આવ્યું છે, તે કરી રહ્યો છું. ટૂંકમાં આટલું જ સમજી લેવું પર્યાપ્ત થશે. (૧) વાયુ મંડળનું સંશોધન (૨) વાતાવરણનો પરિષ્કાર (૩) નવયુગનું નિર્માણ (૪) મહાવિનાશનું નિરસ્તીકરણ, સમાપન (૫) દેવમાનવોનું ઉત્પાદન- અભિવર્ધન. – ““આ પાંચ કાર્યો કેવી રીતે કરવાનાં છે ? એના માટે પોતાની સત્તાને પાંચ ભાગમાં કેવી રીતે વિભાજિત કરવાની રહેશે ? ભગીરથ અને દધીચિની ભૂમિકા કેવી રીતે ભજવવી પડશે. આના માટે લૌકિક ક્રિયાકલાપોમાંથી નિવૃત્તિ લેવી પડશે. વેરવિખેર થયેલ શક્તિને એકત્ર કરવી પડશે. આ છે –“સૂક્ષ્મીકરણ
“આના માટે જે કંઈ કરવું પડશે તે તને યથાસમયે બતાવતો રહીશ. યોજનાને નિષ્ફળ બનાવવા માટે, આ શરીરને નષ્ટ કરવા માટે જે આસુરી પ્રહારો થશે તેનાથી તેને બચાવતો રહીશ. પહેલાં થયેલ આસુરી આક્રમણની પુનરાવૃત્તિ ક્યારેક કોઈ પણ સ્વરૂપમાં સજ્જનો – પરિજનો ઉપર પ્રહારરૂપે થઈ શકે છે. પહેલાંની જેમ જ બધામાં મારું સંરક્ષણ સાથે જ રહેશે. અત્યાર સુધી જે કામ તને સોંપ્યું હતું તેને તું તારા સમર્થ અને સુયોગ્ય પરિજનોને સોંપી દેજે, જેથી મિશનના કોઈ પણ કામની ચિંતા યા જવાબદારી તારા ઉપર ન રહે. જે મહાપરિવર્તનની રૂપરેખા મારા મનમાં છે તે તને પૂરેપૂરી તો નથી બતાવતો, પણ સમય આવ્યે પ્રગટ કરતો રહીશ. આવા વિષમ સમયમાં એ રણનીતિને સમય પહેલાં પ્રગટ કરી દેવાથી ઉદેશ્યને નુકસાન થશે.”
આ વખતે મને વધારે સમય રોકવામાં આવ્યો નહિ. બેટરી ચાર્જ કરીને ઘણા દિવસ ચાલે તેવું આ વખતે બન્યું નહિ. એમણે કહ્યું કે “મારી ઊર્જા હવે તારી પાછળ અદૃશ્ય સ્વરૂપે ચાલતી રહેશે. હવે મારે અને જેને પણ જરૂર હશે એ ઋષિઓએ તારી સાથે હમેશાં રહીને તારા કામમાં સહયોગ આપતા રહેવું પડશે. તારે કોઈ પણ જાતના અભાવનો, આત્મિક ઊર્જાની ખોટનો ક્યારેય અનુભવ કરવો નહિ પડે. વાસ્તવમાં તો તે પાંચગણી વધી જશે.’
મને વિદાય આપવામાં આવી અને હું શાંતિકુંજ પાછો આવ્યો. મારી સૂક્ષ્મીકરણ સાવિત્રી સાધના રામનવમી ૧૯૮૪થી શરૂ થઈ ગઈ.
જ્યારે સંપત્તિ એકઠી થાય છે ત્યારે તેનો પ્રભાવ દૃષ્ટિગોચર થવા લાગે છે. શારીરિક રીતે સ્વસ્થ મનુષ્ય બળવાન અને સુંદર દેખાય છે. ધનવાનોના ઠાઠમાઠ વધી જાય છે. બુદ્ધિશાળીઓનો વૈભવ તેમની વાણી અને રહેણીકરણીમાં દેખાવા લાગે છે. એ જ રીતે આધ્યાત્મિક સંપત્તિ વધવાથી તેનો પ્રભાવ પણ સ્પષ્ટપણે દૃષ્ટિગોચર થવા લાગે છે. સાધનાથી સિદ્ધિનો અર્થ છે- અસાધારણ સફળતાઓ. સાધારણ સફળતાઓતો સામાન્ય માણસ પણ પોતાના પુરુષાર્થ અને સાધનોથી પ્રાપ્ત કરતા રહે છે અને વિવિધ પ્રકારની સફળતાઓ પણ પ્રાપ્ત કરતા રહે છે. અધ્યાત્મક્ષેત્ર વિશાળ છે. આથી તેની સિદ્ધિઓ પણ સામાન્ય માણસના એક્લાના પ્રયાસથી ન મેળવી શકાય એટલી જ ઊંચી હોવી જોઈએ.
દુર્ભાગ્યની વાત તો એ છે કે આજે આધ્યાત્મિકતાનું અવમૂલ્યન થતાં થતાં તે જાદુગરીના સ્તરે પહોંચી ગઈ છે અને સિદ્ધિઓનું તાત્પર્ય લોકો કૌતુક – કુતૂહલ ઉત્પન્ન કરતા અને દર્શકોને અચંબામાં નાખતા ચમત્કારને સમજવા લાગ્યા છે. પછી ભલે આવાં કૌતુકો નિરર્થક કેમ ન હોય? હાથમાંથી કંકુ કાઢવું એ કોઈ એવું કાર્ય નથી કે જેનાથી કોઈનું ભલું થતું હોય. અસાધારણ કૃત્યો, અચંબો પમાડે તેવી હાથચાલાકી જાદુગરો જ કરતા હોય છે અને તેના સહારે વાહવાહ બોલાવે છે અને પૈસા કમાય છે. પણ આમાંથી એક પણ કાર્ય એવું નથી, જેનાથી માનવહિત થઈ શકતું હોય. કુતૂહલ પેદા કરી મોટાઈ સાબિત કરવી એ જ એમનું કામ હોય છે. આના સહારે ગુજરાન ચલાવે છે, સિદ્ધ-પુરુષોમાં પણ કેટલાય એવા છે, જેઓ થોડીક હાથચાલાકી બતાવી પોતાની સિદ્ધિઓની જાહેરાત કરતા હોય છે. હવામાં હાથ હલાવી ઈલાયચી અથવા મીઠાઈ મંગાવવી, ડબલ પૈસા કરવા વગેરેના બહાને ચમત્કૃત કરીને કેટલાય ભોળા લોકોને ઠગવાના સમાચાર અવારનવાર સાંભળવા મળે છે. જે લોકો જાદુ અને અધ્યાત્મની સફળતા વચ્ચેનો ભેદ સમજી શકતા નથી તેઓ બાળક બુદ્ધિના છે. જાદુગરો અને સિદ્ધ-પુરુષોના જીવન વ્યવહાર અને સ્તરમાં જે મૌલિક તફાવત હોય છે તેને ઓળખવો ખૂબ જ જરૂરી છે.
સાધનાથી સિદ્ધિનું તાત્પર્ય એવાં વિશિષ્ટ કાર્યો સાથે છે, જે લોક કલ્યાણ સાથે સંબંધિત હોય છે તથા તે કાર્યો એટલાં વિશાળ અને ભારે હોય છે કે કોઈ એક જ વ્યક્તિ પોતાના એકાકી સંકલ્પ અથવા પ્રયાસથી સંપન્ન કરી શકતી નથી. છતાં સિદ્ધ-પુરુષો એ કરવાનું દુસ્સાહસ કરે છે, આગળ વધવાનું પગલું ભરે છે અને અશક્ય લાગતાં કાર્યને પણ શક્ય કરી બતાવે છે. સમયાનુસાર લોકોનો સહકાર એમને પણ મળતો રહે છે. કોઈ પણ કાર્યમાં સૃષ્ટિના નિયમો મુજબ સહયોગ મળતો રહે છે, તો પછી એવું કોઈ કારણ નથી કે શ્રેષ્ઠ કાર્યો માટે લોકોનોં સહકાર ન મળે. પ્રશ્ન એક જ છે કે અધ્યાત્મવાદીઓ સાધનો અને સહયોગ વિના પણ આગળ ડગલાં માંડે છે અને આત્મવિશ્વાસ તથા ઈશ્વર-વિશ્વાસના સહારે પોતાની નાવ પાર થઈ જશે એવો ભરોસો રાખે છે. સામાન્ય લોકોની મનઃસ્થિતિ આવી નથી હોતી. તેઓ પોતાની સામે સાધન અને સહયોગની વ્યવસ્થા જોયા પછી જ તેમાં હાથ નાખે છે.
સાધનારત સિદ્ધ-પુરુષો દ્વારા જ મહાન કાર્યો સંપન્ન થતાં રહે છે. આ જ તેમની સિદ્ધિનો ચમત્કાર છે. દેશમાં સ્વતંત્રતા – સંગ્રામનું આંદોલન ચાલુ કરાવવા માટે સમર્થ ગુરુ રામદાસ એક મરાઠા બાળકને આગળ કરી તેમાં જોડાઈ ગયા અને તેને આશ્ચર્યકારક સીમા સુધી વધારી શક્યા. બુદ્ધ વ્યાપક બનેલા ભ્રષ્ટાચાર વિરુદ્ધ વિશ્વવ્યાપી બુદ્ધિવાદી આંદોલન ચલાવ્યું અને સમગ્ર સંસારમાં ખાસ કરીને એશિયા ખંડના ખૂણેખૂણામાં ફેલાવ્યું. ગાંધીજીએ સત્યાગ્રહ આંદોલન ચાલુ કર્યું, મુઠ્ઠીભર લોકોના સહયોગથી ધરાસણામાં મીઠું બનાવવાની સાથે શરૂ કર્યું, તેનો કેટલો વિસ્તાર થયો અને કેવાં પરિણામો આવ્યાં તે સૌ જાણે છે. એકલા વિનોબા દ્વારા શરૂ કરવામાં આવેલું ભૂદાન આંદોલન કેટલું વ્યાપક અને સફળ થયું તે કોઈથી અજાણ્યું નથી. સ્કાઉટિંગ, રેડક્રોસ જેવાં કેટલાંય આંદોલન બહુ જ નાનકડા સ્વરૂપમાં શરૂ થયાં અને આજે ક્યાંથી ક્યાં પહોંચી ગયાં. રાજસ્થાનનાં વનસ્થળી બાલિકા વિદ્યાલય, બાબા આપ્ટેનું અપંગ અને રક્તપિત્તિયાઓનું સેવાસદન વગેરે એવાં પ્રત્યક્ષ કાર્યો છે. જેને સાધનાની સિદ્ધિનું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ કહી શકાય. એવાં અગણિત કાર્યો સંસારમાં પૂરાં થયાં છે, જેમાં તે શરૂ કરનારાઓનાં કૌશલ્ય, સાધન અને સહયોગ નગણ્ય હતાં, પણ તેમનું આત્મબળ અસીમ હતું. એટલાથી જ એમની ગાડી ચાલવા લાગી અને જ્યાં ત્યાંથી તેલ-પાણી મેળવીને તેની મંજિલ સુધી જઈ પહોંચી. સારા ઉદ્દેશોની પૂર્ણતા પાછળ સાધનાથી સિદ્ધિનો જ પ્રકાશ જોઈ શકાય છે.
મારી જીવનસાધનાની પરિણતિને જો કોઈ સિદ્ધિના સ્તર પર શોધવા ઈચ્છે તો તેને નિરાશ થવું નહિ પડે. દરેક ડગલું કૌશલ્ય અને ઉપલબ્ધ સાધનોની સીમા કરતાં વધારે ઊંચા સ્તરનું ભર્યું છે. શરૂઆત કરતી વખતે સિદ્ધિઓનું પર્યવેક્ષણ કરનારાઓએ એને મૂર્ખતા કહી અને પાછળથી હાસ્યાસ્પદ બનવાની ચેતવણી પણ આપી, પરંતુ તે હાથમાં લેવા માટે જેની પ્રેરણા કામ કરાવી રહી હતી તે ભગવાન સાથે હોવાનો મનમાં અતૂટ વિશ્વાસ હતો. લિપ્સારહિત અંતઃકરણમાં એવા જ સંકલ્પો જગતા હોય છે, જે લોકમંગળનાં કાર્યો સાથે સંબંધિત હોય છે અને જેની પાછળ દિવ્ય સહયોગ મળી રહેવાનો વિશ્વાસ હોય.
સાધનાની ઊર્જા સિદ્ધિના સ્વરૂપમાં પરિપક્વ થઈ તો તેને સામયિક જરૂરિયાતોના કોઈપણ કાર્યમાં હોમી દેવાનો નિશ્ચય કર્યો. કાર્ય શરૂ થયું. સહયોગનાં સાધનો મળી રહેવાનું વાતાવરણ જોતાં જ પ્રયત્નો એવી રીતે આગળ વધ્યા જાણે કોઈએ તેની પહેલેથી જ સાંગોપાંગ વ્યવસ્થા ન કરી રાખી હોય! સલાહકારોમાંથી ઘણાએ આને શરૂઆતમાં દુસ્સાહસ કહ્યું હતું, પણ જેમ જેમ સફળતાઓ મળતી ગઈ તેમ તેમ તે સફળતાઓને સાધનાની સિદ્ધિ કહેવા લાગ્યા.
આ દુસ્સાહસોની તો તૂટક તૂટક ચર્ચા કરવામાં આવી ચૂકી છે. આ બધાને પુનઃ દોહરાવી શકાય.
(૧) પંદર વર્ષની ઉંમરમાં ચોવીસ વર્ષ સુધી ચોવીસ ગાયત્રી મહાપુરશ્ચરણ, ચોવીસ વર્ષમાં અનેક કડક નિયમો સાથે પૂર્ણ કરવાનો સંકલ્પ લેવામાં આવ્યો.તે કોઈ પણ જાતના વિઘ્ન વિના નિયત સમય મર્યાદામાં પૂર્ણ થયો.
(૨) આ મહાપુરશ્ચરણની પૂર્ણાહુતિમાં નિર્ધારિત જપનો હવન કરવાનો હતો. દેશભરના ગાયત્રી ઉપાસકોને આશીર્વાદ આપવા માટે આમંત્રિત કરવાના હતા. તપાસ કરી, સરનામાં મેળવી એવા ચાર લાખ લોકોને ઈ.સ. ૧૯૫૮માં સહસ્ર કુંડી ગાયત્રી મહાયજ્ઞમાં આમંત્રિત કરવામાં આવ્યા. આનંદની વાત તો એ હતી કે આમાંથી એક પણ ગેરહાજર ન રહ્યો. પાંચ દિવસ સુધી નિવાસ, ભોજન, યજ્ઞ વગેરેનો નિઃશુલ્ક પ્રબંધ કરવામાં આવ્યો. વિશાળ યજ્ઞશાળા, પ્રવચન મંચ, વિજળી, પાણી, સફાઈ વગેરેની સુનિયોજિત વ્યવસ્થા કરવામાં આવી. સાત માઈલના વિસ્તારમાં સાત નગર બનાવવામાં આવ્યાં હતાં. સમગ્ર કાર્ય નિર્વિઘ્ને પૂર્ણ થયું. લાખો રૂપિયાનું ખર્ચ થયું, પણ કોઈની આગળ હાથ ફેલાવવો ન પડ્યો.
(૩) ગાયત્રી તપોભૂમિ મથુરાનાં ભવનના નિર્માણનો શુભારંભ અમારી પૈતૃક સંપત્તિ વેચીને કર્યો. પાછળથી લોકોની અયાચિત સહાયતાથી તેનું ધર્મતંત્રથી લોકશિક્ષણની જવાબદારી સંભાળનાર કેન્દ્ર રૂપે એક વિશાળકાય માળખું તૈયાર થયું.
(૪) અખંડજ્યોતિ પત્રિકાનું ઈ.સ. ૧૯૩૭થી અવિરત પ્રકાશન. જાહેરાતો લીધા વિના અને ફાળો ઉઘરાવ્યા વિના પડતર કિંમતે પ્રગટ થતી રહી. જ્યારે ગાંધીજીનું “હરિજન માસિક ખોટ જવાના કારણે બંધ કરવું પડ્યું હતું, ત્યારે “અખંડ જયોતિ’ અનેક મુસીબતોનો સામનો કરતી પ્રગટ થતી રહી અને અત્યારે દોઢ લાખની સંખ્યામાં છપાય છે. એક અંકને અનેક લોકો વાંચે છે. આ દષ્ટિએ આ પત્રિકાના વાચકો દસ લાખથી ઓછા નથી.
(૫) સાહિત્ય સર્જન. આર્ષગ્રંથોનો અનુવાદ તથા વ્યાવહારિક જીવનમાં અધ્યાત્મના સિદ્ધાંતોનો સફળ સમાવેશ કરનાર સસ્તાં છતાં અત્યંત ઉપયોગી અને ઉચ્ચસ્તરીય પુસ્તકોનું પ્રકાશન. આ પુસ્તકોના અન્ય ભાષાઓમાં અનુવાદ. આ લેખન કાર્ય એટલું વિશાળ છે કે એક મનુષ્યના શરીર સાથે તોલવામાં આવે તો તેના વજન કરતાં પણ સાહિત્યનું વજન વધી જાય. આને કરોડો લોકોએ વાંચીને નવો પ્રકાશ અને પ્રેરણા પ્રાપ્ત કર્યા છે.
(૬) ગાયત્રી પરિવારનું ગઠન- તેના દ્વારા લોકમાનસના પરિષ્કાર માટે પ્રજ્ઞા અભિયાનનું અને સત્પ્રવૃત્તિ સંવર્ધન માટેયુગનિર્માણ યોજનાનું કાર્યાન્વયન. આ બંને અંતર્ગત લાખો જાગૃત આત્માઓનું એકીકરણ. આ બધાનું નવસર્જનના કાર્યમાં પોતપોતાની રીતે ભાવભર્યું યોગદાન.
(૭) યુગશિલ્પી પ્રજ્ઞાપુત્રો માટે આત્મનિર્માણ અને લોકનિર્માણના સમગ્ર અભ્યાસક્રમનું નિર્ધારણ અને સત્ર યોજના અંતર્ગત નિયમિત શિક્ષણ. દસ દસ દિવસનાં ગાયત્રી સાધનાસકોની એવી વ્યવસ્થા, જેમાં નિવાસ, ભોજન વગેરેની પણ વ્યવસ્થા છે.
(૮) અધ્યાત્મ અને વિજ્ઞાનના સમન્વયની શોધ માટે બ્રહ્મવર્ચસ્ શોધ સંસ્થાનની સ્થાપના. આમાં યજ્ઞ વિજ્ઞાન અને ગાયત્રી મહાશક્તિનું ઉચ્ચસ્તરીય સંશોધન ચાલે છે. આ ક્રમને આગળ વધારીને જડીબુટ્ટી વિજ્ઞાનની “ચરક કાલીન’ પ્રક્રિયાનું અભિનવ સંશોધન પણ હાથ ધરવામાં આવ્યું છે. આની સાથે જ ખગોળ વિજ્ઞાનની તૂટેલી કડીઓને નવેસરથી જોડવામાં આવી રહી છે.
(૯) દેશના ખૂણેખૂણે ૨૪૦૦ પોતાના મકાનવાળી પ્રજ્ઞાપીઠો અને વગર ઈમારતોનાં ૭૫૦૦ પ્રજ્ઞા સંસ્થાનોની સ્થાપના કરીને નૈતિક, બૌદ્ધિક અને સામાજિક પુનર્નિર્માણની યુગાન્તરીય ચેતનાને વ્યાપક બનાવવાનો સફળ પ્રયાસ. આ પ્રયત્નને ૭૪ દેશોમાં નિવાસ કરતા ભારતીયો સુધી પણ ફેલાવવામાં આવ્યો છે.
(૧૦) દેશની તમામ ભાષાઓ તથા સંસ્કૃતિઓનું અધ્યયન અને અધ્યાપનનું એક અભિનવ કેન્દ્ર સ્થાપવામાં આવ્યું છે, જેથી દરેક વર્ગના લોકો સુધી આ નવયુગની વિચારધારાને પહોંચાડી શકાય. પ્રચારકો દરેક ક્ષેત્રોમાં પહોંચી શકે. અત્યારે તો
જનજાગરણ માટે પ્રચારક ટોળીઓ જીપગાડીઓ દ્વારા હિન્દી, ગુજરાતી, ઉડિયા, મરાઠી ક્ષેત્રોમાં જ જાય છે. પણ હવે ખૂણેખૂણે પહોંચશે અને પવિત્રતા, પ્રખરતા અને એકતાનાં મૂળ મજબૂત કરશે.
(૧૧) અત્યાર સુધીનું સમગ્ર પ્રચારકાર્ય ટેપરેકૉર્ડર અને સ્લાઈડ પ્રોજેક્ટરોના માધ્યથી જ ચાલતું રહ્યું છે. હવે એમાં વીડિયો ફિલ્મ બનાવવાનું કામ પણ શરૂ કરવામાં આવ્યું છે.
(૧૨) પ્રજ્ઞા અભિયાનની વિચારધારાને ફોલ્ડર યોજના દ્વારા દેશની તમામ ભાષાઓમાં પ્રસારિત કરવામાં આવી રહી છે, જેથી કોઈ ખૂણો એવો ન રહે જ્યાં નવચેતનાનું વાતાવરણ ન જાગે.
(૧૩) પ્રજ્ઞાપુરાણના પાંચ ભાગોનું પ્રકાશન દરેક ભાષામાં તથા તેનાં ટેપ પ્રવચનોનું નિર્માણ. આના આધારે નવીનતમ સમસ્યાઓનું પુરાતન કથાના આધારે સમાધાન કરવાનો પ્રયત્ન.
(૧૪) હંમેશ માટે શાંતિકુંજમાં વિદ્યાર્થીઓ, મહેમાનો તથા તીર્થયાત્રીઓ મળીને એક હજાર કરતાં વધુ લોકો ભોજન લે છે. કોઈની પાસેથી કંઈ પણ માગવામાં આવતું નથી. બધા જ ભાવના અને શ્રદ્ધાથી પ્રસાદ ગ્રહણ કરીને જ જાય છે.
અગણિત લોકો ગાયત્રી તીર્થમાં આવીને અનુષ્ઠાન સાધના કરતા રહે છે. આનાથી તેમના વ્યક્તિત્વમાં સુધારો આવ્યો છે, મનોવિકારોથી મુક્તિ મળી છે તથા ભાવિ જીવનનો ક્રમ નક્કી કરવામાં મદદ મળી છે. વિજ્ઞાન સંમત પદ્ધતિથી બ્રહ્મવર્ચસ શોધ સંસ્થાનમાં તેમનું પર્યવેક્ષણ કરીને તેની સત્યતાને પ્રમાણિત પણ કરવામાં આવી છે.
ઉપર્યુક્ત મુખ્ય કાર્યો અને નિર્ધારણોને જોઈને સહજ રીતે અનુમાન કરી શકાય છે કે આને માટે કેટલો શ્રમ, કેટલો મનોયોગ,કેટલાં સાધન અને કેટલા બધા લોકો મંડી પડ્યા હશે તેની કલ્પના કરતાં લાગે છે કે આ બધાની પાછળ વપરાયેલ સરંજામ પહાડ જેટલો હોવો જોઈએ. આને ઉપાડવામાં, આમંત્રિત કરવામાં અને એકત્રિત કરવામાં એક વ્યક્તિની અદશ્ય શક્તિ કામ કરતી રહી છે. પ્રત્યક્ષ માગણી, અપીલ અથવા ફાળો ઉઘરાવવાનું કાર્ય ક્યારેય અપનાવવામાં આવ્યું નથી. જે કંઈ ચાલ્યું છે તે સ્વેચ્છાયુક્ત સહયોગથી થયું છે. સૌ જાણે છે કે આજકાલ ધન એકત્રિત કરવા માટે કેટલાં દબાણ, આકર્ષણ અને યુકિતઓ કામે લગાડવી પડે છે, પણ ફક્ત આ એક જ મિશન એવું છે કે રોજના જ્ઞાનઘટના દશ પૈસા અને ધર્મધટનું એક મુઠી અનાજથી પોતાનું કાર્ય બહુ જ સારી રીતે ચલાવી લે છે. જે આટલો નાનકડો ત્યાગ કરે છે તેને એવો પણ અનુભવ થાય છે કે સંસ્થા અમારી છે, અમારા શ્રમ અને સહયોગથી ચાલી રહી છે. પરિણામે તેની આત્મીયતા પણ આ મિશન સાથે સઘન રીતે જોડાયેલી રહે છે. સંચાલકને પણ આટલા બધા લોકોને જવાબ આપવા માટે એકએક પાઈનું ખર્ચ ખૂબ જ સમજી વિચારીને કરવું પડે છે. ઓછી રકમમાં આટલું વિશાળ કાર્ય કરવું અને સફળતા પ્રાપ્ત કરવી તેનું રહસ્ય આ લોકપ્રિયતા જ છે.
નિઃસ્વાર્થ, નિસ્પૃહ અને ઉચ્ચસ્તરીય વ્યક્તિત્વવાળા જેટલા કાર્યકર્તાઓ આ મિશન પાસે છે તેટલા ભાગ્યે જ કોઈ બીજા મિશન પાસે હશે. આનું કારણ એક જ છે, એના સંચાલકને બહુ જ નજીકથી પારખ્યા પછી એ વિશ્વાસ રાખવો કે અહીં તો બ્રાહ્મણ આત્મા સાચા અર્થમાં કામ કરી રહ્યો છે. બુદ્ધને લોકાએ ઓળખ્યા અને લાખો પરિવ્રાજકો ઘરબાર છોડીને તેમના અનુયાયી બની ગયા. ગાંધી સત્યાગ્રહીઓએ પણ વેતન માગ્યું નથી. અત્યારે દરેક સંસ્થા પાસે પગારદાર કર્મચારીઓ કામ કરે છે. ત્યારે ફક્ત પ્રજ્ઞા અભિયાન જ એક એવું તંત્ર છે, જેમાં હજારો લોકો પાસે ઉચ્ચ પ્રકારની યોગ્યતા હોવા છતાં ફક્ત ભોજન અને વસ્ત્રો લઈને જ પોતાનો નિર્વાહ કરે છે.
આટલી વ્યક્તિઓનો શ્રમ અને સહયોગ, એક એક ટીપાંની જેમ એકત્ર થતું આટલું ધન અને સાધનો ક્યા ચુંબકથી ખેંચાઈને ચાલ્યાં આવે છે તે પણ એક સિદ્ધિનો ચમત્કાર છે, જે બીજે ભાગ્યે જ જોવા મળે !
ભૂતકાળમાં વારંવાર હિમાલય જવાનો અને એકાંત સાધના કરવાનો આદેશ નિભાવવો પડ્યો. રાક્ષસ, વેતાળ યા તો કોઈ સિદ્ધ-પુરુષ સાથે મુલાકાત થઈ હશે. એ બધાનું જીવન જોયું હશે. અદશ્ય અને પ્રગટ થનાર કોઈ જાદુઈ ચિરાગ જેવું હશે. આ બધી ઘટનાઓ સાંભળવાનું મન થતું હશે. તેઓ તો એમ સમજે છે કે હિમાલય એટલે જાદુનો ખજાનો, ત્યાં જતાંની સાથે જ કોઈ ચમત્કારિક બાવો ભૂતની જેમ કૂદી પડતો હશે અને જે કોઈ ત્યાં આવતું હશે તેને જાદુથી, ચમત્કારોથી મુગ્ધ કરી દેતો હશે. હકીકતમાં હિમાલયમાં મારે વધુ અંતર્મુખી થવા માટે જવું પડ્યું. બહિરંગ જીવન ઉપર પ્રસંગો છવાયેલા રહે છે અને અંતઃક્ષેત્ર પર ભાવનાઓ. ભાવનાઓનું વર્ચસ્વ જ અધ્યાત્મવાદ છે. કામનાઓ, વસ્તુઓ અને ધનની આંધળી દોટ એટલે ભૌતિકવાદ. આમ તો આપણું જીવન બંનેનું સંગમસ્થાન છે. આથી વચ્ચે વચ્ચે એકાંતમાં બહિરંગના જામેલા પ્રભાવને દૂર કરવાની જરૂર પડે છે. આત્માને પ્રકતિના સાંનિધ્યથી બની શકે તેટલો દૂર લઈ ગયો અને આત્માને પરમાત્માની નજીક લાવવા જેટલું શક્ય હતું તેટલું હિમાલયના અજ્ઞાતવાસમાં કર્યું. પરિસ્થિતિવશ આહારવિહારમાં અધિક સાત્વિકતાનો સમાવેશ થતો રહ્યો. આ ઉપરાંત સૌથી મોટો લાભ થયો ઉચ્ચસ્તરીય ભાવ સંવેદનાઓનું ઉન્નયન અને રસાસ્વાદ. એ માટે માણસોની, સાધનોની તથા પરિસ્થિતિઓની જરૂર પડતી નથી. જે કંઈ ખરું ખોટું સામે છે તેના ઉપર પોતાના ભાવચિંતનનું આરોપણ કરી એવું સ્વરૂપ બનાવી શકાય છે, જેનાથી કંઈને કંઈ જોવા મળે. કણકણમાં ભગવાનની, તેની રસ-સંવેદનાની અનુભૂતિ થવા લાગે.
જેમણે મારું “સૂનકારના સાથી” (સુનસાન કે સહચર) પુસ્તક વાંચ્યું છે તેઓ સમજ્યા હશે કે સામાન્ય પ્રસંગો અને પરિસ્થિતિઓમાં પણ પોતાની ઉચ્ચ ભાવનાઓનો સમાવેશ કરીને કેવી રીતે સ્વર્ગીય ઉમંગોથી ભરપૂર વાતાવરણ બનાવી શકાય છે અને તેમાં મગ્ન રહીને સત, ચિત અને આનંદની અનુભૂતિ થઈ શકે છે. આ પણ એક ઉચ્ચસ્તરીય સિદ્ધિ છે. એ પ્રાપ્ત કરીને હું સામાન્ય લોકોના જેવી જીવનચર્યામાં રત રહીને સ્વર્ગમાં રહેનાર દેવતાઓની જેમ આનંદમગ્ન જીવન જીવી રહ્યો છું.
અંતરમાં બ્રાહ્મણવૃત્તિ જાગતાં જ બહિરંગમાં સાધુ પ્રવૃત્તિનો ઉદય થાય તે સ્વાભાવિક છે. બ્રાહ્મણ અર્થાત લાલસાઓ સાથે સંઘર્ષ કરી શકવા યોગ્ય મનોબળનો માલિક, પ્રલોભનો અને દબાણોનો સામનો કરવામાં સમર્થ સરેરાશ ભારતીય સ્તરના નિર્વાહમાં સંતુષ્ટ. આ પરીક્ષાઓમાં ઉત્તીર્ણ થવા માટે આરંભિક જીવનમાં જ માર્ગદર્શકનું સમર્થ પ્રશિક્ષણ મળ્યું. એ હતો બ્રાહ્મણ જન્મ. માતાપિતા તો એક માંસના પિંડને જન્મ આપી ચૂક્યાં હતાં. આવા નરપશુઓનું શરીર કોણ જાણે કેટલીયેવાર ધારણ કરવું પડ્યું હશે અને ત્યાગ પણ કરવો પડ્યો હશે. તૃષ્ણાઓની પૂર્તિ માટે કોણ જાણે કેટલીય વાર પાપનાં પોટલાં બાંધવાં, ઉપાડવાં અને ઢસડવાં તેમ જ ભોગવવાં પડ્યાં હશે, પણ સંતોષ અને ગૌરવ આ જન્મ પર છે, જેને બ્રાહ્મણ જન્મ કહી શકાય. એક શરીર નરપશુનું અને બીજું નરનારાયણનું પ્રાપ્ત કરવાનો સુયોગ આ વખતે મળ્યો છે.
બ્રાહ્મણની પાસે સામર્થ્યનો ભંડાર ભરેલો રહે છે, કારણ કે શરીરયાત્રાનો ગુજારો તો બહુ જ ઓછામાં થઈ જતો હોય છે. હાથી, ઊંટ, ભેંસ વગેરેનાં પેટ મોટાં હોય છે. આથી તેને તે ભરવા માટે વધારે સમય લાગે તો તે સમજી શકાય, પણ મનુષ્ય સામે આ મુશ્કેલી નથી. દશ આંગળીઓવાળા બે હાથ, કમાવાના હજાર હુન્નરો શોધી શકે એવું મગજ, સાધનો અને કુટુંબનો સહકાર – આટલી બધી સગવડો રહેતાં કોઈને ગુજરાનમાં ન કમી પડવી જોઈએ, ન અસુવિધા. વળી પેટની લંબાઈ-પહોળાઈ તો ફક્ત છ ઈંચની જ છે. આટલું તો મોર અને કબૂતર પણ કમાઈ લે છે. મનુષ્યની સામે પોતાના ગુજરાન માટે કોઈ જ સમસ્યા નથી. થોડાક કલાકોની મહેનતમાં જ તે જરૂરિયાત પૂરી થઈ જાય છે. પછી સારો એવો સમય બચી જાય છે. જેના અંતરાલમાં સંત જાગી જાય છે તે એક જ વાત વિચારે છે કે સમય, શ્રમ,મનોયોગની જે પ્રખરતા અને પ્રતિભા પ્રાપ્ત થઈ છે તેનો ઉપયોગ ક્યાં કરવો? ક્વી રીતે કરવો?
આ પ્રશ્નનો ઉત્તર મેળવવામાં વધારે વાર નથી લાગતી. દેવમાનવોનો પુરાતન ઇતિહાસ આના માટે અનેક પ્રમાણભૂત ઉદાહરણોથી ભરેલો છે. તેમાંથી જે કોઈ પ્રિય લાગે, અનુકૂળ લાગે તેને પોતાના માટે પસંદ કરી અપનાવી શકાય છે. કેવળ દૈત્યની જ ઈચ્છાઓ અને જરૂરિયાતો પૂરી થતી નથી. કામના, વાસના અને તૃષ્ણાઓ ક્યારેય કોઈની પૂરી થઈ નથી. સાધનોનો વિપુલ ભંડાર એકત્રિત કરી તેને અતિશય પ્રમાણમાં ભોગવવાની યોજનાઓ તો ઘણા બધાએ બનાવી, પણ હિરણ્યકશિપુથી માંડીને સિકંદર સુધી કોઈ પણ એને પૂરી શક્યા નથી.
આત્મા અને પરમાત્માનું મધ્યવર્તી મિલન એટલે દેવમાનવ. આનાં બીજાં પણ ઘણાંય નામો છે. મહાપુરુષ, સંત, સુધારક, શહીદ, વગેરે. પુરાતનકાળમાં એમને ઋષિ કહેવામાં આવતા હતા. ઋષિ એટલે એવા લોકો કે જેઓ પોતાનું ગુજરાન બહુ જ ઓછામાં ચલાવે અને વધારાની શક્તિ અને સંપત્તિનો એવાં કામોમાં ઉપયોગ કરે કે જે સમયની માગને પૂરી કરે. વાતાવરણમાં સત્પ્રવૃત્તિઓનો વધારો કરે. જેઓ શ્રેષ્ઠતાના માર્ગે આગળ વધી રહ્યા છે તેમને અનુકૂળ મનોબળ મળે. જેઓ વિનાશ કરવા માટે આતુર છે તેમના કુચક્રને સફળતા ન મળે. ટૂંકમાં આવાં જ કાર્યો માટે ઋષિઓના પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ પ્રયાસો નિરંતર ગતિએ ચાલતા રહે છે. ગુજરાન કરતાં વધેલી ક્ષમતાને તેઓ આવાં કામોમાં વાપરતા રહે છે. જો તેનો હિસાબ કરવામાં આવે તો ચોક્કસ પ્રતીતિ થાય છે કે તેઓએ કેટલું મહાન કાર્ય કરી નાખ્યું. કેટલી લાંબી મંજિલ પાર કરી નાખી. આ એક એક ડગલું સતત ચાલતા રહેવાનું પરિણામ છે. એક એક ટીપું જમા કરતા રહેવાનું પરિણામ છે.
જેમાં માત્ર ભાવોન્માદ જ હોય, આચરણની દૃષ્ટિએ બધું ક્ષમ્ય હોય એવી ભક્તિ મને સમજાઈ નથી. નથી એનો કોઈ સિદ્ધાંત ગમ્યો કે નથી એ કથનના ઔચિત્યના વિવેકને સ્વીકાર્યો. આથી જ્યારે જ્યારે ભક્તિ જાગી ત્યારે અનુકરણ કરવા માટે ઋષિઓનો માર્ગ જ પસંદ પડ્યો અને જે સમય હાથમાં હતો તેને સંપૂર્ણપણે ઋષિપરંપરામાં ખર્ચવાનો પ્રયત્ન ચાલતો રહ્યો. પાછો વળીને જોઉં છું કે નિરંતર પ્રયત્નો કરનાર કણમાંથી મણ ભેગું કરે છે. ચકલી એક એક તણખલું વીણી લાવીને સરસ મજાનો માળો બનાવી દે છે. મારું પણ કંઈક આવું જ સૌભાગ્ય છે કે ઋષિપરંપરાનું અનુકરણ કરવા માટે થોડા ડગલાં ભર્યા, તો તેનું પરિણામ એ આવ્યું કે જેને સમજદાર લોકો ભવ્ય કહે છે.
વિવિધ ઋષિઓએ પોતપોતાના સમયે પોતપોતાના ભાગનાં કામો સંભાળ્યાં અને પૂરાં કર્યા હતાં. એ દિવસોમાં એવી પરિસ્થિતિ, એવા પ્રસંગો અને એટલો અવકાશ પણ હતો કે સમયની માગ પ્રમાણે પોતપોતાનાં કાર્યોને ધીરજપૂર્વક ઉચિત સમયે તેઓ પૂરાં કરતા રહી શક્યા, પણ અત્યારે તો આપત્તિકાળ છે. અત્યારના દિવસોમાં તો અનેક કામો એકસાથે ઝડપથી પૂરાં કરવાનાં છે. ઘરમાં આગ લાગે ત્યારે તેને હોલવવા માટે પ્રયત્ન કરવા ઉપરાંત બાળકોને, કપડાંલત્તાને, સરસામાન, પૈસા ટકા વગેરેને બહાર કાઢવાનું કામ પણ કરવું પડે છે. મારે આવા જ આપત્તિકાળનો સામનો કરવો પડ્યો છે અને હિમાલય યાત્રા વખતે ઋષિઓ દ્વારા સોપેલાં કાર્યોમાંથી દરેકને ઘણું ખરું એક જ સાથે બહુમુખી જીવન જીવીને સંભાળવાં પડ્યાં છે. આના માટે પ્રેરણા, દિશા અને સહાયતા મારા સમર્થ માર્ગદર્શક તરફથી મળી છે અને શરીરથી હું જે કંઈ કરવાને શક્તિમાન હતો, તે સંપૂર્ણ તત્પરતા અને તન્મયતા સાથે પૂર્ણ કરી શક્યો છું. તેમાં પૂરેપૂરી ઈમાનદારી રાખી છે. પરિણામે એ બધાં જ કાર્યો જાણે પહેલેથી જ પૂરાં કરીને ન મૂકી રાખ્યાં હોય એ રીતે પૂરાં થયાં છે! કૃષ્ણ અર્જુનનો રથ હાંક્યો અને અર્જુને ગાંડીવને ઉઠાવ્યું એ પુરાતન ઇતિહાસની વાતો હોવા છતાં મને તો મારા સંદર્ભમાં ચરિતાર્થ થતી દેખાઈ રહી છે.
યુગ પરિવર્તન જેવું મહાન કાર્ય હોય તે તો ભગવાનની ઈચ્છા, યોજના અને ક્ષમતા પર આધારિત હોય છે, પણ તેનું શ્રેય તેઓ ઋષિ, કલ્પ જીવન મુક્ત આત્માઓને આપતા રહે છે. આજ તેમની સાધનાનો-પાત્રતાનો સર્વોત્તમ ઉપાર છે. મારા માટે પણ આવું જ શ્રેય અને ઉપહાર આપવાની ભૂમિકા બની અને હું ધન્ય બની ગયો. દૂરના ભવિષ્યની ઝાંખી અત્યારથી થઈ રહી છે. આથી મને આ લખવામાં રજ માત્ર પણ સંકોચ નથી. – હવે પુરાતન કાળના ઋષિઓ પૈકી કોઈનું પણ સ્થૂળ શરીર રહ્યું નથી. તેમની ચેતના નિર્ધારિત જગ્યાએ મોજુદ છે. એ બધાની સાથે મારો પરિચય કરાવવામાં આવ્યો અને કહેવામાં આવ્યું કે આ બધાના પગલે મારે ચાલવાનું છે. એમની કાર્યપદ્ધતિ અપનાવવાની છે. દેવાત્મા હિમાલયના પ્રતીકરૂપે શાંતિકુંજ, હરિદ્વારમાં એક આશ્રમ બનાવવો અને ઋષિપરંપરાને એ રીતે કાર્યાન્વિત કરવી, જેથી યુગ પરિવર્તનની પ્રક્રિયાનું ગતિચક્ર સુવ્યવસ્થિત રૂપે ચાલવા લાગે.
જે ઋષિઓ અને તપસ્વી માનવોએ ક્યારેક હિમાલયમાં રહીને વિવિધ કાર્યો કર્યા હતાં તેની યાદ મને મારા માર્ગદર્શકે ત્રીજી હિમાલય યાત્રા વખતે વારંવાર અપાવી હતી. આમાં હતા ભગીરથ (ગંગોત્રી), પરશુરામ (યમુનોત્રી), ચરક (કેદારનાથ), વ્યાસ (બદરીનાથ), યાજ્ઞવલ્કય (ત્રિયુગી નારાયણ), નારદ (ગુપ્તકાશી), આદ્ય શંકરાચાર્ય (જ્યોતિર્મઠ), જમદગ્નિ (ઉત્તરકાશી), પતંજલિ(રુદ્રપ્રયાગ), વશિષ્ઠ (દેવપ્રયાગ), પિપ્પલાદ, સૂતશૌનક, લક્ષ્મણ, ભરત અને શત્રુઘ્ન (હૃષીકેશ), દક્ષ પ્રજાપતિ, કણાદ, અને વિશ્વામિત્ર સહિત સપ્ત ઋષિગણ (હરિદ્વાર). આ ઉપરાંત ચૈતન્ય મહાપ્રભુ, સંત જ્ઞાનેશ્વર અને તુલસીદાસજીનાં કાર્યોની ઝલક બતાવીને ભગવાન બુદ્ધના પરિવ્રાજક ધર્મચક્ર પ્રવર્તન અભિયાનને યુગાનુકૂળ પરિસ્થિતિઓમાં સંગીત, સંકીર્તન અને પ્રજ્ઞાપુરાણ કથાના માધ્યમથી દેશ-વિદેશમાં ફેલાવવાનો અને પ્રજ્ઞાવતાર દ્વારા બુદ્ધાવતારનો ઉત્તરાર્ધ પૂરો કરવાનો પણ નિર્દેશ હતો. સમર્થ રામદાસના રૂપમાં જન્મ લઈને જેવી રીતે વ્યાયામ શાળાઓ, મહાવીર મંદિરોની સ્થાપના સોળમી સદીમાં મારી પાસે કરાવવામાં આવી હતી, તેને નૂતન અભિનવ રૂપમાં પ્રજ્ઞા સંસ્થાનો, પ્રજ્ઞાપીઠો, ચરણપીઠો, જ્ઞાન મંદિર તથા સ્વાધ્યાય મંડળ દ્વારા સંપન્ન કરાવવાનો સંપ્ન હિમાલય પ્રવાસ વખતે માર્ગદર્શક દ્વારા આપી દેવામાં આવ્યો હતો.
શાંતિકુંજને દેવાત્મા હિમાલયનું પ્રતીક બનાવવા માટેનો જે નિર્દેશ મળ્યો હતો તે કાર્ય સામાન્ય ન હતું. શ્રમ અને ધન પૂરતી માત્રામાં માગી લે તેવું હતું. સહયોગીઓની સહાયતા પર પણ આધારિત હતું. આ ઉપરાંત અધ્યાત્મના આ ધ્રુવકેન્દ્રમાં સૂક્ષ્મ શરીરથી નિવાસ કરનાર ઋષિઓના આત્માઓનું આહ્વાન કરી પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા પણ કરવાની હતી. આ બધાં કામો એવાં છે, જેને દેવાલય પરંપરામાં અદ્ભુત તથા અનુપમ કહી શકાય છે. દેવતાઓનાં મંદિરો તો અનેક જગ્યાએ બન્યાં છે. તે અલગ અલગ પણ છે. એક જ જગ્યાએ બધા જ દેવતાઓની સ્થાપનાનો તો ક્યાંક સુયોગ થઈ શકે છે, પણ સમસ્ત દેવતાઓ અને ઋષિઓની એક જ જગ્યાએ પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા થઈ હોય એવું સંસારભરમાં ક્યાંય બન્યું નથી. વળી આનાથી પણ મહત્ત્વની વાત તો એ છે કે અહીં ઋષિઓના ક્રિયાકલાપોનો, પ્રવૃત્તિઓનો પરિચય અને દર્શન ફક્ત ચિનપૂજાને બદલે યથાર્થ રૂપમાં થઈ રહ્યાં છે. આ રીતે શાંતિકુંજ, બ્રહ્મવર્ચસ અને ગાયત્રી તીર્થ એક રીતે તો બધા જ ઋષિઓની કાર્યપ્રણાલીનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.
ભગવાન રામે લંકાવિજય અને રામરાજ્યની સ્થાપના નિમિત્તે મંગલાચરણના રૂપે રામેશ્વરમાં શિવ પ્રતીકની સ્થાપના કરી હતી. મારું સૌભાગ્ય છે કે મને યુગપરિવર્તન માટે સંઘર્ષ અને સર્જનના પ્રયોજન માટે દેવાત્મા હિમાલયની પ્રતિમાની પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા કરવાનો આદેશ મળ્યો. શાંતિકુંજમાં પાંચ પ્રયાગ, પાંચ કાશી, પાંચ સરિતાઓ અને પાંચ સરોવરો સહિત દેવાત્મા હિમાલયનું ભવ્ય મંદિર જોઈ શકાય છે. આમાં બધા જ ઋષિઓનાં સ્થાનોનાં દિવ્ય દર્શન છે. આને એ રીતે અદૂભુત અને અનુપમ દેવાલય કહી શકાય. જે લોકોએ હિમાલયનાં એ દુર્ગમ સ્થાનોનાં ક્યારેય દર્શન કર્યા હોય તેઓ આ નાનકડા હિમાલયનાં દર્શન કરી એ જ લાભ પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
જમદગ્નિના પુત્ર પરશુરામે ફરસીથી અનેક ઉદ્ધત અને ઉચ્છૃંખલ લોકોનાં મસ્તક કાપ્યાં હતાં. આ વર્ણન આલંકારિક પણ હોઈ શકે. એમણે યમુનોત્રીમાં તપશ્ચર્યા દ્વારા પ્રખરતાની સાધના કરી અને સર્જનાત્મક ક્રાંતિનો મોરચો સંભાળ્યો. જે વ્યક્તિઓ તત્કાલીન સમાજના નિર્માણમાં બાધક અને અનીતિમાં રચીપચી હતી એવા લોકોની વૃત્તિઓનો એમણે નાશ કર્યો. દુષ્ટ અને ભ્રષ્ટ જનમાનસના પ્રવાહને ઉલટાવીને સીધો કરવાનો પુરુષાર્થ એમણે નિભાવ્યો. આ જ આધારે તેમને ભગવાન શિવ પાસેથી “પરશુ” (ફરસી) પ્રાપ્ત થઈ હતા. ઉત્તરાર્ધમાં એમણે ફરસી ફેંકીને હાથમાં પાવડો ધારણ કર્યો. સ્થૂળ દષ્ટિએ વૃક્ષારોપણ અને સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિએ રચનાત્મક પ્રવૃત્તિઓનું બીજારોપણ કર્યું. શાંતિકુંજથી ચાલી રહેલ કલમે અને વાણીએ એ જ પરશુની ભૂમિકા નિભાવી અને અસંખ્યોની માન્યતાઓ, ભાવનાઓ, વિચારણાઓ અને પ્રવૃત્તિઓમાં ધરમૂળથી પરિવર્તન કરી દીધું છે.
ભયંકર દુષ્કાળ પડતાં પાણીના અભાવને નિવારવા માટે ભગીરથે કઠોર તપ કરી સ્વર્ગમાંથી ગંગાને ધરતી પર લાવવામાં સફળતા પ્રાપ્ત કરી, તે ભાગીરથી શીલા ગંગોત્રીની નજીક છે. ગંગા તેમના તપ અને પુરુષાર્થથી અવતરિત થઈ. આથી તે ભાગીરથી કહેવાઈ. લોકમંગળના પ્રયોજન માટે પ્રચંડ પુરુષાર્થ કરી ભગીરથ દેવી કસોટીમાં પાર ઊતર્યા અને ભગવાન શિવના કૃપા પાત્ર બન્યા. આજે ચારે બાજુ આસ્થાઓનો ભયંકર દુષ્કાળ પડ્યો છે. આને દિવ્ય જ્ઞાનની ગંગાધારાથી જ નિવારી શકાય છે. બૌદ્ધિક અને ભાવનાત્મક દુષ્કાળના નિવારણાર્થે શાંતિકુંજથી જે જ્ઞાનગંગાનો અવિરત પ્રવાહ વહી રહ્યો છે તે જોતાં આશા બંધાય છે કે આ આસ્થાનો દુકાળ દૂર થઈ જશે. સદૂભાવનાનો પ્રકાશ ચારે બાજુ ફેલાશે.
ચરકઋષિએ કેદારનાથની આસપાસનાદુર્ગમ ક્ષેત્રમાં વનૌષધિઓની શોધખોળ કરીને રોગીઓને નીરોગી કરનાર સંજીવની શોધી કાઢી હતી. શાસ્ત્રોનું કથન છે કે ચરકઋષિ વનસ્પતિ સાથે વાતો કરીને તેના ગુણ પૂછતા હતા અને યોગ્ય સમયે તેને એકઠી કરી તેના ઉપર પ્રયોગો કરતા હતા. જીવનશક્તિનું સંવર્ધન, મનોવિકારોનું શમન અને વ્યાવહારિક ગુણ, કર્મ અને સ્વભાવમાં પરિવર્તન કરવાના ગુણ ધરાવનાર અનેક ઔષધિઓ તેમના સંશોધનની દેન છે. શાંતિકુંજમાં દુર્લભ ઔષધિઓ શોધી કાઢવાના, તેમના ગુણ અને પ્રભાવને વૈજ્ઞાનિક યંત્રોના માધ્યમથી ચકાસણી કરવાના પ્રયોગો ચાલી રહ્યા છે. તેણે એક રીતે આયુર્વેદને પુનર્જીવિત કર્યો છે. સાચી ઔષધિના સેવનથી કેવી રીતે નીરોગી રહીને દિર્ધાયુષી બની શકાય છે, તે સંશોધન આ ઋષિ પરંપરાનાં પુનર્જીવન માટે કરવામાં આવી રહેલા પ્રયત્નોની કડી છે.
મહર્ષિ વ્યાસે નર અને નારાયણ પર્વતની વચ્ચે વસુધારા ધોધની નજીક વ્યાસગુફામાં ગણેશજીની મદદથી પુરાણો લખવાનું કાર્ય કર્યું. ઉચ્ચસ્તરીય કાર્ય માટે એકાંત, શાંત અને સતોગુણી વાતાવરણ જરૂરી હતું. આજની પરિસ્થિતિઓમાં જ્યારે પ્રેરણાદાયી સાહિત્યનો અભાવ છે, પુરાતન ગ્રંથો લુપ્ત થઈ રહ્યા છે ત્યારે મેં આજથી પચ્ચીસ વર્ષ પહેલાં ચાર વેદ, અઢાર પુરાણ, ૧૦૮ ઉપનિષદ, છ દર્શન શાસ્ત્રો, ૨૪ ગીતાઓ, આરણ્યક, બ્રાહ્મણગ્રંથો વગેરેનું ભાષ્ય કરી જનહિતાય સરળ અને વ્યાવહારિક બનાવીને મૂકી દીધું હતું. આની સાથે જ જનસમુદાયની દરેક સમસ્યાઓના વ્યાવહારિકસમાધાન માટેયુગાનુકૂળ સાહિત્ય સતત લખ્યું છે, જેણે લાખો વ્યક્તિઓના મન – મસ્તિષ્કને પ્રભાવિત કરીને સાચી દિશા આપી છે. પ્રજ્ઞાપુરાણના ૧૮ ભાગ તદ્દન નવું સર્જન છે, જેમાં કથા સાહિત્યના માધ્યમથી ઉપનિષદોના તત્ત્વજ્ઞાનને જન સુલભ બનાવવામાં આવ્યું છે.
પતંજલિ ઋષિએ રુદ્રપ્રયાગમાં અલકનંદા અને મંદાકિની નદીના સંગમ સ્થાનમાં રહીને યોગવિજ્ઞાનના વિવિધ પ્રયોગોનો આવિષ્કાર અને તેનું પ્રચલન કર્યું હતું. એમણે પ્રમાણિત કર્યું કે માનવીય કાયામાં ગુપ્ત ઊર્જાનો ભંડાર છુપાયેલો છે. આ શરીરતંત્રનાં ઊર્જાકેન્દ્રોને પ્રસુપ્ત અવસ્થામાંથી જાગૃત કરી મનુષ્ય દેવમાનવ બની શકે છે. રિદ્ધિ-સિદ્ધિ સંપન્ન બની શકે છે. શાંતિકુંજમાં યોગ સાધનાના વિવિધ નિયમો યોગત્રયી, કાયાકલ્પ અને આસન – પ્રાણાયામના માધ્યમથી આ માર્ગ પર ચાલનાર જિજ્ઞાસુ સાધકોની કીમતી ઉપકરણોથી શારીરિક-માનસિક પરીક્ષા સુયોગ્ય ચિકિત્સકો પાસે કરાવીને સાધના બતાવવામાં આવે છે અને ભાવિ જીવનસંબંધી માર્ગદર્શન આપવામાં આવે છે.
યાજ્ઞવલ્કયએત્રિયુગી નારાયણમાં રહીને યજ્ઞવિદ્યાની શોધ કરી હતી. તેના ભેદ-ઉપભેદોનું પરિણામ મનુષ્ય અને સમગ્ર જીવ – જગતના સ્વાથ્થસંવર્ધન માટે, વાતાવરણની શુદ્ધિ, વનસ્પતિ સંવર્ધન અને વરસાદ વરસાવવા રૂપે પરીક્ષણ કર્યું હતું. હિમાયેલના આ દુર્ગમ સ્થાનમાં એક યજ્ઞકુંડ છે અને તેમાં અખંડ અગ્નિ છે, જેને શિવપાર્વતીના લગ્ન સમયથી અખંડ માનવામાં આવે છે. આ તે પરંપરાની પ્રતીક અગ્નિ શિખા છે. આજે વિજ્ઞાનની લુપ્ત થઈ ગયેલી શૃંખલાને ફરીથી શોધીને સમયને અનુરૂપ અન્વેષણ કરવાની જવાબદારી બ્રહ્મવર્ચસ શોધ સંસ્થાને પોતાના માથે લીધી છે. યજ્ઞોપચાર પદ્ધતિ (યજ્ઞપેથી)ના સંશોધન માટે સમયને અનુરૂપ આધુનિક સાધનોથી સુસજ્જ એવી એક સર્વાગ સંપૂર્ણ પ્રયોગશાળા બ્રહ્મવર્ચસ્ શોધ સંસ્થાનના પ્રાંગણમાં મધ્યમાં બનાવવામાં આવી છે. વનૌષધિયજનથી શારીરિક અને માનસિક રોગોનો ઉપચાર, મનોવિકારોનું શમન, સંજીવની શક્તિનો વધારો, પ્રાણવાન વર્ષા અને વાતાવરણને સંતુલિત કરવાના પ્રયોગો અને તેનાં પરિણામો જોઈ જિજ્ઞાસુઓ આશ્ચર્યચકિત રહી જાય છે.
વિશ્વામિત્રને ગાયત્રી મહામત્રના દ્રષ્ટા અને નૂતન સૃષ્ટિના સટ્ટા, માનવામાં આવ્યા છે. તેમણે સપ્તર્ષિઓ સહિત જે સ્થાનમાં તપ કરી અને આદ્યશક્તિનો સાક્ષાત્કાર કર્યો હતો તે પાવન ભૂમિ આ શાંતિકુંજ, ગાયત્રી તીર્થની જ છે. જેને મારા માર્ગદર્શકે દિવ્યચક્ષુઓ દ્વારા બતાવી હતી અને આશ્રમ નિર્માણ માટે પ્રેરણા આપી હતી. વિશ્વામિત્રની સર્જન સાધનાના સૂક્ષ્મ સંસ્કારો અહીં સધન છે. મહાપ્રજ્ઞાને યુગશક્તિનું રૂપ આપવા, તેમની ચોવીસ મૂર્તિઓની સ્થાપના કરી સમગ્ર રાષ્ટ્ર અને વિશ્વમાં આદ્યશક્તિનો વસુધૈવ કુટુંબકમ્ અને સદ્બુદ્ધિની પ્રેરણાવાળો સંદેશ અહીંથી જ ઉદૂર્ઘોષિત થયો. અનેક સાધકોએ અહીં ગાયત્રી અનુષ્ઠાનો કર્યા છે અને આત્મિક ક્ષેત્રમાં સફળતા પ્રાપ્ત કરી છે. શબ્દશક્તિ અને સાવિત્રી વિદ્યા ઉપરનું વૈજ્ઞાનિક સંશોધન વિશ્વામિત્ર પરંપરાનું જ પુનર્જીવન છે.
જમદગ્નિનું ગુરુકુળ – આરણ્યક ઉત્તરકાશીમાં આવેલું હતું. બાળકો તથા વાનપ્રસ્થોના શિક્ષણની સંપૂર્ણ વ્યવસ્થા ત્યાં થતી હતી. અલ્પકાલીન સાધના, પ્રાયશ્ચિત્ત તથા અન્ય સંસ્કારો કરાવવાની તથા પ્રૌઢોને શિક્ષણ આપવાની અહીં સમુચિત વ્યવસ્થા હતી. પ્રખર વ્યક્તિઓ તૈયાર કરવાનું, વાનપ્રસ્થો અને પરિવ્રાજકો જેવા લોકસેવકો તૈયાર કરવાનું શિક્ષણ, ગુરુકુળમાં બાળકોને નૈતિક શિક્ષણ તથા શિલ્પી વિદ્યાલયમાં સમાજ નિર્માણની વિદ્યાનું શિક્ષણ – આ ઋષિ પરંપરાને આગળ વધારવા માટે શાંતિકુંજ દ્વારા સંચાલિત ક્રિયા-ક્લાપો આવા જ છે.
દેવર્ષિ નારદે ગુપ્ત કાશીમાં તપશ્ચર્યા કરી. તે હમેશાં પોતાના વીણા વાદન દ્વારા જનજાગરણનું કાર્ય કરતા રહેતા હતા. તેમણે સત્પરામર્શ દ્વારા ભક્તિ ભાવનાઓને જાગૃત તથા વિકસિત કરી હતી. શાંતિકુંજના યુગગાયન શિક્ષણ વિદ્યાલયે અત્યાર સુધીમાં હજારો પરિવ્રાજકોને પ્રશિક્ષણ આપીને તૈયાર કર્યા છે. આ તૈયાર થયેલ પરિવ્રાજકો પોતપોતાના ક્ષેત્રમાં એક્લા અથવા તો સમૂહમાં જીપટોળી દ્વારા ભ્રમણ કરીને નારદ પરંપરાનું અનુકરણ કરી રહ્યા છે.
રામને યોગવાશિષ્ઠનો ઉપદેશ આપનાર વશિષ્ઠ ઋષિ દેવપ્રયાગમાં ધર્મ અને રાજનીતિનો સમન્વય ચલાવતા હતા. ઈ.સ. ૧૯૩૦ થી ૧૯૪૭ સુધી શાંતિકુંજના સૂત્રધારે આઝાદીની લડત વખતે જેલમાં જઈ કઠોર યાતનાઓ પણ સહન કરી છે. પછીથી સાહિત્યના માધ્યમથી સમાજ અને રાષ્ટ્રને માર્ગદર્શન પૂરું પાડ્યું છે. ધર્મ અને રાજનીતિના સમન્વય માટે જે કંઈ થઈ શક્યું તે કર્યું છે અને પૂરા મનોયોગ સાથે કરી રહ્યો છું.
આદ્ય શંકરાચાર્યએ જ્યોતિર્મઠમાં તપ કર્યું અને દેશના ચાર ખૂણે ચાર ધામોની સ્થાપના કરી. વિભિન્ન સંસ્કૃતિઓનો સમન્વય કરવો અને ધાર્મિક સંસ્થાઓના માધ્યમથી જનજાગરણ કરવું તે તેમનું લક્ષ્ય હતું. શાંતિકુંજના તત્ત્વાવધાનમાં ૨૪૦ ગાયત્રી શક્તિપીઠોનું નિર્માણ થયું છે, જ્યાંથી ધર્મધારણાને સમુન્નત કરવાનું કાર્ય નિરંતર ચાલતું રહે છે. આ ઉપરાંત પણ મકાન વગરનાં હરતાંફરતાં પ્રજ્ઞા સંસ્થાનો અને સ્વાધ્યાય મંડળો દ્વારા સમગ્ર દેશમાં ચેતના કેન્દ્રો ઠેર ઠેર કામ કરી રહ્યાં છે. તમામ કેન્દ્રો ચારેય ધામોની પરંપરામાં પોતપોતાના ક્ષેત્રમાં યુગચેતનાનો આલોક ફેલાવી રહ્યાં છે.
મહર્ષિ પિપ્પલાદે હૃષીકેશની નજીકમાં જ અન્નનો મન પર કેવો પ્રભાવ પડે છે તેનું સંશોધન કર્યું હતું. તેઓ પીપળાના વૃક્ષનાં ફળો પર નિર્વાહ કરીને આત્મસંયમ દ્વારા ઋષિત્વ પામી શક્યા. મેં ચોવીસ વર્ષ સુધી જવની રોટલી અને છાશ ઉપર રહીને ગાયત્રી અનુષ્ઠાનો કર્યા. આ ઉપરાંત આજીવન બાફેલો આહાર અને અન્ન તથા શાકભાજી પર રહ્યો. અત્યારે પણ બાફેલાં અનાજ અને લીલી વનસ્પતિઓના કલ્પ પ્રયોગની પ્રતિક્રિયાનું સંશોધન શાંતિકુંજમાં “અમૃતાશન શોધ’ નામથી ચાલી રહ્યું છે. હૃષીકેશમાં જ રહીને સૂત શૌનક ઋષિ દરેક જગ્યાએ કથા વાંચન દ્વારા પુરાણકથાનાં જ્ઞાન સત્રો કરાવતા હતા, પ્રજ્ઞાપુરાણનું કથા વાચન એટલું તો પ્રચલિત થયું છે કે લોકો તેને યુગ પુરાણ કહે છે. તેના ચાર ભાગ છપાઈ ગયા છે. હજુ ચૌદ ભાગ પ્રકાશિત થવાના છે. – હરિદ્વારમાં હરકી પૈડીમાં સર્વમેધ યજ્ઞમાં હર્ષવર્ધને પોતાની તમામ સંપત્તિ તક્ષશિલા વિશ્વ વિદ્યાલયના નિર્માણમાં આપી દીધી હતી. શાંતિકુંજના સૂત્રધારે પોતાની તમામ સંપદા ગાયત્રી તપોભૂમિ તથા જન્મભૂમિમાં વિદ્યાલયના નિર્માણ માટે આપી દીધી. પોતાના માટે કે બાળકો માટે આમાંથી એક પૈસો પણ રાખ્યો નથી. હવે આ પરંપરાને કાયમ માટે શાંતિકુંજમાં સ્થાયી રૂપે જોડાતા લોકસેવકો નિભાવી રહ્યા છે.
કણાદ ઋષિએ અથર્વવેદની શોધ પરંપરા હેઠળ પોતાના સમયમાં અણુવિજ્ઞાનના વૈજ્ઞાનિક અધ્યાત્મવાદનું સંશોધન કર્યું. બુદ્ધિવાદીઓને ગળે ઉતારવા માટે સમયને અનુરૂપ આપ્ત વચનોની સાથેસાથે તર્ક, તથ્ય અને પ્રમાણ પણ અનિવાર્ય છે. બ્રહ્મવર્ચસ્ શોધ સંસ્થાનમાં અધ્યાત્મ (દેવ) અને વિજ્ઞાન (રાક્ષસ) ના સમન્વયનું સમુદ્ર મંથન ચાલી રહ્યું છે. ફક્ત દાર્શનિક સંશોધન જ નહિ, પણ વૈજ્ઞાનિક પ્રમાણો રજૂ કરવાં તે એની સૌથી મોટી વિશેષતા છે. શાંતિકુંજની ઉપલબ્ધિઓ તરફ સમગ્ર સંસાર મોટી મોટી આશાઓ રાખીને બેઠો છે.
બુદ્ધના પરિવ્રાજકો દીક્ષા લઈને સંસારભરમાં ધર્મચક્ર પ્રવર્તન માટે નીકળ્યા હતા. શાંતિકુંજમાં, માત્ર પોતાના દેશમાં જ ધર્મપ્રસાર માટે નહિ, પણ જગતના બધા જ દેશોમાં જ દેવ – સંસ્કૃતિનો સંદેશ પહોંચાડવા માટે પરિવ્રાજકોને દીક્ષિત કરવામાં આવે છે. અહીં આવનાર પરિજનોને ધર્મ ચેતનાથી ભરી દેવામાં આવે છે. ભારતમાં જ ઘણુંખરું એક લાખ પ્રજ્ઞાપુત્રો સતત પ્રવ્રજયા કરી ઘેર ઘેર અલખ જગાવવાનું કાર્ય કરી રહ્યા છે.
આર્યભટ્ટે સૌરમંડળના બધા જ ગ્રહ-ઉપગ્રહોનું ગણિત ગણી એ જ્ઞાન મેળવ્યું હતું કે સૌરમંડળ પૃથ્વી સાથે શું આદાન-પ્રદાન કરે છે અને તેના આધારે પૃથ્વીનું વાતાવરણ અને સમગ્ર પ્રાણી-સૃષ્ટિ કેવી રીતે પ્રભાવિત થાય છે. શાંતિકુંજમાં એક વેધશાળા બનાવવામાં આવી છે અને તેની સાથે આધુનિક યંત્રોનું જોડાણ કરી જયોતિર્વિજ્ઞાનનું સંશોધન કાર્ય કરવામાં આવી રહ્યું છે. દશ્ય ગણિત પંચાંગ અહીંની એક અનોખી ભેટ છે.
ચૈતન્ય મહાપ્રભુ, સંત જ્ઞાનેશ્વર, સમર્થ ગુરુ રામદાસ, પ્રાણનાથ મહાપ્રભુ, રામકૃષ્ણ પરમહંસ વગેરે તમામ મધ્યકાલીન સંતોની ધર્મધારણાના વિસ્તારની પરંપરાનું અનુસરણ શાંતિકુંજમાં કરવામાં આવ્યું છે.
સૌથી મહત્ત્વની બાબત તો એ છે કે આશ્રમનું વાતાવરણ એટલા પ્રબળ સંસ્કારોથી યુક્ત છે કે અહીં આવનાર કોઈ પણ વ્યક્તિ સહજ રીત અધ્યાત્મ તરફ ખેચાય છે. તેનું કારણ અહીં સૂક્ષ્મ સત્તાધારી ઋષિઓની હાજરી છે. તેઓ મારા વડે સંપન્ન થઈ રહેલ કાર્યોને પુનર્જીવિત થતાં જોઈ ચોક્કસ પ્રસન્ન થતા હશે અને ભાવપૂર્ણ આશીર્વાદ આપતા હશે. ઋષિઓના તપના પ્રતાપથી જ આ ધરતી દેવ માનવોથી ધન્ય બની છે. વાલ્મીકિ આશ્રમમાં લવ અને કુશ તથા કવિ આશ્રમમાં ચક્રવર્તી ભરતનો વિકાસ થયો હતો. કૃષ્ણ અને રુક્મિણીએ બદ્રીનારાયણમાં તપ કરી પ્રદ્યુમ્નને જન્મ આપ્યો હતો. પવન અને અંજનીએ તપસ્વી પૂષાના આશ્રમમાં બજરંગબલીને જન્મ આપ્યો. આ હિમાલય ક્ષેત્રમાં કરેલી તપ સાધનાનાં જ ચમત્કારી વરદાનો હતાં.
સંસ્કારવાન ક્ષેત્ર અને તપસ્વીઓના સંપર્ક-લાભનાં અનેક ઉદાહરણો છે. સ્વાતિ નક્ષત્રમાં વરસાદનું ટીપું છીપમાં પડવાથી મોતી, વાંસમાં વંશલોચન અને કેળમાં કપૂરનું નિર્માણ થાય છે.ચંદનની નજીક ઊગેલાં ઝાઝાંખરાં પણ સુગંધિત બની જાય છે. પારસનો સ્પર્શ કરી લોખંડ સોનું બની જાય છે. મારા માર્ગદર્શક સૂક્ષ્મ શરીરથી પૃથ્વીના સ્વર્ગ જેવા હિમાલયમાં સૈકાઓથી રહે છે જેના દ્વારે હું બેઠો છું. મારી બેટરી ચાર્જ કરવા માટે મને સમયાંતરે બોલાવતા રહે છે. જ્યારે પણ નવું કામ સોંપવાનું હોય છે ત્યારે તેઓ નવી શક્તિ આપવા માટે મને બોલાવે છે અને પાછા આવતી વખતે મને લખલૂટ શક્તિનો ભંડાર આપી રવાના કરે છે તેનો મને અનુભવ થયો છે.
હું પ્રજ્ઞાપુત્રોને જાગૃત આત્માઓને યુગપરિવર્તનના કાર્યમાં રીંછ વાનર, ગ્વાલ બાલની ભૂમિકા નિભાવવાની શક્તિ આપવા માટે શિક્ષણ આપવા અને સાધના કરાવવા માટે ઘણીવાર શાંતિકુંજ બોલાવતો રહું છું. આ સ્થાનની પોતાની આગવી વિશેષતા છે. ગંગાની ગોદ, હિમાલયની છાયા, પ્રાણચેતનાથી ભરપૂર વાતાવરણ અને દિવ્ય સંરક્ષણ અહીં ઉપલબ્ધ છે. અહીં થોડોક સમય પણ રહેનારાઓ પોતાનામાં કાયકલ્પ જેવું પરિવર્તન થયાનું અનુભવે છે. એમને લાગે છે કે ખરેખર કોઈ જાગૃત તીર્થમાં નિવાસ કરીને અભિનવ ચેતના પ્રાપ્ત કરીને પાછા આવી વા છીએ. આ એક પ્રકારનું આધ્યાત્મિક સેનેટોરિયમ છે.
સાઠ વર્ષથી ચાલતો અખંડ દીપક, નવકુંડી યજ્ઞ શાળામાં નિત્ય બે કલાક યજ્ઞ, બંને નવરાત્રિમાં ૨૪-૨૪ લાખનાં ગાયત્રી મહાપુરશ્ચરણ, સાધના આરણ્યકમાં નિત્ય ઉપાસકો દ્વારા નિયમિત ગાયત્રી અનુષ્ઠાન વગેરેથી મલયાચલ પર્વત ઉપર ચંદન વૃક્ષોનું મનગમતી સુગંધ જેવા દિવ્ય વાતાવરણનું અહીં નિર્માણ થાય છે. સાધના કર્યા વગર પણ અહીં એવો આનંદ આવે છે, જાણે કે સમય તપમાં જ પસાર થયો છે. અહીં સતત દિવ્ય અનુભૂતિ થતી રહે છે એ જ શાંતિકુંજ ગાયત્રી તીર્થની વિશેષતા છે. આ સંસ્કારિત સિદ્ધપીઠ છે. કારણ કે અહીં સૂક્ષ્મ-શરીરધારી એ બધા જ ઋષિઓ તેમના ક્રિયાકલાપો રૂપે વિદ્યમાન છે, જેમનું વર્ણન અહીં કરવામાં આવ્યું છે.
ઉપર્યુક્ત વર્ણનમાં ઋષિ-પરંપરાની કેટલીક તૂટતી કડીઓને જોડવાનો એ ઉલ્લેખ છે, જેને બ્રહ્મવર્ચસ શોધ સંસ્થાન અધ્યાત્મ અને વિજ્ઞાનનો સમન્વય કરવાનો પ્રયત્ન કરી રહ્યું છે. આવા પ્રસંગો એક નહિ પણ અનેક છે, જેના ઉપર છેલ્લાં ૭૦ વર્ષોથી કામ ચાલી રહ્યું છે. એ સિદ્ધ કરવામાં આવી રહ્યું છે કે લગન તથા તત્પરતાયુક્ત ઉચ્ચ સ્તરીય પ્રયોગો કરવામાં આવે તો તેનાં પરિણામો કેટલાં મહત્ત્વપૂર્ણ હોય છે.
મારા જીવનનું સૌથી મોટું અને મહત્ત્વનું કામ એક જ છે કે વાતાવરણને બદલવા માટે દેશ્ય અને અદશ્ય પ્રયત્નો કરવામાં આવે. અત્યારે આસ્થા સંકટ સર્વત્ર વ્યાપેલું છે. લોકો નીતિ અને મર્યાદાને તોડવા માટે ખરાબ પ્રયાસો કરી રહ્યા છે. પરિણામે અનાચારોની અભિવૃદ્ધિના કારણે ચારે બાજુ અનેક સંકટો છવાઈ ગયાં છે. નથી વ્યક્તિ સુખી, નથી સમાજમાં સ્થિરતા. સમસ્યાઓ,વિપત્તિઓ તથા વિભીષિકાઓ નિરંતર વધી રહ્યાં છે. સુધારણાના પ્રયત્નો ક્યાંય સફળ થતા નથી. સ્થિર સમાધાન માટે લોકમાનસનો પરિષ્કાર અને સમ્પ્રવૃત્તિઓનું સંવર્ધન આ જ બે ઉપાયો છે. આ બંને ઉપાયો પ્રત્યક્ષ રચનાત્મક, સંગઠનાત્મક અને સુધારાત્મક પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા અને પરોક્ષ આધ્યાત્મિક ઉપાયો દ્વારા પણ ચાલવા જોઈએ. ગત વર્ષોમાં આ જ કરવામાં આવ્યું છે. મારા સંપૂર્ણ સામર્થ્યને આમાં જ હોમી દેવામાં આવ્યું છે. એનાં આશ્ચર્યજનક પરિણામો આવ્યાં છે અને હવે જે કંઈ થશે તે અકથ્ય હશે.
એક શબ્દમાં કહેવું હોય તો આ બ્રાહ્મણ મનોભૂમિ દ્વારા અપનાવેલી સંત પરંપરા અપનાવવામાં દાખવેલી તત્પરતા છે. આવા પ્રયત્નોમાં જોડાયેલા લોકો પોતાનું કલ્યાણ તો કરે જ છે, સાથે બીજાઓનું પણ કરે છે.
મથુરાથી પ્રયાણ કર્યા પછી હિમાલયથી છ મહિના પછી હું હરિદ્વારમાં એ સ્થાને પહોંચ્યો. જે સ્થળે શાંતિકુંજના એક નાનકડા મકાનમાં માતાજી અને તેમની સાથે દેવકન્યાઓને રહેવા લાયક નિર્માણ હું પહેલાં કરાવી ચૂક્યો હતો. હવે વધારે જમીન લઈ ફરી નિર્માણ-કાર્ય શરૂ કર્યું. ઈચ્છા ઋષિ આશ્રમ બનાવવાની હતી. સૌ પ્રથમ અમારા માટે, સહકર્મીઓ માટે, અતિથિઓ માટે નિવાસસ્થાન અને ભોજનાલય બનાવવામાં આવ્યાં.
આ આશ્રમ ઋષિઓનું, દેવાત્મા હિમાલયનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. આથી ઉત્તરાખંડનું, ગંગાનું પ્રતીક દેવાલય અહીં બનાવવામાં આવ્યું. આ ઉપરાંત સાત મુખ્ય અને અન્ય શ્રેષ્ઠ ઋષિઓની પ્રતિમાઓની સ્થાપનાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી. આદ્યશક્તિ ગાયત્રીનું મંદિર તથા પાણી માટે કૂવાઓનું નિર્માણ કરાવ્યું. આ સાથે પ્રવચન ખંડનું પણ નિર્માણ કર્યું. આ બધું ઊભું કરવામાં લગભગ બે વર્ષ લાગી ગયાં. હવે જ્યારે રહેવા માટે યોગ્ય વ્યવસ્થા થઈ ગઈ ત્યારે મેં અને માતાજીએ નવનિર્મિત શાંતિકુંજને અમારું તપસ્થાન બનાવ્યું. આ સાથે અખંડ દીપક પણ હતો. તેના માટે એક ઓરડી તથા ગાયત્રી મૂર્તિની સ્થાપના કરવાની વ્યવસ્થા પહેલેથી જ થઈ ગઈ હતી.
આ નિર્જન પડેલી જમીનમાં પ્રસુપ્ત પડેલા સંસ્કારોને જગાડવા માટે ૨૪ લાખનાં ૨૪ અખંડ પુરશ્ચરણ કરાવવાનાં હતાં. આના માટે ૯ કુમારિકાઓની વ્યવસ્થા કરી. શરૂઆતમાં ચાર કલાક સવારમાં અને ચાર કલાક રાત્રે તેઓ પોતાની સોપેલી ફરજ બજાવતી. પાછળથી એમની સંખ્યા ૨૭ ની થઈ. ત્યારે સમય ઓછો કરી દેવામાં આવ્યો. એમને દિવસ દરમિયાન માતાજી ભણાવતાં. છ વર્ષ પછી આ બધી કુમારિકાઓએ ગ્રેજ્યુએટ અને પોસ્ટ ગ્રેજયુએટ કક્ષા સુધીનો અભ્યાસ શરૂ કર્યો. વીસ-પચ્ચીસ વર્ષની ઉંમર થતાં તેમના માટે યોગ્ય ઘર અને વરની વ્યવસ્થા કરી તમામનાં લગ્ન કરી દેવામાં આવ્યાં.
આ પહેલાં સંગીત અને પ્રવચનનું વધારાનું શિક્ષણ પણ આપવામાં આવ્યું. દેશવ્યાપી સ્ત્રી જાગરણ માટે જીપમાં પાંચ-પાંચની ટુકડી બનાવીને મોકલવામાં આવી. ત્યાં સુધીમાં તો અભ્યાસ કરનાર કન્યાઓની સંખ્યા ૧૦૦ કરતાં પણ વધી ગઈ હતી. એમના પરિભ્રમણથી દેશના નારીસમાજ ઉપર વધારે પ્રભાવ પડ્યો. – હરિદ્વારમાં જ તેજસ્વી કાર્યકર્તાઓને તૈયાર કરવાનો કાર્યક્રમ હાથમાં લેવામાં આવ્યો. આ માટે પ્રાણ પ્રત્યાવર્તન સત્ર, એક એક મહિનાનાં યુગશિલ્પી સત્રો તથા વાનપ્રસ્થ સત્રો પણ ચાલુ કરવામાં આવ્યાં. સામાન્ય ઉપાસકો માટે નાનાં-મોટાં ગાયત્રી પુરશ્ચરણોની શૃંખલા પણ ચાલુ કરી દેવામાં આવી. ગંગાનો કિનારો, હિમાલયોની છાયા, દિવ્ય વાતાવરણ, પ્રાણવાન માર્ગદર્શન વગેરે સગવડો જોઈને પુરશ્ચરણ કરનારાઓ પણ સેંકડોની સંખ્યામાં નિરંતર આવવા લાગ્યા. પૂર્ણ સમય આપનાર વાનપ્રસ્થોનું પ્રશિક્ષણ પણ અલગ રીતે ચાલતું રહ્યું. બંને પ્રકારના સાધકો માટે ભોજનની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી.
આ નવી સંખ્યા સતત વધવા માંડી. ઋષિપરંપરાને પુનર્જીવિત કરવા માટે આની જરૂર પણ હતી, કે સુયોગ્ય આત્મદાની પૂર્ણ સમય આપીને હાથમાં લીધેલા મહાન કાર્યને પૂર્ણ કરવા માટે જરૂરી આત્મબળ પ્રાપ્ત કરે અને તે પછી વિશાળ કાર્યક્રમમાં લાગી જાય.
વધતા જતા કાર્યને જોઈને ગાયત્રીનગરમાં ર૪૦ ક્વાર્ટર્સ બનાવવાં પડ્યાં. એક હજાર માણસો એકસાથે પ્રવચનમાં બેસી શકે તેટલો મોટો પ્રવચન ખંડ બનાવવો પડ્યો. આ ભૂમિને વધારે સંસ્કારવાન બનવાની હતી. આથી નવકુંડી યજ્ઞશાળામાં સવારમાં બે કલાક નિત્ય યજ્ઞ કરવાની વ્યવસ્થા કરી અને આશ્રમમાં સ્થાયી રહેનારાઓ તથા પુરશ્ચરણકર્તાઓ માટે જપની વ્યવસ્થા એવી રીતે કરવામાં આવી કે જેથી દરરોજ ૨૪ લાખ ગાયત્રી મહાપુરશ્ચરણ સંપન્ન થતું રહે. જરૂરી કામકાજ માટે એક નાનું છાપખાનું પણ શરૂ કરવું પડ્યું. આ બધાં કામોનું નિર્માણ અને નિભાવનું કામ આજ સુધી બરાબર ચાલતું રહ્યું છે. આ દરમિયાન બ્રહ્મવર્ચસ શોધ સંસ્થાન માટે એક વિશાળ ભવનનું નિર્માણ કામ શરૂ કરી દીધું. આ બધાં જ કાર્યોના નિર્માણમાં લગભગ ચાર વર્ષ લાગી ગયાં. આ સાથે એ કામો પણ શરૂ કરી દીધાં કે જે પૂરાં કરવાથી ઋષિપરંપરા પુનર્જીવિત થઈ શકે. જેમ જેમ સગવડો વધતી ગઈ તેમ તેમ નવાં કાર્યો હાથમાં લેવામાં આવ્યાં અને કંઈક કહી શકાય તેટલી પ્રગતિ કરી.
ભગવાન બુદ્ધ નાલંદા અને તક્ષશિલા જેવાં વિદ્યાલયોના સ્તરના વિહારો બનાવ્યા હતા અને તેમાં પ્રશિક્ષિત કરીને કાર્યકર્તાઓને દેશના ખૂણેખૂણે અને વિદેશોમાં મોકલ્યા હતા. ધર્મચક્ર પ્રવર્તનની યોજના ત્યારે જ પૂરી થઈ શકી હતી.
ભગવાન શંકરાચાર્યએ દેશના ચારે ખૂણામાં ચારધામ બનાવ્યાં હતાં અને તેમના માધ્યમથી દેશમાં ફેલાયેલ અનેક મતમતાંતરોને એક સૂત્રમાં પરોવ્યા હતા. બંનેએ પોતપોતાના કાર્યક્ષેત્રમાં કુંભ સ્તરનાં વિશાળ સંમેલનો અને સમારંભોની વ્યવસ્થા કરી હતી. જેથી ઋષિઓનો મુખ્ય સંદેશો ત્યાં આવનારાઓ દ્વારા ઘેરઘેર પહોંચાડી શકાય.
આ બંનેના ક્રિયાલાપોને હાથમાં લેવામાં આવ્યા. નિશ્ચય કરવામાં આવ્યો કે ગાયત્રી શક્તિપીઠો અને પ્રજ્ઞા સંસ્થાનોના નામથી દેશના ખૂણેખૂણે ભવ્ય દેવાલયો અને કાર્યાલયો બનાવવામાં આવે, જ્યાં કેન્દ્ર બનાવીને નજીકના વિસ્તારમાં કામ કરી શકાય, જેને પ્રજ્ઞા મિશનનો પ્રાણસંકલ્પ કહી શકાય. વાત અશક્ય લાગતી હતી, પણ પ્રાણવાન પરિજનોને શક્તિપીઠ નિર્માણનો સંકલ્પ આપવામાં આવ્યો અને બે વર્ષમાં જ ભારતમાં ૨૪૦૦ ભવનો તૈયાર થઈ ગયાં. એ વિસ્તારના કાર્યકર્તાઓ અને કેન્દ્ર માની યુગચેતનાના આલોકનું વિતરણ કરવાના અને ઘેરે ઘેર અલખ જગાવવાના કાર્યમાં લાગી ગયા. આ એટલું વિશાળ અને એટલું અદ્ભુત કાર્ય છે કે જેની સરખામણીમાં ખ્રિસ્તી મિશનરીઓ દ્વારા કરવામાં આવેલાં નિર્માણ-કાર્યો પણ ઝાંખાં પડી જાય છે. અમારાં નિર્માણ કાર્યોમાં જન જનનું અંશદાન જોડાય છે. આથી તે દરેકને પોતાનું જ લાગે છે, જ્યારે ચર્ચ અને અન્ય મોટાં મંદિરો મોટી રકમ મેળવીને બનાવવામાં આવે છે.
આ ઉપરાંત હરતીફરતી પ્રજ્ઞાપીઠોની યોજના બનાવી. એક કાર્યકર્તા એક સંસ્થા ચલાવી શકે છે. આ સંસ્થાઓ તો ચાલતી ગાડીઓ છે. આને કાર્યકર્તાઓ પોતાના નગર તથા નજીકનાં ક્ષેત્રોમાં હાથથી ધકેલીને લઈ જાય છે. પુસ્તકો ઉપરાંત વધારાનો સામાન પણ એ કોઠીમાં ભરેલો રહે છે. આ ચાલતાં પુસ્તકાલયો- જ્ઞાનરથો અપેક્ષા કરતાં વધુ સગવડવાળાં હોઈ બે વર્ષમાં ૧૨ હજાર જેટલાં બની ગયાં. સ્થિર પ્રજ્ઞાપીઠો અને ચાલતાં પ્રજ્ઞા સંસ્થાનોના માધ્યમથી પ્રતિદિન એક લાખ વ્યક્તિઓ આનાથી પ્રેરણાઓ મેળવે છે.
આ ઉપરાંત ઉપર્યુક્ત દરેક સંસ્થાનોનો વાર્ષિકોત્સવ ઉજવવાનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો, જેમાં એ વિસ્તારના ઓછામાં ઓછા એક હજાર કાર્યકર્તાઓ એકઠા થાય. ચાર દિવસ સંમેલન ચાલે. નવા વર્ષનો સંદેશ સંભળાવવા માટે કન્યાઓની ટુકડીઓની જેમ જ હરિદ્વારથી પ્રચાર મંડળીઓ મોકલવાનો પ્રબંધ કરવામાં આવ્યો. જેમાં ચાર ગાયક અને એક વક્તાને મોકલવામાં આવ્યા. પાંચ પ્રચારકોની ટુકડી માટે જીપગાડીઓની વ્યવસ્થા કરવી પડી, જેથી કાર્યકર્તાઓનો સામાન, કપડાં, સંગીતના સાધનો, લાઉડ સ્પીકર વગેરે સામાનને સરળતાથી લઈ જઈ શકાય. ડ્રાઈવર પણ આપણો કાર્યકર્તા જ હોય છે, જેથી તે પણ છઠ્ઠા કાર્યકર્તાનું કામ કરી શકે. હવે દરેક પ્રચારકને જીપ અથવા કાર ચલાવતાં શીખવવાની વ્યવસ્થા કરી દેવામાં આવી છે. જેથી આ હેતુ માટે બહારના માણસોની શોધ કરવી ન પડે.
મથુરામાં રહીને મહત્ત્વપૂર્ણ સાહિત્ય લખાઈ ચૂક્યું હતું. હરિદ્વાર આવીને પ્રજ્ઞાપુરાણનો મૂળ ઉપનિષદ પક્ષ સંસ્કૃતમાં અને વિવેચન સહિત કથા હિન્દીમાં ૧૮ ખંડોમાં લખવાનો નિશ્ચય કરવામાં આવ્યો. પાંચ ભાગ પ્રકાશિત પણ થઈ ગયા. આ ઉપરાંત દરરોજ આઠ પેઈજનું એક ફોલ્ડર લખવાનો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો, જેના માધ્યમથી બધા ઋષિઓની કાર્યપદ્ધતિથી તમામ પ્રજ્ઞાપુત્રોને માહિતગાર કરી શકાય અને તે પ્રમાણે કરવાની પ્રેરણા પણ મળતી રહે. અત્યાર સુધીમાં આવા પ્રકારનાં ૪૮૦ ફોલ્ડર્સ લખવામાં આવ્યાં છે. આ ફોલ્ડર્સનો ભારતની અન્ય ભાષાઓમાં અનુવાદ કરાવવાનો પ્રબંધ કરવામાં આવ્યો છે અને દેશના ખૂણેખૂણે આ સાહિત્ય પહોંચ્યું છે.
દેશની બધી જ ભાષાઓ અને બધા જ મતમતાંતરોને વાંચવા માટે અને તેના માધ્યમથી દરેક ક્ષેત્રમાં કાર્યકર્તા તૈયાર કરવા માટે એક અલગ ભાષા અને ધર્મ વિદ્યાલય શાંતિકુંજમાં જ તૈયાર થઈ ગયું છે અને સારી રીતે ચાલવા માંડ્યું છે.
ઉપર્યુક્ત કાર્યક્રમો લઈને જે કોઈ કાર્યકર્તાઓ સમગ્ર દેશમાં પ્રવાસ કરે છે, તેઓ મિશનના ૧૦ લાખ કાર્યકર્તાઓમાં જ્યાં તેઓ જાય છે એ વિસ્તારમાં પણ પ્રેરણા ભરવાનું કાર્ય કરી રહ્યા છે. ઉત્તરપ્રદેશ, રાજસ્થાન, બિહાર, મધ્ય પ્રદેશ, હિમાચલ પ્રદેશ, હરિયાણા, મહારાષ્ટ્ર, ગુજરાત અને ઓરિસ્સાનાં ક્ષેત્રોમાં સંગઠન સુવ્યવસ્થિત થઈ ગયું છે. હવે દેશના જે ભાગને ભાષાની મુક્લીના કારણે પ્રચારક્ષેત્રમાં સમાવી શકાયા નથી, તેને પણ એકાદ વર્ષમાં જોડી દેવાની યોજના છે.
ભારતના લોકો લગભગ ૭૪ દેશોમાં ફેલાયેલા છે. એમની સંખ્યા પણ ત્રણ કરોડની આસપાસ છે. એમના સુધી અને અન્ય દેશવાસીઓ સુધી મિશનના વિચારો ફેલાવવાની યોજના બહુ જ સફળતાપૂર્વક શરૂ થઈ છે. આગળ જતાં સુયોગ્ય કાર્યકર્તાઓના માધ્યમથી ઘણાખરા દેશોમાં પ્રજ્ઞા આલોકને પહોંચાડવાનું શક્ય બનશે. હવે ભાગ્યે જ કોઈ દેશ એવો રહ્યો હશે કે જ્યાં ભારતીયો અને મિશનનું સંગઠન થયું ન હોય.
ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે ઋષિઓની કાર્યપદ્ધતિને જ્યાં જે રીતે વ્યાપક બનાવવાનું શક્ય બન્યું ત્યાં તેના માટે લગભગ એક હજાર આત્મદાની કાર્યકર્તા નિરંતર કાર્યરત રહીને કામ કરી રહ્યા છે. આના માટે ઋષિ જમદગ્નિનું ગુરુકુળ આરણ્યક અહીં નિયમિત રીતે ચાલી રહ્યું છે.
ચરક પરંપરાનો પુનરુદ્ધાર કરવામાં આવ્યો છે. શાંતિકુંજમાં દુર્લભ જડીબુટ્ટીઓનું ઉદ્યાન બનાવવામાં આવ્યું છે અને એમાં હજારો વર્ષ પછી શું ફેરફાર થયા છે તેની તપાસ બહુ જ કીમતી યંત્રો દ્વારા કરવામાં આવી રહી છે. એકસાથે એક જ ઔષધિનો પ્રયોગ કરવાની એક વિશિષ્ટ પદ્ધતિ અહીં ચાલુ કરવામાં આવી રહી છે અને તેમાં સફળતા પણ પ્રાપ્ત થઈ છે.
યુગશિલ્પી વિદ્યાલયના માધ્યમથી સુગમ સંગીતનું શિક્ષણ હજારો વ્યક્તિઓ મેળવી ચૂકી છે અને પોતપોતાના વિસ્તારમાં ડફલી જેવાં નાનાં સાધનથી સંગીત વિદ્યાલય ચલાવીને યુગ ગાયકો તૈયાર કરવામાં આવી રહ્યા છે.
પૃથ્વી અંતર્ગતી વાતાવરણથી પ્રભાવિત થાય છે. તેની જાણકારી અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ છે. દર પાંચ હજાર વર્ષ પછી જ્યોતિષ ગણિતને સુધારવાની જરૂર ઊભી થતી હોય છે. આર્યભટ્ટની આ વિદ્યાને નવજીવન આપવા માટે પ્રાચીનકાળમાં જ્યોતિષ વિદ્યાનાં ઉપકરણોવાળી વેધશાળા બનાવવામાં આવી છે અને નેપથ્યન, લુટો, યુરેનસ વગેરે ગ્રહોના વેધ સહિત દર વર્ષે દશ્ય ગણિત પંચાગ પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવે છે. આ એક અનોખો પ્રયોગ છે.
હવે પ્રકાશચિત્ર વિજ્ઞાનનો નવો કાર્યક્રમ હાથ ધરવામાં આવ્યો છે. અત્યાર સુધીમાં લગભગ તમામ સંસ્થાઓમાં પ્રોજેક્ટર પહોંચાડી દેવામાં આવ્યાં છે. એના દ્વારા કામ ચાલી રહ્યું હતું. હવે વીડિયો ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કરવામાં આવ્યો છે. તેના માધ્યમથી કવિતાઓના આધારે પ્રેરક ફિલ્મો બનાવવામાં આવી રહી છે. દેશના વિદ્વાનો, મનીષીઓ, મૂર્ધન્યો, જાગૃત નેતાઓનાં દૃશ્ય પ્રવચનો ટેપ કરાવીને તેમની છબી સાથે ઘેર ઘેર પહોંચાડવામાં આવી રહ્યાં છે. ભવિષ્યમાં મિશનના કાર્યક્રમોનો ઉદ્દેશ્ય, સ્વરૂપ અને પ્રયોગ સમજાવે તેવી ફિલ્મો બનાવવાની મોટી યોજના પણ છે, જેનું કામ ઝડપથી ચાલી રહ્યું છે.
શાંતિકુંજ મિશનનું સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ સર્જન છે – “બ્રહ્મવર્ચસ શોધ સંસ્થાન. આ પ્રયોગશાળા દ્વારા અધ્યાત્મ અને વિજ્ઞાનનો સમન્વય કરવા માટે કીમતી સાધનોવાળી પ્રયોગશાળા બનાવવામાં આવી છે. આ પ્રયોગશાળાના કાર્યકર્તાઓ આધુનિક આયુર્વિજ્ઞાન અને પુરાતન આયુર્વેદ વિદ્યાના સ્નાતકો અને અનુસ્નાતકો છે. જેમને અધ્યાત્મમાં રસ છે એવા, વિજ્ઞાનની અન્ય શાખાઓના નિષ્ણાત, ઉત્સાહી કાર્યકર્તાઓ પણ છે. આમાં ખાસ કરીને યજ્ઞવિજ્ઞાનમાં શોધ કરવામાં આવી રહી છે. આના આધારે શારીરિક અને માનસિક રોગો દૂર કરવામાં, પશુઓ અને વનસ્પતિ માટે લાભદાયક સિદ્ધ કરવામાં તથા વાયુમંડળ અને વાતાવરણને શુદ્ધ બનાવવામાં આ યજ્ઞવિજ્ઞાનની કેટલી ઉપયોગિતા છે તેની શોધ કરવામાં આવી રહી છે. જે અત્યાર સુધીમાં ખૂબ જ ઉત્સાહવર્ધક સિદ્ધ થઈ છે.
અહી બધા સત્રોમાં આવનાર પરિજનોની શારીરિક અને માનસિક સ્વાથ્યની તપાસ કરવામાં આવે છે અને તેને અનુરૂપ સાધના કરવાનો નિર્દેશ આપવામાં આવે છે. અધ્યાત્મ અને વિજ્ઞાનના સમન્વય પર આ રીતે શોધ કરનાર વિશ્વની આ પ્રથમ અને અનુપમ પ્રયોગશાળા છે.
આ ઉપરાંત પણ સામયિક પ્રગતિ માટે જનસાધારણને જે પ્રોત્સાહન આપવાનું છે તેનું ઘણુંબધું શિક્ષણ અહીં આપવામાં આવે છે. આગામી દિવસોમાં આનાથી પણ ઘણાં મોટાં કામો હાથ ધરવાનાં છે.
ગાયત્રી પરિવારના લાખો લોકો ઉત્તરાખંડની યાત્રાએ જતી વખતે શાંતિકુંજનાં દર્શન કરી અહીંની રજને મસ્તક પર લગાડી તીર્થયાત્રાનો આરંભ કરે છે. બાળકોના અન્નપાશન, નામકરણ, મુંડન, યજ્ઞોપવીત વગેરે સંસ્કારો અહીં આવીને કરાવે છે, કારણ કે પરિજનો અને સિદ્ધપીઠ માને છે. પૂર્વજોનું શ્રાદ્ધતર્પણ કરવાની વ્યવસ્થા પણ અહીં છે. જન્મદિવસ, લગ્નદિવસ વગેરે ઊજવવા દર વર્ષે પરિજનો ખાસ અહીં આવે છે. દહેજ વગરનાં લગ્નો દર વર્ષે અહીં અને તપોભૂમિ મથુરામાં થાય છે. આનાથી પરિજનોને સુવિધા પણ રહે છે અને ખર્ચાળ કુરિવાજોથી પણ છુટકારો મળે છે.
જયારે ગયા વખતે હું હિમાલય ગયો હતો અને હરિદ્વાર જઈ, શાંતિકુંજમાં રહીને ઋષિઓની કાર્યપદ્ધતિને પુનર્જીવિત કરવાનું કામ મને સોંપવામાં આવ્યું હતું ત્યારે એ દ્વિધા હતી કે આટલું મોટું કામ શરૂ કરવામાં માત્ર વિપુલ ધનની જરૂરિયાત પડે એટલું જ નહિ, પણ આમાં ઉચ્ચ શ્રેણીના કાર્યકર્તાઓ પણ જોઈએ, તે ક્યાંથી મળશે? બધી સંસ્થાઓ પાસે પગારદાર કાર્યકર્તાઓ છે. તેઓ પણ ચિહન પૂજા કરતા હોય છે. મને આવા જીવનદાની ક્યાંથી મળશે? પણ આશ્ચર્યની વાત છે કે અત્યારે શાંતિકુંજ અને બ્રહ્મવર્ચસમાં રહેનારા કાર્યકર્તાઓ એવા છે, જેઓ પોતાનાં મોટાંમોટાં પદ પરથી સ્વેચ્છાએ રાજીનામું આપીને અહીં આવ્યા છે. બધા સ્નાતક-અનુસ્નાતક કક્ષાના છે અથવા પ્રખર પ્રતિભા ધરાવે છે. આમાંથી કેટલાક મિશનના રસોડે જમે છે. કેટલાક પોતાની જમા રકમના વ્યાજમાંથી જમે છે. કેટલાકની પાસે પેન્શન વગેરેની વ્યવસ્થા પણ છે. ભાવાવેશમાં આવવા-જવાનો ક્રમ પણ ચાલતો રહે છે, પણ જેઓ મિશનના સૂત્ર સંચાલકના મૂળભૂત ઉદ્દેશ્યને સમજે છે તેઓ તો સ્થાયી બનીને ટકે છે. ખુશીની વાત છે કે એવા ભાવનાશીલ નૈષ્ઠિક પરિજનો સતત આવતા રહ્યા છે અને મિશન સાથે જોડાતા રહ્યા છે.
પોતાના પૈસાથી ગુજરાન ચલાવવાનું અને રાતદિવસ પોતાના કામની જેમ મિશનનું કામ કરવાનું. આવું ઉદાહરણ અન્ય સંસ્થાઓમાં દીવો લઈને શોધવું પડે. આ સૌભાગ્ય ફક્ત શાંતિકુંજને જ પ્રાપ્ત થયું છે. એમ. એ., એમ.એસસી., એમડી., એમ.એસ., પીએચ.ડી., આયુર્વેદાચાર્ય, સંતાચાર્ય સ્તરના કાર્યકર્તાઓ મળ્યા છે. એમની નમ્રતા, સેવાભાવના, શ્રમશીલતા અને નિષ્ઠા એમને જોતાં જ રહી જવાય છે. વરિષ્ઠતા યોગ્યતા અને પ્રતિભાને મળતી હોય છે, ડિગ્રીને નહિ. આવા પરિજનો મળવા તે મિશનનું મહાન સૌભાગ્ય છે.
જે કાર્યો અત્યાર સુધી થયાં છે તે માટે પૈસાની માગણી કરવી પડી નથી. માલવિયાજીનો મંત્ર, “એક મુઠ્ઠી અનાજ અને નિત્ય દશ પૈસા આપવાનો સંદેશ મળી જવાથી આટલું મોટું કાર્ય થઈ ગયું. ભવિષ્યમાં આની એથીય વધારે પ્રગતિ થવાની સંભાવના છે. અમે જન્મભૂમિ છોડીને આવ્યા પછી ત્યાં હાઈસ્કૂલ, પછી ઈન્ટર કોલેજ અને હોસ્પિટલ ચાલુ થઈ ગયાં. મથુરાનું કાર્યક્ષેત્ર અમારી હાજરીમાં જેટલું હતું તેના કરતાં ઉત્તરાધિકારીઓ દ્વારા બમણું થઈ ગયું છે. મારું કાર્ય હવે ધીરે ધીરે બીજી સમર્થ વ્યક્તિઓના ખભે જઈ રહ્યું છે, પણ મને વિશ્વાસ છે કે તે ઘટશે નહિ. ઋષિઓનાં જે કાર્યોને શરૂ કરવાની અને આગળ વધારવાની જવાબદારી મારા ઉપર છે તે ભવિષ્યમાં ઘટશે નહિ. પ્રજ્ઞા અવતારની અવતરણ વેળાએ તે મલ્યાવતારની જેમ વધતું – ફેલાતું જશે. ભલે મારું શરીર રહે કે ન રહે, પરંતુ મારું પરોક્ષ શરીર સતત ઋષિઓએ મને સોપેલું કાર્ય કરતું રહેશે.
“વાવો અને લણો” નો મંત્ર,
જેને મેં જીવનભર અપનાવ્યો હિમાલય યાત્રાથી હરિદ્વાર પાછા આવ્યા બાદ જ્યારે આશ્રમનું પ્રારંભિક સ્વરૂપ બનીને તૈયાર થયું ત્યારે તેના વિસ્તાર માટે સાધનોની જરૂરિયાત પડવા લાગી. સમયની વિષમતા એવી હતી કે તેની સામે લડવા માટે કેટલાંય સાધનો, વ્યક્તિઓ અને પરાક્રમોની જરૂર હતી. બે કામ કરવાનાં હતાં. એક સંઘર્ષ અને બીજું સર્જન. સંઘર્ષ એવી અવાંછનીયતાઓ સાથે, જે અત્યાર સુધીની સંચિત સભ્યતા, પ્રગતિ અને સંસ્કૃતિને ગળી જવા માટે મોં ફાડીને ઊભી છે. સર્જન એનું કરવાનું છે, જે ભવિષ્યને ઉજ્વળ અને સુખશાંતિથી ભરપૂર બનાવે. બંને કાર્યોનો પ્રયોગ સમગ્ર પૃથ્વી પર નિવાસ કરી રહેલ ૬૦૦ કરોડ મનુષ્યો માટે કરવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું. આથી વિસ્તારનો ક્રમ અનાયાસ જ વધી જાય છે.
મારા પોતાના માટે મારે કશું જ કરવાનું ન હતું. પેટ ભરવા માટે જે સૃષ્ટાએ જીવજંતુઓ માટે પણ વ્યવસ્થા કરી છે, તે મને શા માટે ભૂખ્યો રાખશે? ભૂખ્યા ઊઠે છે બધા, પણ ખાલી પેટે કોઈ સૂતું નથી. આ વિશ્વાસે મારી વ્યક્તિગત ઈચ્છાઓને શરૂઆતમાં જ ખલાસ કરી નાંખી. નથી લોભે ક્યારેય સતાવ્યો, નથી મોહે. વાસના, તૃષ્ણા અને અહંકાર આમાંથી એક પણ ભવબંધનની જેમ બંધાઈને મારી પાછળ લાગી ન શક્યા. જે કરવાનું હતું તે ભગવાન માટે કરવાનું હતું. ગુરુદેવના આદેશ પ્રમાણે કરવાનું હતું. એમણે સંઘર્ષ અને સર્જનનાં બે જ કામ સોંપ્યાં હતાં. એ કાર્યો કરવાનો સદાય ઉત્સાહ રહ્યો. વેઠ ઉતારીને એ પૂરાં કરવાની કે ટાળવાની કદી ઈચ્છા નથી થઈ. જે કંઈ કરવું તે તત્પરતા અને તન્મયતાથી કરવું. આ ટેવ જન્મજાત દિવ્ય અનુદાનરૂપે મળી હતી અને આજ સુધી યથાવત્ રહી છે.
નવસર્જન માટે જે સાધનોની જરૂરિયાત હતી તે ક્યાંથી મળે? ક્યાંથી આવે ? આ પ્રશ્નના જવાબમાં મને માર્ગદર્શકે એક જ ઉપાય બતાવ્યો હતો કે “વાવો અને લણો.’ મકાઈ અને બાજરીનું એક બીજ જ્યારે છોડ બનીને ફાલે છે ત્યારે એક દાણાના બદલામાં સેંકડો દાણા મળે છે. દ્રૌપદીએ કોઈ સંતને પોતાની સાડી ફાડીને આપી હતી, જેમાંથી તેમણે લંગોટ બનાવીને પોતાનું કામ ચલાવ્યું હતું. એ સાડીનો ટુકડો વિપરીત સમયમાં એટલો બધો લાંબો થયો કે એ સાડીઓની પોટલી પોતાના માથા ઉપર ઉપાડીને ખુદ ભગવાનને દોડતા આવવું પડ્યું. “જે તારે મેળવવું છે, તેને વાવવાનું શરૂ કરી દે.” આ જ બીજમંત્ર મને બતાવવામાં આવ્યો અને મેં અપનાવ્યો. જેવો સંકેત કર્યો હતો તેવું જ તેનું ફળ પ્રાપ્ત થયું.
શરીર, બુદ્ધિ અને ભાવનાઓ પૂળ, સૂક્ષ્મ અને કારણ શરીરની સાથે ભગવાન બધાને આપે છે. ધન સ્વઉપાર્જિત હોય છે. કોઈ પોતાના પુરુષાર્થથી કમાય છે તો કોઈ પૂર્વસંચિત સંપત્તિ વારસામાં મેળવે છે. હું કમાયો તો નહોતો, પણ વારસામાં ઘણું મળ્યું છે. આ બધાને વાવી દેવાની અને સમય આવ્યે લણી લેવા જેટલી ક્ષમતા હતી, આથી સમય ગુમાવ્યા વગર એ હેતુ માટે પોતાની જાતને લગાવી દીધી. રાત્રે ભગવાનનું ભજન કરી લેવું અને દિવસ દરમિયાન વિરાટ બ્રહ્મને માટે, વિશ્વમાનવો માટે શ્રમ અને સમયનો ઉપયોગ કરવો એવું શરીર સાધનાના રૂપમાં નક્કી કરવામાં આવ્યું.
મન દિવસ દરમિયાન જાગતાં જ નહિ, પરંતુ રાત્રે સ્વપ્નમાં પણ લોકમંગળની યોજનાઓ ઘડ્યા કરતું. મારા પોતાના માટે સગવડો અને સંપત્તિ પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા કદી થઈ નથી. મારી ભાવના હમેશાં વિરાટના કાર્યમાં લાગેલી રહી. પ્રેમ કદી કોઈ વ્યક્તિ કે વસ્તુ સાથે નહિ, પણ આદર્શો સાથે કર્યો. પડેલાને ઊભો કરવામાં અને પછાતને ઊંચો લાવવાની ભાવનાઓ હમેશાં ઊઠતી રહી.
આ વિરાટને જ મેં મારો ભગવાન માન્યો. અર્જુનનાં દિવ્યચક્ષુઓએ આ જ વિરાટનાં દર્શન કર્યા હતાં. યશોદાએ કૃષ્ણના મુખમાં સૃષ્ટાનું આ જ વિરાટ સ્વરૂપ જોયું હતું. રામે પારણામાં પડ્યાં પડ્યાં માતા કૌશલ્યાને પોતાનું આ જ સ્વરૂપ બતાવ્યું હતું અને કાકભુશુડિ આ જ સ્વરૂપની ઝાંખી કરી ધન્ય બન્યો હતો. મેં પણ અમારી પાસે જે કાંઈ હતું તે આ વિરાટ બ્રહ્મને, વિશ્વમાનવને સોંપી દીધું. વાવવા માટે આનાથી વધારે ફળદ્રુપ ખેતર બીજું કોઈ હોઈ શકે જ નહિ. તે સમયાનુસાર ફૂલ્યુ-ફાલ્યું. અમારા કોઠારો ભરી દીધા. સોંપેલાં બંને કામો માટે જેટલાં સાધનોની જરૂર હતી તે તમામ આમાંથી જ ભેગાં થઈ ગયાં.
શરીર જન્મથી જ દુર્બળ હતું. શારીરિક રચનાની દષ્ટિએ તેને દુર્બળ કહી શકાય, પણ પ્રાણશક્તિ પ્રચંડ હતી. જુવાનીમાં શાક, ઘી, દૂધ વગર ૨૪ વર્ષ સુધી જવની રોટલી અને છાશનું સેવન કરતા રહેવાથી શરીર વધારે કૃશ બની ગયું હતું. પણ જ્યારે વાવવા અને કાપવાની વિદ્યા અપનાવી તો પંચોતેર વર્ષની આ ઉંમરે પણ તે એટલું સુદઢ છે કે થોડાક સમય પહેલાં એક માતેલા આખલાને માત્ર ખભાના સહારાથી જ ચિત કરી દીધો હતો અને તેને ભાગી જવું પડ્યું હતું.
બધા જાણે છે કે અનીતિ અને આતંક સાથે સંકળાયેલ એક ભાડૂતી હત્યારાએ એક વર્ષ પહેલાં પાંચ બોરની પિસ્તોલથી મારી ઉપર સતત ગોળીઓ છોડી હતી. તેની બધી જ ગોળીઓ નળીમાં જ રહી ગઈ. આ ભયથી એની પાસેની રિવોલ્વર ત્યાં જ પડી ગઈ. આથી તે છરાબાજી કરવા લાગ્યો. તે છરો મારવા મંડ્યો. લોહી વહેવા માંડ્યું, પણ શરીરમાં મારેલા તમામ છરા શરીરમાં ઊંડે ન ઊતરતાં ચામડી પર માત્ર ઘસરકા જ થયા. દાક્તરોએ ઘા ઉપર ટાંકા લઈ લીધા અને થોડાંક જ અઠવાડિયાંઓમાં શરીર હતું તેવું ને તેવું જ બની ગયું. આને કસોટીની ઘટના જ કહી શકાય. પાંચ બોરની ભરેલી રિવોલ્વર પણ કામ ન કરી શકી તેને પરીક્ષા નહિ તો બીજું શું કહી શકાય ? જાનવર કાપવાના છરાના બાર ઘાની માત્ર નિશાનીઓ જ રહી ગઈ. આક્રમણકર્તા પોતાના જ બોમ્બથી ઘાયલ થયો અને જેલમાં જઈ બેઠો. જેના આદેશથી એણે આ કામ કર્યું હતું તેને ફાંસીની સજા જાહેર કરવામાં આવી. અસુરતાનું આ આક્રમણ નિષ્ફળ ગયું. એક ઉચ્ચ કક્ષાના દેવી પ્રયાસને નિષ્ફળ બનાવી દેવાનું શક્ય ન બન્યું. મારનાર કરતાં બચાવનાર મહાન છે તે સાબિત થયું.
અત્યારે એકમાંથી પાંચ બનવાની સૂક્ષ્મીકરણ વિદ્યા ચાલી રહી છે. આથી ક્ષીણતા તો આવી છે, તો પણ બહારથી શરીર એવું છે કે એને જેટલા દિવસ ઈચ્છીએ ત્યાં સુધી જીવંત રાખી શકાય, પણ હું જાણી જોઈને એને આ જ સ્થિતિમાં રાખું નહિ, કારણ કે સૂક્ષ્મ શરીરથી વધારે કામ કરી શકાય છે, જ્યારે સ્થૂળ શરીર તેમાં અવરોધ ઊભો કરે છે.
શરીરની જીવનશક્તિ અસાધારણ રહી છે. તેના દ્વારા દસગણું કામ લેવામાં આવ્યું છે. શંકરાચાર્ય અને વિવેકાનંદ બત્રીસ – પાંત્રીસ વર્ષ સુધી જીવ્યા, પણ ૩૫૦વર્ષ જેટલું કામ કરી શક્યા. અમે ૭૫ વરસોમાં વિવિધ પ્રકારનાં એટલાં બધાં કામો કર્યા છે કે જો તેનું સરવૈયું કાઢવામાં આવે તો ૭૫૦ વર્ષોથી ઓછું કામ નહિ નીકળે. આ સમગ્ર સમય નવસર્જનની એક એકથી ચડિયાતી સફળ ભૂમિકા તૈયાર કરવામાં વપરાયો છે. ખાલી, નિષ્ક્રિય, નિપ્રયોજન ક્યારેય રહ્યો નથી.
બુદ્ધિને ભગવાનના ખેતરમાં વાવી અને તે અસાધારણ પ્રતિભા બનીને પ્રગટી. અત્યાર સુધીમાં લખેલું સાહિત્ય એટલું બધું છે, જે મારા શરીરના વજન કરતાં પણ વધી જાય. આ સમગ્ર સાહિત્ય ઉચ્ચ કોટિનું છે. આર્ષગ્રંથોના અનુવાદથી માંડીને પ્રજ્ઞાયુગની ભાવિ પૃષ્ઠભૂમિનું નિર્માણ કરનારું જ સાહિત્ય લખાયું છે. ઈ.સ.૨૦૦૦ સુધીનું સાહિત્ય અમે અત્યારથી જ લખીને મૂકી દીધું છે.
અધ્યાત્મને વિજ્ઞાન સાથે જોડવાની યોજના – કલ્પના તો ઘણાંના મનમાં હતી, પણ તેને કોઈ કાર્યાન્વિત ન કરી શક્યું. આ અશક્ય બાબતને શક્ય બનેલી જોવી હોય તો બ્રહ્મવર્ચસ શોધ સંસ્થાનમાં આવીને પોતાની જાતે જોવું જોઈએ, જે શક્યતાઓ સામે છે એને જોતાં કહી શકાય છે કે ભવિષ્યમાં અધ્યાત્મની રૂપરેખા વિશુદ્ધ વિજ્ઞાનપરક બનીને રહેશે.
નાના નાના દેશો પોતાની પંચવર્ષીય યોજના બનાવવા માટે આકાશ પાતાળ એક કરતા હોય છે, પણ સમગ્ર વિશ્વના કાયાકલ્પની યોજનાનું ચિંતન અને એ પ્રમાણેનું કાર્ય જે રીતે શાંતિકુંજના તત્ત્વાવધાનમાં ચાલી રહ્યું છે તેને એક જ શબ્દમાં જો કહેવું હોય તો અદ્ભુત અને અનુપમ કહી શકાય.
મેં મારી ભાવનાઓ પછાતો માટે સમર્પિત કરી છે. ભગવાન શિવે પણ આ જ કર્યું હતું. તેમની સાથે ચિત્રવિચિત્ર સમુદાય(ભૂતપ્રેત)રહેતો હતો અને સાપ સુધ્ધાંને તેઓ ગળે લગાડતા હતા. આ માર્ગ ઉપર હું પણ ચાલતો રહ્યો છું. મારી ઉપર ગોળી ચલાવનારને પકડવા માટે જેઓ દોડી રહ્યા હતા, પોલીસ પણ દોડી રહી હતી. એ બધાંને મેં પાછા બોલાવી લીધા અને ગુનેગારને નાસી જવા માટે તક આપી, જીવનમાં આવા અનેક પ્રસંગો આવ્યા છે, જ્યારે પ્રતિપક્ષી પોતાના તરફથી કંઈ કમી ન રહેવા દે તો પણ હસવા અને હસાવવારૂપે પ્રતિદાન મેળવતા રહે છે.
અમે જેટલો પ્રેમ લોકોને કર્યો છે તેનાથી સોગણી સંખ્યા અને માત્રામાં લોકો અમારા ઉપર પ્રેમ વરસાવતા રહ્યા છે. અમારા નિર્દેશો પ્રમાણે ચાલી રહ્યા છે અને ખોટ તથા કષ્ટ સહન કરવામાં પણ ક્યારેય પાછીપાની કરતા નથી. થોડાક સમય પૂર્વે પ્રજ્ઞા સંસ્થાનો બનાવવાનો આદેશ સ્વજનોને આપ્યો. બે જ વર્ષની અંદર ૨૪૦૦ ગાયત્રી શક્તિપીઠો બનીને તૈયાર થઈ ગઈ અને એમાં લાખો રૂપિયાની રકમ ખર્ચાઈ. ઈમારત વગરનાં ૧૨ હજાર સંસ્થાનો બન્યાં તે તો અલગ. ખંજરના ઘા વાગ્યા તો સહાનુભૂતિમાં સ્વજનો મોટી સંખ્યામાં ઉમટી પડ્યા, જાણે મનુષ્યોની આંધી આવી ! એમાંના દરેક જણ બદલો લેવા માટે આતુર હતા. મેં અને માતાજીએ આ બધાંને પ્રેમથી બીજી દિશામાં વાળી દીધા. આ જ મારા પ્રત્યેના પ્રેમની સઘન આત્મીયતાની અભિવ્યક્તિ છે.
મેં જીવનભર પ્રેમ ખરીદ્યો, વેર્યો અને વહેંચ્યો છે. આનો એક નમૂનો મારી ધર્મપત્ની છે, જેમને હું માતાજી કહીને સંબોધિત કરું છું. તેમની ભાવના વાંચીને કોઈ પણ સમજી શકે છે. તેઓ કાયા અને છાયાની જેમ મારી સાથે રહ્યાં છે અને પ્રાણ એક પણ શરીર બેની જેમ મારા દરેક કાર્યમાં દરેક પળે સાથ આપતાં રહ્યાં છે.
પશુ-પક્ષીઓનો પ્રેમ પણ અમે મેળવ્યો છે કે જેઓ સ્વજન અને સહચરની જેમ અમારી આગળ પાછળ ફરતાં રહ્યાં છે. લોકોએ આશ્ચર્યથી જોયું છે કે સામાન્ય રીતે જે પ્રાણીઓ મનુષ્યથી દૂર રહે છે, તે પણ અહીં તો આવીને ખોળામાં, ખભા ઉપર બેસી જાય છે. પાછળ પાછળ ફરે છે અને છાનાંમાનાં આવીને પથારીમાં સૂઈ જાય છે. આવાં દૃશ્યો હજારોએ હજારોની સંખ્યામાં જોયાં છે અને અચંબામાં પડી ગયા છે. આ બીજું કંઈ જ નહતું, ફક્ત પ્રેમનો પડઘો હતો.
ધનની અમને અવારનવાર ખૂબ જરૂરિયાત પડતી રહે છે. ગાયત્રી તપોભૂમિ, શાંતિકુંજ અને બ્રહ્મવર્ચસની ઈમારતો કરોડો રૂપિયાની કિંમતની છે. મનુષ્યની આગળ હાથ ન ફેલાવવાના વ્રતનું પાલન કરતાં કરતાં અચાનક જ આ બધી જરૂરિયાતો પૂરી થઈ છે. સંપૂર્ણ જીવનદાન આપીને કામ કરનારાઓની સંખ્યા એક હજારથી વધારે છે. તેમની આજીવિકાની બ્રાહ્મણોચિત વ્યવસ્થા બરાબર ચાલતી રહે છે. પ્રેસ, પ્રકાશન, પ્રચારમાં સંલગ્ન જીપગાડીઓ તથા એ સિવાયના અન્ય ખર્ચાઓ એવા છે કે જે સમયાનુસાર મુશ્કેલી વગર નીકળતા રહે છે. આ સફળતા અમારી પાસેની એકેએક પાઈને ભગવાનના ખેતરમાં વાવી દીધા પછીની આ ફસલ છે. આ ફસલ માટે મને ગૌરવ છે. અમારી જમીન-જાગીરમાંથી જે રકમ પ્રાપ્ત થઈ તે ગાયત્રી તપોભૂમિના નિર્માણમાં વાપરી નાખી. પૂર્વજોની જમીન કોઈ કુટુંબીજનોને ન આપતાં તેને એક હાઈસ્કૂલ અને હોસ્પિટલ બનાવવામાં આપી દીધી. હું વ્યક્તિગત રીતે ખાલી હાથ છું, પણ બધી યોજનાઓ એવી રીતે ચલાવું છું કે લાખોપતિ અને કરોડપતિઓ માટે પણ શક્ય નથી. આ બધું અમારા માર્ગદર્શકના એ સૂત્રથી શક્ય બન્યું છે, જેમાં એમણે કહ્યું હતું, “જમા ન કરીશ, વેરી નાખ, વાવો અને લણો.” સઘ્રવૃત્તિઓનો ઉદ્યાન જે પ્રજ્ઞા પરિવારરૂપે લહેરાતો દેખાઈ રહ્યો છે, તેની પૃષ્ઠભૂમિ આ સૂત્ર સંકેતના આધારે જ બની છે.
મથુરાનું કાર્ય સારી રીતે ચાલવા લાગ્યું એટલે હિમાલયથી ત્રીજી વાર આદેશ આવ્યો. તેમાં ભવિષ્યમાં ઉઠાવવાનાં ચોથાં પગલાંનો સંકેત હતો. સમય પણ ઘણો થઈ ગયો હતો. આ વખતે કામનું ભારણ વધારે રહ્યું અને સફળતાની સાથેસાથે થાક પણ વધતો ગયો હતો. આવી સ્થિતિમાં બેટરી ચાર્જ કરવાનું આ નિમંત્રણ મારા માટે ખૂબ જ ઉત્સાહવર્ધક હતું. નક્કી કરેલા દિવસે પ્રયાણ શરૂ થયું. જોયેલા માર્ગને પસાર કરવામાં કોઈ મુશ્કેલી ન પડી. વળી ઋતુ પણ એવી હતી કે જેમાં કડકડતી ઠંડીનો સામનો ન કરવો પડ્યો અને પહેલી વારની જેમ એકલતાની તકલીફનો સામનો ન કરવો પડ્યો. ગોમુખ પહોંચ્યા પછી ગુરુદેવના છાયા પુરુષનું મળવું અને અત્યંત સરળતાપૂર્વક નંદનવન સુધી પહોંચાડી દેવાનું કાર્ય પહેલાંના જેવું જ રહ્યું. સદ્ભયી આત્મીયજનોનું પારસ્પરિક મિલન કેટલું આનંદ અને ઉલ્લાસથી ભરેલું હોય છે તે તો જેને અનુભવ થયો હોય તે જ જાણી શકે. રસ્તામાં જે શુભ ઘડીની પ્રતીક્ષા કરવી પડી તે અંત આવી ગઈ. અભિવાદન અને આશીર્વાદનો ક્રમ શરૂ થયો અને પછી કીમતી માર્ગદર્શન આપવાનો ક્રમ શરૂ થઈ ગયો.
આ વખતે મથુરા છોડી હરિદ્વારમાં ડેરા નાખવાનો નિર્દેશ મળ્યો અને કહેવામાં આવ્યું, કે “ત્યાં રહીને ઋષિપરંપરાને પુનર્જીવિત કરવાનું કાર્ય શરૂ કરવાનું છે. તને યાદ છે ને કે જ્યારે અહીં પ્રથમ વાર આવ્યો હતો ત્યારે મેં સૂક્ષ્મ શરીરધારી ઋષિઓનાં દર્શન કરાવ્યાં હતાં. દરેક જણે તેમની પરંપરા લુપ્ત થઈ જવાને કારણે દુઃખ વ્યક્ત કર્યું હતું અને તે વચન આપ્યું હતું કે એ કાર્યોને પણ પૂર્ણ કરીશ. આ વખતે આ નિમિત્તે બોલાવવામાં આવ્યો છે.”
“ભગવાન અશરીરી છે. જ્યારે પણ તેને કોઈ મહત્ત્વપૂર્ણ કાર્યો કરાવવાં હોય છે ત્યારે તે ઋષિઓ દ્વારા કરાવે છે. તેઓ મહાપુરુષોને પેદા કરે છે. સ્વયં તપ કરે છે અને પોતાની શક્તિ દેવાત્માઓને આપીને મોટાં કામો કરાવી લે છે. વિશ્વામિત્ર ભગવાન રામને પોતાને ત્યાં રક્ષણના બહાને લઈ ગયા અને ત્યાં બલા-અતિબલા (ગાયત્રી – સાવિત્રી)ની વિદ્યા શિખવાડીને તેમના દ્વારા અસુરતાનો નાશ અને રામરાજ્ય – ધર્મરાજ્યની સ્થાપનાનું કાર્ય કરાવ્યું હતું. કૃષ્ણ પણ સાંદીપની ઋષિના આશ્રમમાં ભણવા ગયા હતા અને ત્યાં ગીતાગાયન, મહાભારતનો નિર્ણય તથા સુદામા ઋષિની કાર્યપદ્ધતિને આગળ વધારવાનો નિર્દેશ લઈને પરત આવ્યા હતા. બધાં પુરાણો એવા ઉલ્લેખોથી ભરેલાં છે કે ઋષિઓએ મહાપુરુષો પેદા કર્યા હતા અને તેમની મદદથી મહાન કાર્યો પૂર્ણ કર્યા હતાં. તેઓ પોતે તો શોધ અને સાધનાઓમાં જ સંલગ્ન રહે છે. આ કાર્યને હવે તારે પૂરું કરવાનું છે.”
“ગાયત્રીના મંત્રદ્રષ્ટા વિશ્વામિત્ર હતા. તેમણે સપ્તસરોવર નામના સ્થાનમાં રહીને ગાયત્રીની સિદ્ધિ મેળવી હતી. એ જ સ્થાન તારા માટે પણ નક્કી કરવામાં આવ્યું છે. ઉપયોગી થાન તને સરળતાપૂર્વક મળી જશે. તેનું નામ શાંતિકુંજ – ગાયત્રી તીર્થ રાખજે અને પુરાતન કાળના ઋષિઓ સ્થૂળ શરીરથી કરતા હતા એ બધાં કાર્યોનું બીજારોપણ કરજે. અત્યારે તેઓ સુક્ષ્મ શરીરમાં છે. આથી ઈચ્છિત પ્રયોજનને પૂર્ણ કરવા માટે કોઈ શરીરધારીને માધ્યમ બનાવવાની જરૂર પડી છે. મને પણ આવી જરૂરિયાત પડી છે અને તેથી તારા સ્થૂળ શરીરને સત્પાત્ર માનીને એ કાર્યમાં લગાવ્યું છે. આ ઈચ્છા બધા જ ઋષિઓની છે. તું એમની પરંપરાનું નવેસરથી બીજારોપણ કરજે. આ કામ અપેક્ષા કરતાં વધારે અઘરું છે અને એમાં મુશ્કેલીઓ પણ વધારે રહેશે, પણ સાથેસાથે એક વધારાનો લાભ પણ છે કે માત્ર મારું જ નહિ, પરંતુ બધાનું પણ સંરક્ષણ અને અનુદાન તને મળતું રહેશે. આથી કોઈ પણ કાર્ય અટકાશે નહિ.”
જે ઋષિઓનાં અધૂરાં કાર્યો મારે આગળ વધારવાનાં હતાં તેનું ટૂંકું વિવરણ આપતાં તેઓએ કહ્યું, “વિશ્વામિત્ર પરંપરામાં ગાયત્રી મહામંત્રની શક્તિથી દરેકે દરેક વ્યક્તિને પરિચિત કરાવવી અને એક સિદ્ધપીઠ – ગાયત્રી તીર્થનું નિર્માણ કરવાનું છે. વ્યાસ પરંપરામાં આર્ષસાહિત્ય સિવાય અન્ય વિષયો ઉપર સાહિત્યનું સર્જન કરવું તેમ જ પ્રજ્ઞાપુરાણના ૧૮ ભાગ લખવા, પતંજલિ પરંપરામાં યોગસાધનાના તત્ત્વજ્ઞાનનો વિસ્તાર કરવાનું, પરશુરામ પરંપરામાં અનીતિના નાશ માટે જન માનસમાં પરિષ્કારનું વાતાવરણ સર્જવું તથા ભગીરથ પરંપરામાં જ્ઞાનગંગાને જન જન સુધી પહોંચાડવાની જવાબદારી સોંપવામાં આવી. ચરક પરંપરામાં વનૌષધિને પુનર્જીવિત કરીને તેની. વૈજ્ઞાનિક શોધખોળ કરવાનું, યાજ્ઞવલ્કય પરંપરામાં યજ્ઞથી મનોવિકારોનું શમન કરે તેવી ચિકિત્સા પદ્ધતિ નક્કી કરવી. જમદગ્નિ પરંપરામાં સાધના આરણ્યકનું નિર્માણ અને સંસ્કારોનું બીજારોપણ કરવું, નારદ પરંપરામાં સત્પરામર્શ – માધ્યમથી ધર્મ ચેતનાનો વિસ્તાર, આર્યભટ્ટ પરંપરામાં ધર્મતંત્રના માધ્યમથી રાજ્યતંત્રનું માર્ગદર્શન, શંકરાચાર્ય પરંપરામાં દરેક સ્થાને પ્રજ્ઞા સસ્થાનોનું નિર્માણ, પિપ્પલાદ પરંપરામાં આહાર – કલ્પના માધ્યમથી સમગ્ર સ્વાથ્યનું સંવર્ધન અને સૂત – શૌનક પરંપરામાં દરેક સ્થળે પ્રજ્ઞા આયોજનો દ્વારા લોકશિક્ષણની રૂપરેખાનાં સૂત્રો મને બતાવવામાં આવ્યાં. અથર્વવેદીય વિજ્ઞાન પરંપરામાં કણાદઋષિ પ્રણીત વૈજ્ઞાનિક સંશોધન પદ્ધતિના આધારે બ્રહ્મવર્ચસ શોધ સંસ્થાનની રૂપરેખા તૈયાર થઈ. – હરિદ્વારમાં રહીને મારે શું કરવાનું છે અને માર્ગમાં આવનાર મુશ્કેલીઓનું સમાધાન કેવી રીતે કરવું તે મને ઉપર બતાવેલ નિર્દેશો – અનુસાર વિસ્તારપૂર્વક બતાવી દેવામાં આવ્યું. પહેલાની જેમ જ બધી વાતોને ગાંઠે બાંધી લીધી. પ્રથમવાર તો ફક્ત ગુરુદેવની એકલાની જ ઈચ્છાઓ પૂરી કરવાનો ભાર હતો. આ વખતે તો આ બધાનો ભાર ઉપાડીને ચાલવું પડશે. ગધેડાએ વધારે સાવધાની રાખવી પડશે અને વધારે મહેનત પણ કરવી પડશે.
આ સાથે એ પણ જણાવ્યું કે આ બધું પૂરું કરી લીધા પછી ચોથી વાર આવવાનું અને તેનાથી પણ મોટી જવાબદારી સંભાળવાનું અને સૂક્ષ્મ શરીર અપનાવવાનું પગલું ભરવું પડશે. આ બધું આ વખતે તેમણે સ્પષ્ટ ન કર્યું, ફક્ત સંકેત જ કર્યો. એ પણ બતાવ્યું કે “હરિદ્વારની કાર્યપદ્ધતિ મથુરાના કાર્યક્રમ કરતાં મોટી છે. આથી એમાં ઉતાર – ચઢાવ પણ બહુ રહેશે. અસુરતાનાં આક્રમણોને પણ સહેવાં પડશે, વગેરે વગેરે બાબતો સંપૂર્ણપણે સમજાવી દીધી. સમયની વિષમતા જોતાં એ ક્ષેત્રમાં વધારે રહેવું તેમને ઉચિત નહિં લાગતાં એક વર્ષની જગ્યાએ છ મહિના રહેવાનો નિર્દેશ આપ્યો. ક્યાં, કેવી રીતે રહેવું અને કઈ દિનચર્યાનું પાલન કરવું તે બધું સમજાવીને એમણે વાત પૂરી કરી અને પ્રથમ વારની જેમ જ અંતધ્યાન થઈને જતાં જતાં એટલું કહેતા ગયા કે, “આ કાર્યને બધા જ ઋષિઓનું સંયુક્ત કામ સમજજે, ફક્ત મારું નહિ.” મેં પણ વિદાય સમયે પ્રણામ કરતી વખતે એટલું જ કહ્યું કે, “મારા માટે આપ જ સમસ્ત દેવતાઓના, સમસ્ત ઋષિઓના અને પરબ્રહ્મના પ્રતિનિધિ છો. આપના આદેશને આ શરીર હશે ત્યાં સુધી નહિ ટાળું.” વાત પૂરી થઈ. હું વિદાય લઈ ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યો. છાયાપુરુષે (વીરભદ્ર) ગોમુખ સુધી પહોંચાડી દીધો અને આગળ બતાવેલા સ્થાને હું ચાલતો થયો.
આ યાત્રામાં જે જે સ્થાનો પર મારે રોકાવું પડ્યું તેનો ઉલ્લેખ અહીં એટલા માટે કરવામાં નથી આવ્યો કે તે બધા દુર્ગમ હિમાલયની ગુફાઓના નિવાસી હતા. સમયાંતરે સ્થાન બદલતા રહેતા હતા. હવે તો તેઓનાં શરીરો પણ નષ્ટ થઈ ગયાં હશે, એવી પરિસ્થિતિમાં ઉલ્લેખ કરવાની જરૂર નથી. પાછા આવતાં ગુરુદેવે સપ્તઋષિઓની તપોભૂમિમાં જે સ્થાનનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો, ત્યાં હરિદ્વારમાં તે સ્થાન પર રોકાયો. સારો એવો હિસ્સો સૂમસામ હતો અને વેચવાનો પણ હતો. જમીનમાં પાણી વહેતું હતું. પહેલાં અહીં ગંગા વહેતી હતી. આ સ્થાન ગમ્યું પણ ખરું. જમીનના માલિક સાથે વાતચીત થઈ અને જરૂરી જમીનનો સોદો પણ સરળતાથી પતી ગયો. જમીન ખરીદવામાં રજિસ્ટર, દસ્તાવેજ કરાવવામાં જરાય વિલંબ ન થયો. જમીન મળી ગયા પછી એ જોવાનું હતું કે ત્યાં કઈ જગ્યાએ શું બનાવવાનું છે? આનો નિર્ણય પણ એક્લાએ જ કરવો પડ્યો. સલાહકારો સાથેની વાતચીત કામ ન લાગી, કારણ કે ખૂબ કોશિશ કરવા છતાં પણ તેમને હું એ ન સમજાવી શક્યો કે અહીં ક્યા પ્રયોજન માટે કેવા આકારનું નિર્માણ થવાનું છે. એ કાર્ય પણ મેં જ પૂરું કર્યું. આ રીતે શાંતિકુંજ, ગાયત્રી તીર્થની સ્થાપના થઈ.
ગાયત્રી કોઈ સ્વતંત્ર દેવી-દેવતા નથી. એ તો પરબ્રહ્મ પરમાત્માનો ક્રિયાભાગ છે. બ્રહ્મ નિર્વિકાર છે, અચિંત્ય છે, બુદ્ધિથી પર છે. પરંતુ એની ક્રિયાશીલ ચેતના શક્તિરૂપ હોવાથી ઉપાસનીય છે અને એ ઉપાસનાનું ધારેલુ ફળ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. ઈશ્વરભક્તિ, ઈશ્વર-ઉપાસના, બ્રહ્મસાધના, આત્મસાક્ષાત્કાર, બ્રહ્મદર્શન, પ્રભુપરાયણતા આદિ પુરુષવાચી શબ્દોનું જે તાત્પર્ય અને ઉદ્દેશ છે, તે “ગાયત્રી-સાધના, ગાયત્રી-ઉપાસના’ એ સ્ત્રીવાચી શબ્દોનું મંતવ્ય છે.
ગાયત્રી ઉપાસના વિસ્તુતઃ ઈશ્વર-ઉપાસનાનો એક અતિ ઉત્તમ સરળ અને શીધ્ર સફળ થનારો માર્ગ છે. આ માર્ગ પર ચાલનારી વ્યક્તિ એક સુરમ્ય ઉદ્યાનમાં થઈને જીવનના ચરમ લક્ષ ઈશ્વરપ્રાપ્તિ સુધી પહોંચે છે. બ્રહ્મ અને ગાયત્રીમાં ફક્ત શબ્દોનું જ અંતર છે, તે બંને એક જ છે. એ એકતાનાં કેટલાંક પ્રમાણો નીચે જુઓ –
ત્રિવેદમયી, તત્ત્વસ્વરૂપિણી ગાયત્રીને હું કહું છું, જેનાથી સચ્ચિદાનંદ લક્ષણવાળું બ્રહ્મ પ્રકાશિત થાય છે અર્થાત્ જ્ઞાન થાય છે.
ગાયત્રી ઈદ સર્વમ | -નૃસિંહપૂર્વતાપનીયો ૫૦ ૪/૪
આ બધું જે કાંઈ છે, તે ગાયત્રી સ્વરૂપ છે. ગાયત્રી પરમાત્મા | -ગાયત્રી તત્વે. ગ્લો -૮
ગાયત્રી જ પરમાત્મા છે. બ્રહ્મ ગાયત્રીતિ-બ્રહ્મ વૈ ગાયત્રી ! -શતપથ બ્રાહ્મણ ૮/૫/૩-૭-ઐતરેય બ્રા. આ. ૨૭, ખંડ-૫
બ્રહ્મ ગાયત્રી છે, ગાયત્રી જ બ્રહ્મ છે. સપ્રભં સત્યમાનન્દં હ્રદયે મણ્ડલેઅપિ ચ | ધ્યાયંજપેદાયિત્વ નિષ્કામો મુચ્યતેડચિરાત્ |
-વિશ્વામિત્ર
પ્રકાશ સહિત સત્યાનંદ સ્વરૂપ બ્રહ્મને હૃદયમાં અને સૂર્યમંડળમાં ધ્યાન કરીને કામના રહિત થઈને મનુષ્ય ગાયત્રી મંત્રને જો જપે તો વિના વિલંબે સંસારના આવાગમનમાંથી છૂટી જાય છે. ઓંકારસ્તત્પરં બ્રહ્મ સાવિત્રસ્યાત્તદક્ષરમ્ |
-કૂર્મપુરાણ ઉ. વિમા. અ. ૧૪/૫૫ ઓંકારસ્તત્પરં પરબ્રહ્મ સ્વરૂપ છે, ગાયત્રી પણ અવિનાશી બ્રહ્મ છે.
હૃદય ચૈતન્ય જ્યોતિ ગાયત્રીરૂપ બ્રહ્મની પ્રાપ્તિસ્થાનના પ્રાણ, વ્યાન, અપાન, સમાન ઉદાન એ પાંચ દ્વારપાલો છે. તેથી એમને વશ કરવા. જેથી હૃદયમાં રહેલા ગાયત્રી બ્રહ્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થાય. ઉપાસના કરનારો સ્વર્ગલોકને પ્રાપ્ત કરે છે અને એના કુળમાં વીર પુત્રો કે શિષ્યો ઉત્પન્ન થાય છે.
અર્થાત એ બ્રહ્મ રમણ ન કરી શક્યું, કેમ કે તે એટલું હતું. એકલો કોઈ પણ રમણ કરી શકતો નથી. એનું સ્વરૂપ સ્ત્રી પુરુષના જેવું છે. એણે બીજાની ઇચ્છા કરી તથા પોતાના સંયુક્ત સ્વરૂપને બે ભાગમાં વહેંચી/ નાખ્યું ત્યારે તે બંને રૂપો પતિ અને પત્નીભાવને પ્રાપ્ત થયાં.
શક્તિ, શક્તિમાનથી કદી જુદી નથી રહેતી. એ બંનેનો નિત્ય સંબંધ છે. જેમ અગ્નિ અને તેની દાહક શક્તિનો નિત્ય પરસ્પર સંબંધ છે તેવી જ રીતે શક્તિ અને શક્તિમાનનો સંબંધ છે.
બાળકની જેમ મનુષ્ય સીમિત છે. એને સુસંપન્ન સર્જનહાર ભગવાન પાસેથી અપાર શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે, પણ એક શરત છે. નાનાં બાળકો વસ્તુઓનો સાચો ઉપયોગ જાણતાં હોતાં નથી કે તેની કાળજી રાખી શકતાં નથી. તેથી બાળકોને લાડમાં જે મળે છે તે હલકું-ફૂલકું હોય છે. ફુગ્ગા, સિસોટી, ચોકલેટ, લોલિપોપ જેવી આનંદદાયક વસ્તુઓ જ માંગવામાં અને મેળવવામાં આવે છે. ઉંમરલાયક થતાં છોકરો ઘરની જવાબદારી સમજે અને નિભાવે છે. પરિણામે માગ્યા વગર જ અધિકારો સોંપવામાં આવે છે. એના માટે પ્રાર્થના કે માગણી કરવી પડતી નથી કે કરગરવું પડતું નથી. જેટલો આપણને માંગવાનો ઉત્સાહ છે, એનાથી હજારગણો ઉત્સાહ ભગવાન અને મહામાનવોને આપવાનો હોય છે. મુલી એક જ છે, કે સદુપયોગ કરી શકવાની પાત્રતા વિક્સી છે કે નહિ.
આ બાબતમાં ભવિષ્યનો જૂઠો વાયદો કરવાથી કામ ચાલતું નથી. સાબિતી આપવી પડે છે, કે જે અત્યાર સુધી પોતાની પાસે હતું તેના ઉપયોગ યોગ્ય રીતે થયો છે. “હિસ્ટ્રી શીટ’ આનાથી બને છે અને પ્રમોશનમાં આ પાછલું વિવરણ જ કામ આવે છે. મારે પાછલા કેટલાય જન્મોમાં મારી પાત્રતા અને પ્રામાણિકતા સિદ્ધ કરવી પડી છે. જ્યારે પાત્રતા અને પ્રામાણિકતાની ખાતરી થઈ ગઈ કે તરત જ મારા માર્ગદર્શકની કૃપા આપોઆપ જ મળવી શરૂ થઈ ગઈ.
સુગ્રીવ, વિભીષણ, સુદામા, અર્જુન વગેરેએ જે મેળવ્યું અને જે કરી બતાવ્યું તે એમના પરાક્રમનું ફળ નહતું. એમાં ભગવાનની સત્તા અને મહત્તા કામ કરતી રહી છે. મોટી નદી સાથે જોડાયેલી રહેવાથી નહેરો, સાથે જોડાયેલાં ઢાળિયાં ખેતરોને પાણી પૂરું પાડતી રહે છે. જો આ એકસૂત્રતામાં ક્યાંય ગરબડ ઊભી થાય તો અવરોધ ઊભો થશે અને ક્રમ તૂટી જશે. ભગવાનની સાથે મનુષ્ય પોતાનો સુદઢ સંબંધ સુનિશ્ચિત આધારો પર જ જાળવી રાખી શકે છે. એમાં ખુશામદની કોઈ શક્યતા નથી. ભગવાનને કોઈ સાથે નથી મિત્રતા, નથી દુશ્મનાવટ. તેઓ નિયમોથી બંધાયેલા છે, સમદર્શી છે.
આપણી વ્યક્તિગત ક્ષમતા તદ્દન નગણ્ય છે. મોટેભાગે સામાન્ય માણસ જેવી સમજી શકાય. જે કંઈ વધારે દેખાય છે કે બને છે એને વિશુદ્ધ દેવીકૃપા માનવી જોઈએ. તે સીધું ઓછું મળે છે અને માર્ગદર્શના માધ્યમ દ્વારા વધારે આવે છે, પણ એનાથી કોઈ ફેર પડતો નથી કારણ કે ધન બેંકનું છે. ભલે પછી તે રોકડમાં, ચેક યા ડ્રાફટથી મળ્યું હોય.
આ દેવીકૃપાની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે શક્ય બની એનો એક જ જવાબ છે કે પાત્રતાની અભિવૃદ્ધિ. એનું નામ જીવનસાધના છે. ઉપાસનાની સાથે એનો અનન્ય અને ઘનિષ્ઠ સંબંધ છે. વીજળી ધાતુમાં વહે છે. લાકડામાં નહિ. આગ સૂકી વસ્તુને સળગાવે છે, ભીનીને નહિ. જ્યારે બાળક ચોખું, સ્વચ્છ હોય ત્યારે જ માતા તેને ખોળામાં લે છે. મળમૂત્રથી ગંદું હોય તો પહેલાં તેને પાણીથી સાફ કરશે, પછી લૂછશે, પછી જ તેને ખોળામાં લઈ દૂધ પિવડાવશે.
ભગવાનની નજીક જવા માટે શુદ્ધ ચારિત્ર્ય હોવું જોઈએ. કેટલીય વ્યક્તિઓ શરૂઆતના જીવનમાં ચારિત્ર્યહીન હતી, પણ જે દિવસથી ભક્તિમાં કે સાધનામાં જોડાઈ એ જ દિવસથી એમણે શુદ્ધ ચારિત્ર્યથી કાયાકલ્પ કરી લીધો છે. વાલ્મીકિ, અંગુલિમાલ, બિલ્વમંગળ, અજામિલ વગેરે શરૂઆતના જીવનમાં ભલે ખરાબ રહ્યા હોય પણ જે દિવસથી ભગવાનના શરણે આવ્યા એ દિવસથી સાચા અર્થમાં સંત બની ગયા. આપણેલોકો તો, “રામનામ જપના, પરાયા માલ અપના’ની નીતિ અપનાવીએ છીએ. કુકર્મ પણ કરતાં રહીએ અને સાથે ભજનકીર્તનના સહારાથી ભગવાનના દંડમાંથી છુટકારો મેળવવાનું વિચારીએ એ કેવી વાત !
કપડાંને રંગતાં પહેલાં ધોવું પડે છે. બીજ વાવતાં પહેલાં જમીન ખેડવી પડે છે. ભગવાનની કૃપા મેળવવા માટે પણ શુદ્ધ જીવન આવશ્યક છે. સાધક જ સાચા અર્થમાં ઉપાસક બની શકે છે. જેનાથી જીવન સાધના ન થઈ શકે એનું ચિંતન, ચારિત્ર્ય, આહાર, વિહાર અને મસ્તિષ્ક અનિચ્છનીય બાબતોથી ભરેલાં રહેશે. પરિણામે સાધનામાં મન લાગશે જ નહિ. લાલચ અને ઈચ્છાઓ જેના મનને આખો દિવસ ઉદ્વિગ્ન રાખે છે, એનામાં એકાગ્રતા આવશે નહિ અને એના ચિત્તમાં તન્મયતા આવશે નહિ. કર્મકાંડ જેવી ગૌણ બાબતથી કામ ચાલશે નહિ. ભજનનો ભાવના સાથે સીધો સંબંધ છે, જ્યાં ભાવના હશે ત્યાં મનુષ્ય પોતાના ગુણ, કર્મ અને સ્વભાવમાં સાત્ત્વિકતાનો સમાવેશ અવશ્ય કરશે.
પૂજનીય મહેમાન આવવાના હોય, ઉત્સવ હોય તો ઘરની સાફસફાઈ કરીએ છીએ. તો જે હૃદયમાં ભગવાનને સ્થાન આપવાનું છે તે હ્રદયને દોષદુર્ગુણ ત્યજી પવિત્ર અને સ્વચ્છ કરવું જોઈએ. એના માટે આત્મનિરીક્ષણ, આત્મસુધાર, આત્મનિર્માણ અને આત્મવિકાસની ચારે દિશાઓમાં આગળ વધવું જરૂરી છે. આ તથ્યો મને સારી રીતે સમજાવવામાં આવ્યાં અને મેં સાચા મનથી તે અમલમાં મૂક્યાં. વિચાર્યું કે જીવન દુઃખી કેમ બને છે? નિષ્કર્ષ કાઢ્યો કે આ બધાનાં ઉદ્ગમ કેન્દ્ર ત્રણ છે- લોભ, મોહ, અહંકાર. જેનામાં એની માત્રા જેટલી વધારે હશે એટલો જ તે અવગતિ તરફ ઢસડાતો જશે.
ક્રિયાઓ વૃત્તિઓમાંથી પેદા થાય છે. શરીરનું સંચાલન મન દ્વારા થાય છે. મનમાં જેવી ઈચ્છાઓ થાય છે એવું કાર્ય શરીર કરે છે. એટલા માટે ખરાબ કૃત્યો માટે શરીરને નહિ, મનને જવાબદાર માનવું જોઈએ. આ તથ્યને ધ્યાનમાં રાખીને ખરાબ વિચારોને જડમૂળથી હટાવીને જીવન સાધનાના મૂળભૂત આધાર એવા મનને સુધારીને જીવન સાધનાનો આરંભ કર્યો.
એવું જોવા મળ્યું છે કે અપરાધ મોટે ભાગે આર્થિક પ્રલોભનો અથવા જરૂરિયાતોના કારણે થાય છે. એટલે એનું મૂળ કાપવા સરેરાશ ભારતીય સ્તરનું જીવન જીવવાનું વ્રત લેવામાં આવ્યું. આપણી પોતાની આવક ભલેને ગમે તેટલી હોય. ભલે તે ઈમાનદારી કે પરિશ્રમથી મેળવેલી કેમ ન હોય, પણ સરેરાશ ભારતીય સ્તરનું જીવન જીવવાનું શક્ય બને એ રીતે પોતાના માટે કે પરિવાર માટે બહુ જ ઓછો ખર્ચ કરવામાં આવે. આ “સાદું જીવન, ઉચ્ચ વિચારનો વ્યાવહારિક સિદ્ધાંત છે. આ સિદ્ધાંતને કેટલાક લોકો પસંદ કરે છે, એનું સમર્થન પણ કરે છે, પરંતુ પોતાના જીવનમાં એને ઉતારવાનો પ્રશ્ન આવે છે ત્યારે તેને અશક્ય ગણાવે છે. આને વ્રતશીલ બનીને જ નિભાવી શકાય છે. સાથે સાથે પરિવારના સભ્યોને પણ આના માટે સૈદ્ધાંતિક અને વ્યાવહારિક રીતે તૈયાર કરવા પડે છે. આ બાબતમાં સૌથી મોટી મુશ્કેલી લોક રિવાજની આવે છે. જ્યારે બધા લોકો ઈમાનદારી કે બેઈમાનીની કમાણીથી મોજમજા કરે છે, તો આપણે જ આપણા ઉપર આવો અંકુશ શા માટે મૂકવો? પરિજનો અને એમનો પક્ષ લેનારા સગાંસંબંધીઓને આ બાબતમાં સહમત કરવાં બહુ મુશ્કેલ છે, છતાં પણ પોતાની વાત તર્ક, તથ્ય અને પરિણામની સાબિતી આપી. જો યોગ્ય રીતે રજૂ કરવામાં આવે અને જો પોતાનું મનોબળ મજબૂત હોય તો પછી પોતાનાં નજીકનાં સંબંધીઓ પર તેની અસર ન પડે એવું બનતું નથી. આર્થિક અનાચારનું મૂળ કાપવું હોય તો આ કાર્ય આ સ્તરના લોકશિક્ષણ અને રિવાજથી શક્ય બનશે. હું એ વિશ્વાસના આધારે મારી વાત પર દઢ રહ્યો. ઘીયામંડી, મથુરામાં મારો પરિવાર પાંચ વ્યક્તિઓનો હતો. ૧૯૭૧માં હરિદ્વાર ગયો ત્યાં સુધી નિયમિત રૂપે માસિક ખર્ચ રૂપિયા ૨૦૦ રાખવામાં આવ્યું. હળી મળીને ઓછા ખર્ચે બીજા લોકોથી મારો સ્તર જુદા પ્રકારનો બનાવી લેવાને કારણે બધું મજાથી ચાલતું. આમ તો આવક વધારે હતી. પિતાની મિલક્તમાંથી પૈસા આવતા હતા, પણ સંબંધીઓનાં બાળકોને બોલાવી ભણાવવાની નવી જવાબદારી ઉઠાવી તેમાં એ પૈસાનો ખર્ચ કરતો. દુર્ગુણો અને વ્યસનો વિશે એટલા પૈસા જ બચવા દીધા ન હતા. જીવન સાધનાનો એક મહત્ત્વપૂર્ણ પક્ષ સરળતાથી નિભાવતો રહ્યો.
પરિવારને સજાવવાનો, સુસંપન્ન બનાવવાનો અને વારસદારો માટે સંપત્તિ મૂકી જવાનો દરેકને મોહ થાય છે. લોકો પોતે વિલાસી જીવન જીવે છે અને બાળકોને પણ એવી ટેવ પાડે છે. પરિણામે અપવ્યયનો ક્રમ ચાલે છે અને અનીતિની કમાણી માટે અનાચારનો વિચાર અને પ્રયાસ કરવામાં આવે છે. બીજાઓનું પતન અને અનુભવ જોઈને મેં એવા ચિંતન અને રિવાજને ઘરમાં પ્રવેશવા ન દીધાં. એ રીતે ખોટું ખર્ચ ન થયું, દુર્ગુણો પણ ન વધ્યા, કુરિવાજ પણ ન પ્રવેશ્યો અને સુસંસ્કારી પરિવાર વિકસતો ગયો.
ત્રીજો પક્ષ અહંકારનો છે. ડંફાસ, મોટાઈ, ઠાઠમાઠ, સજાવટ, ફેશન વગેરેમાં લોકો ઘણો સમય બગાડે છે અને ઘણું ખર્ચ કરે છે. મારા જીવનમાં તથા પરિવારમાં નમ્રતા અને સાદગીનું એવું બ્રાહ્મણોચિત વાતાવરણ બનાવી રાખ્યું, જેથી અહંકારના પ્રદર્શનની શક્યતા ન રહે. ઘરનું કામકાજ જાતે કરવાની ટેવ પાડી. માતાજીએ ઘણો સમય હાથે જ દળ્યું છે. ઘરનું તથા અતિથિઓનું ભોજન તો તેઓ ઘણા સમયથી બનાવતાં આવ્યાં છે. જ્યારે બહારનાં કાર્યોનો ખૂબ વિસ્તાર થવા લાગ્યો અને એમાં વ્યસ્ત રહેવાને લીધે માતાજી એના માટે સમય કાઢી શકતાં નહિ ત્યારે ઘરમાં નોકરની જરૂર તો પડી.
ઠાઠમાઠથી રહેતા માણસો મોટા કહેવાય અને ગરીબાઈમાં ગુજરાન કરનાર ઉદ્વિગ્ન, અભાગી અને પછાત હોય છે એવું અનુમાન ખોટું નીકળ્યું. મારી બાબતમાં આ વાત ક્યારેય લાગુ પડી નથી, જો હું આળસ અને અયોગ્યતાના લીધે ગરીબાઈ ભોગવતો હોત તો જરૂર એવો ગણાત, પણ કમાણી વધુ હોવા છતાં પણ સાદગી સ્વેચ્છાપૂર્વક અપનાવવામાં આવી. એમાં સિદ્ધાંતોનું પાલન કરવાનું લક્ષ્ય હતું. જે મિત્રો અને સંબંધીઓને મારી સાદગીભરી રહેણીકહેણીની ખબર પડી એમાંથી કોઈએ પણ આને દરિદ્રતા કહી નહિ, પરંતુ બ્રાહ્મણ પરંપરા પ્રમાણેનું જીવન માન્યું. મરચું ન ખાવું. પાદુકા પહેરવી એવી સાદગીથી લોકો સાત્ત્વિકતાની જાહેરાત માત્ર કરે છે, પરંતુ સાચી આધ્યાત્મિકતા સર્વતોમુખી સંયમ અને અનુશાસનથી નભે છે. એમાં સમગ્ર જીવનચર્યાને બ્રાહ્મણ જેવી બનાવવાનો અને અભ્યાસમાં ઉતારવાનો પ્રયત્ન કરવો પડે છે. આ લાંબા સમયની અને ક્રમિક સાધના છે. મેં એના માટે પોતાની જાતને સાધી અને જે કોઈ મારી સાથે જોડાયા એમને પણ શક્ય એટલી સાદગી અપનાવડાવી.
સંચિત કુસંસ્કારોની અસર બધા પર રહે છે. કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મદ, મત્સર વગેરે પોતાનો પરિચય આપતા રહ્યા, પણ તેમને ઊગતા જ દાબી દીધા. અજાણ રહેવાથી – ક્ષમ્ય ગણવાથી તે વધત અને કબજો જમાવવામાં સફળ થાત. જ્યારે જયારે એવો અવસર આવ્યો ત્યારે તેમને ફગાવી દીધા. ગુણ, કર્મ અને સ્વભાવ આ ત્રણેય પર ધ્યાન રાખવામાં આવ્યું કે એમાં સાધકની જેમ સાત્ત્વિકતાનો સમાવેશ થાય છે કે નહિ. સંતોષની વાત છે કે આ આંતરિક મહાભારત સાથે જીવનભર લડતા રહેવાના કારણે અત્યારે તેના પર વિજય પ્રાપ્ત થઈ શક્યો.
જન્મથી બધાં અણઘડ હોય છે. જન્મોજન્મના કુસંસ્કાર બધાં પર ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં હોય છે. તે એમ ને એમ દૂર થતા નથી. ગુરુકૃપા અથવા પૂજાપાઠથી પણ એ હેતુ સિદ્ધ થતો નથી. એના સમાધાનનો એક જ ઉપાય છે એમની સામે ઝઝૂમવું. જેવા કુવિચારો આવે કે તરત જ સદ્વિચારોની સેનાને પહેલેથી જ પ્રશિક્ષિત કટિબદ્ધ રાખવી અને તેની સામે લડવા મોકલી દેવી. જો તેમને મૂળ જમાવવાનો અવસર ન મળે તો કુવિચારો અથવા કુસંસ્કાર લાંબા સમય સુધી ટક્તા નથી. એમનું સામર્થ્ય ઓછું હોય છે. તે ટેવ અને રિવાજ પર આધારિત હોય છે. જ્યારે સદ્વિચારોની પાછળ તર્ક, તથ્ય, પ્રમાણ, વિવેક વગેરે અનેકનાં મજબૂત સમર્થનો રહેલાં છે. એટલા માટે શાસ્ત્રકારની વાત એવા સમયે સાચી પડે છે, કે “સત્યનો જ વિજય થાય છે. અસત્યનો નહિ.” આ વાતને આ રીતે પણ કહી શકાય કે પરિપકવ થયેલા સુસંસ્કારો જ જીતે છે, કુસંસ્કાર નહિ. જો સરકસનાં રીંછ અને વાંદરાને આશ્ચર્યજનક ખેલ બતાવવા તાલીમ આપી તૈયાર કરી શકાય તો પછી અણઘડ મન અને જીવનક્રમને સંકલ્પબળથી સુસંસ્કારી ન બનાવી શકવાનું કોઈ કારણ નથી.
આરાધના, જે હમેશાં અપનાવવામાં આવી
ગંગા, યમુના અને સરસ્વતી મળે છે ત્યાં ત્રિવેણી સંગમ થાય છે. એમાં સ્નાન કરનારનો કાયાકલ્પ થઈ જાય એવું માનવામાં આવે છે. બગલો હંસ બની જાય અને કાગડો કોયલ થઈ જાય એવી શક્યતા નથી, પણ આના આધારે વિનિર્મિત થયેલી અધ્યાત્મ ધારામાં અવગાહન કરવાથી મનુષ્યનું આંતરિક અને બાહ્ય જીવન અસાધારણ રીતે બદલાઈ શકે એ વાત નિશ્ચિત છે. આ ત્રિવેણી ઉપાસના, સાધના અને આરાધનાના સમન્વયથી બને છે. આ ત્રણેય કોઈ ક્રિયાકાંડ નથી, જેને થોડા સમયમાં, થોડાંક વિધિવિધાનથી કે ભગવાન પાસે બેસીને સંપન્ન કરી શકાય. આ તો ચિંતન, ચરિત્ર અને વ્યવહારમાં થનાર ઉચ્ચસ્તરીય પરિવર્તન છે, જેના માટે શારીરિક અને માનસિક કાર્યો પર નિરંતર ધ્યાન આપવું પડે છે. મનની શુદ્ધિ માટે પ્રખરતાનો ઉપયોગ કરવો પડે છે અને નવી વિચારધારામાં પોતાના ગુણ, કર્મ અને સ્વભાવનો એવી રીતે મહાવરો કરવો પડે છે, જેમ અણઘડ પશુપક્ષીઓને સરકસમાં ખેલ બતાવવા માટે ગમે તે રીતે તૈયાર કરવામાં આવે છે. પૂજા થોડો સમય થઈ શકે છે, પણ સાધના તો નાના બાળક જેવી છે. તેનું પાલનપોષણ કરવામાં સતત ધ્યાન રાખવું પડે છે. જે લોકો પૂજાને જાદુ સમજે છે અને ગમે તેમ ક્રિયાકાંડ કરવાના બદલામાં સિદ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરવાનાં સ્વપ્ન સેવે છે તેઓ ભૂલ કરે છે.
મારા માર્ગદર્શકે પ્રથમ દિવસે જત્રિપદા ગાયત્રીનું વ્યાવહારિક સ્વરૂપ ઉપાસના, સાધના અને આરાધના રૂપે સારી રીતે જણાવી દીધું હતું. નિયમિત જપ, ધ્યાન કરવાના આદેશ ઉપરાંત એ પણ જણાવ્યું કે ચિંતનમાં ઉપાસના, ચરિત્રમાં સાધના અને વ્યવહારમાં આરાધનાનો સમાવેશ કરવામાં પૂરેપૂરી સાવચેતી અને તત્પરતા રાખવામાં આવે. આ આદેશનું અત્યાર સુધી શક્ય એટલું સારી રીતે પાલન કરવામાં આવ્યું છે. એના લીધે અધ્યાત્મનો આધાર લેવાનું એવું પરિણામ આવ્યું કે એનો ઉપહાસ કરી શકાય નહિ.
આરાધનાનો અર્થ છે લોકમંગલનાં કાર્યમાં વ્યસ્ત રહેવું. જીવનસાધના એક પ્રકારે સંયમસાધના છે. એના દ્વારા ઓછા પૈસામાં નિર્વાહ ચલાવીને વધારે બચાવવામાં આવે. સમય, શ્રમ, ધન અને મનનો શરીર તથા પરિવાર માટે એટલો જ ઉપયોગ કરવો પડે છે, જેના વિના કામ ચાલી ન શકે. કામ ન ચાલવાની કસોટી છે – સરેરાશ દેશવાસીનું સ્તર. આ કસોટીમાં પાર ઊતર્યા પછી કોઈ પણ શ્રમિક કે શિક્ષિત વ્યક્તિની કમાણી એટલી જ થઈ જાય છે કે તેમનું કામ ચાલવા ઉપરાંત પણ બચી શકે. એ બચતના સદુપયોગને આરાધના કહે છે. સામાન્ય રીતે લોકો આ બચતનો ઉપયોગ મોજમજા માટે કરે છે કે કુટુંબીઓમાં વહેચી દે છે. એમને એવી સૂઝ નથી પડતી કે આ સંસારમાં બીજા પણ આપણા છે, બીજાને પણ પૈસાની જરૂર હોય છે. જો દષ્ટિમાં એટલી વિશાળતા આવી હોત તો એ બચતને એવાં કાર્યોમાં ખર્ચો હોત, જેથી અનેકનું હિત થાત અને સમયની માગ પૂરી કરવામાં સહાયતા મળત.
ઈશ્વરનું એક રૂપ સાકાર છે, જે ધ્યાનધારણા માટે પોતપોતાની રુચિ અને માન્યતાને અનુરૂપ ઘડવામાં આવે છે. એ મનુષ્યને મળતી આકૃતિ- પ્રકૃતિ પ્રમાણેનું હોય છે. આ સ્વરૂપ ઉપયોગી છે, જરૂરી છે, પરંતુ સાથે સાથે એ ધ્યાનમાં રાખવા જેવું છે કે તે વાસ્તવિક નથી, કાલ્પનિક છે. ઈશ્વર એક છે, એની જુદા જુદા સંપ્રદાયોમાં હોય છે એટલી બધી આકૃતિઓ હોઈ શકતી નથી. ઉપયોગ મનની એકાગ્રતાનો અભ્યાસ કરવા સુધી જ સીમિત રાખવો જોઈએ. પ્રતિમા પૂજનની પાછળ આદિથી અંત સુધી એ હેતુ છે કે દશ્ય પ્રતીકના માધ્યમથી અદશ્ય ઈશ્વર અને પ્રતિપાદનને દ્ધયંગમ કરવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવે.
સર્વવ્યાપી ઈશ્વર નિરાકાર જ હોઈ શકે છે. એમને પરમાત્મા કહેવામાં આવ્યા છે. પરમાત્મા અર્થાત્ આત્માઓનો પરમ સમુચ્ચય. એને આદર્શોનો સમૂહ કહેવામાં પણ વાંધો નથી. એ જ વિરાટ બ્રહ્મ અથવા વિરાટ વિશ્વ છે. કૃષ્ણ અર્જુન અને યશોદાને પોતાના આ રૂપનું દર્શન કરાવ્યું હતું. રામે કૌશલ્યા તથા કાગભુશુંડિને આ રૂપ કરૂપે બતાવ્યું હતું અને પ્રાણીઓને તેમનું દશ્ય સ્વરૂપ. આ માન્યતા અનુસાર આ લોકસેવા જ વિરાટ બ્રહ્મની આરાધના બની જાય છે. વિશ્વ ઉદ્યાનને સુખી-સમુન્નત બનાવવા માટે જ પરમાત્માએ આ બહુમૂલ્ય જીવન આપીને યુવરાજની જેમ મનુષ્યને પૃથ્વી પર મોકલ્યો છે. એની પૂર્તિમાં જ જીવનની સાર્થકતા છે. આ માર્ગને અધિક શ્રદ્ધાપૂર્વક અપનાવવાથી જ અધ્યાત્મ ઉત્કર્ષનું તે પ્રયોજન સિદ્ધ થાય છે, જેને આરાધના કહેવામાં આવે છે.
હું કરી રહ્યો છું. સામાન્ય દિનચર્યા અનુસાર રાત્રિમાં શયન, નિત્ય કર્મ ઉપરાંત દૈનિક ઉપાસના પણ એ બાર કલાકમાં સારી રીતે સંપન્ન થતી રહી છે. આ ત્રણ કર્મો માટે બાર કલાક પૂરતા છે. ચાર કલાક સવારનું ભજન એ સમયગાળા દરમિયાન થતું રહ્યું છે. બાકીના આઠ કલાકમાં નિત્યકર્મ અને શયન એમાં સમય ઓછો પડ્યો નથી. આળસ અને પ્રમાદ રાખવાથી તો બધો જ સમય આઘાપાછા થવામાં વહી જાય છે, પરંતુ એકેએક મિનિટ પર ઘોડાની જેમ સવાર થઈ જવામાં આવે તો પ્રતીત થાય છે કે જાગૃત વ્યક્તિઓએ આવી જ તત્પરતા દાખવીને જેને જોઈ મિત્રો આશ્ચર્યચકિત થઈ જાય એવાં કામો કરી લીધાં હોત.
આ તો થઈ રાતની વાત. હવે દિવસ આવે છે. દિવસને પણ આમ તો બાર કલાકનો જ માનવામાં આવે છે. આમાંથી બે કલાક ભોજન અને આરામ માટે કાઢવા છતાંય દસ કલાકનો સમય બચે છે. આનો ઉપયોગ નિયમિત રીતે પરમાર્થ-પ્રયોજનની, લોકમંગળની આરાધનામાં થતો રહ્યો છે. ટૂંકમાં આને આ રીતે કહી શકાય. (૧) લોકમાનસના પરિષ્કાર માટે યુગચેતનાને અનુરૂપ વિચારધારાઓનું નિર્ધારણ -સાહિત્ય સર્જન. (૨) સંગઠિત પ્રાણવાન જાગૃત આત્માઓને યુગધર્મને અનુરૂપ કાર્યકલાપ અપનાવવા માટે ઉત્તેજના – માર્ગદર્શન. (૩) વ્યક્તિગત મુશ્કેલીઓમાંથી બહાર નીકળવા, સુખી ભવિષ્યનું નિર્માણ કરવા માટે પરામર્શ યોગદાન. મારી સેવા સાધના આ ત્રણ ભાગોમાં વહેચાયેલી છે. આમાંથી બીજી અને ત્રીજી ધારા માટે તો અસંખ્ય વ્યક્તિઓ સાથે સંપર્ક સાધવાનો ક્રમ ચાલતો રહ્યો છે. આમાંથી મોટાભાગના લોકોને પ્રકાશ પ્રાપ્ત કરવાનો અને પરિવર્તન કરવાનો અવસર મળ્યો છે. એમનાં નામોનો ઉલ્લેખ અને પ્રસંગોનું વર્ણન કરવું શક્ય નથી, કારણ કે જેને મદદ કરવામાં આવે તેને યાદ રાખવાની મને ટેવ નથી. વળી એવા લોકોની સંખ્યા અને પ્રસંગો જેટલા યાદ છે તેમનું વર્ણન કરવામાં જ એક મહાપુરાણ લખી શકાય તેમ છે. વળી એમાં એ બધાને મુશ્કેલી પણ થાય. કૃતજ્ઞતા દર્શાવવાના દિવસો હવે ચાલ્યા ગયા છે. બીજાની સહાયતાને મહત્ત્વ ઓછું આપ્યું. પોતાના ભાગ્ય અને પુરુષાર્થનાં જ વખાણ કરવામાં અને બીજાની સહાયતાનો ઉલ્લેખ કરવામાં મોટાઈ જાગે છે. આવી સ્થિતિમાં હું મારા તરફથી એવી ઘટનાઓનો ઉલ્લેખ કરું, જેમાં લોકોનાં દુઃખો ઘટ્યાં હોય અને એમને પ્રગતિની તક મળી હોય તે મારા માટે ઉચિત નથી. વળી એક વાત એ પણ છે કે વખાણ કરવાથી પુણ્ય ઘટી જાય છે. આટલી મુશ્કેલીઓ હોવાથી આ બધી ઘટનાઓની બાબતમાં મૌન ધારણ કરવાને જ યોગ્ય માનવામાં આવ્યું છે. આનાથી વધારે કશું ન કહેતાં આ વાતને અહીં જ પૂરી કરવામાં આવે છે.
આમ છતાં એ બધી સેવાઓ મહત્ત્વપૂર્ણ છે. અત્યાર સુધીમાં પ્રજ્ઞા પરિવાર સાથે ૨૪ લાખ કરતાં પણ વધારે લોકો સંકળાયેલા છે. આમાંથી જેઓ ફક્ત સિદ્ધાંતો અને આદર્શોથી પ્રભાવિત થઈને આ બાજુ આકર્ષાયા છે એવા લોકો ઓછા છે. જેઓએ વ્યક્તિગત જીવનમાં પ્રકાશ, પ્રેમ, સહયોગ, પરામર્શ અને કૃપા મેળવી છે એવા લોકોની સંખ્યા વધુ છે. ખાસ કરીને સહાયતા કરનાર પોતાની પ્રામાણિકતા અને નિઃસ્વાર્થતાની દૃષ્ટિએ પ્રત્યેક કસોટી પર ખરા સાબિત થયા હોય ત્યારે એવા પ્રસંગો માનવીય અંતરાલમાં સ્થાન જમાવે છે. સંપર્ક ક્ષેત્રના લગભગ ત્રીજા ભાગના લોકો એવા છે, જેઓ મિશનના આદર્શો અને મારાં પ્રતિપાદનો જાણે છે. બાકીના તો મુશ્કેલીઓમાં દોડતા આવે છે અને અહીંથી શાંતિ મેળવીને પાછા ફરે છે. આટલો મોટો પરિવાર બનીને ઊભો રહ્યો તેનું મૂળ કારણ આ જ છે. નહિ તો જો બધું ફક્ત સિદ્ધાંત પૂરતું જ રહ્યું હોત, તો આર્ય સમાજ, સર્વોદય વગેરેની જેમ સભ્યોની સંખ્યા મર્યાદિત હોત અને વ્યક્તિગત આત્મીય ઘનિષ્ઠતાનું જે વાતાવરણ જોવા મળે છે તે મળ્યું ન હોત. આવનારાઓની વધુ સંખ્યા, સમય-કસમયનું આગમન, તેમના નિવાસ અને ભોજનની વ્યવસ્થાનો અભાવ એવાં અનેક કારણોનો બોજ સૌથી વધારે માતાજીને સહન કરવો પડ્યો છે, પણ આ અગવડોના બદલામાં જેટલાની જેટલી આત્મીયતા પ્રાપ્ત કરી છે. તેને જોઈને અમે ધન્ય બની ગયાં છીએ. અમને એવું લાગ્યું છે કે જે કંઈ કરવામાં આવ્યું છે તે વ્યાજ સહિત વસૂલ થતું રહ્યું છે. પૈસાની દૃષ્ટિએ જ ભલે નહિ, પણ ભાવનાની દૃષ્ટિએ પણ જો કોઈ થોડું ઓછું લે તો તે તેના માટે નુકસાનનો સોદો નથી.
આરાધના માટે, લોકસાધના માટે ઘરની મૂડી જોઈએ. તેના વગર ભૂખ્યો શું ખાય? શું વહેચે? આ મૂડી ક્યાંથી આવી? કેવી રીતે મેળવી? એના માટે અમારા માર્ગદર્શક પહેલા દિવસે જ કહ્યું હતું, “જે કંઈ પાસે છે તેને બીજની જેમ ભગવાનના ખેતરમાં વાવતાં શીખો.’ એને જેટલી વાર વાવવામાં આવ્યું તેટલી વાર સોગણું થતું રહ્યું. ઈષ્ટ પ્રયોજન માટે ક્યારેય કોઈ વાતની ખોટ પડી નથી. એમણે જલારામ બાપાનું ઉદાહરણ આપ્યું હતું. તેઓ ખેડૂત હતા. પોતાનું પેટ ભરાતાં જે કંઈ અનાજ વધતું તે ગરીબોને ખવડાવી દેતા. ભગવાન આ સાચી સાધનાથી પ્રસન્ન થયા અને એક એવી અક્ષય ઝોળી આપી ગયા કે જેનું અને ક્યારેય ખૂટ્યું નથી અને આજે પણ વીરપુર (ગુજરાત)માં એમનું સદાવ્રત ચાલી રહ્યું છે, જેમાં હજારો ભક્તો રોજ ભોજન કરે છે. જે પોતાનું ખર્ચી નાખે છે, તેને વગર માગ્યે બહારનો સહયોગ મળી રહે છે, પણ જે પોતાની મૂડી સુરક્ષિત રાખે છે અને બીજાની પાસે માગતા રહે છે તેવા ફાળો એકઠો કરનારાઓની લોકો નિંદા કરે છે, ટીકા કરે છે અને યથાશક્તિ આપીને તેમનાથી દૂર રહે છે.
ગુરુદેવના નિર્દેશ મુજબ મેં મારી ચારેય સંપદાઓને ભગવાનનાં ચરણોમાં અર્પણ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો. (૧) શારીરિક શ્રમ, (૨) માનસિક શ્રમ, (૩) ભાવ સંવેદનાઓ, (૪) પૂર્વજોનું કમાયેલું ધન. મારી પોતાની કમાણી તો કંઈ જ ન હતી. ચારેય સંપદાઓને અનન્ય નિષ્ઠા સાથે નિર્ધારિત લક્ષ્ય માટે વાપરતો રહ્યો છું. પરિણામે ખરેખર સોગણું થઈને પાછું પ્રાપ્ત થયું છે. શરીરથી દરરોજ બાર કલાકનો શ્રમ કર્યો છે. આનાથી થાક લાગ્યો નથી, પણ કાર્યક્ષમતા વધી છે. આજે આ વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ યુવાનો જેવી કાર્યક્ષમતા છે. શારીરિક શ્રમની સાથે માનસિક શ્રમને પણ જોડતો રહ્યો. પરિણામ એ આવ્યું કે મનોબળમાં – મસ્તિષ્કીય ક્ષમતામાં સામાન્ય રીતે વૃદ્ધાવસ્થામાં પ્રગટ થતાં હોય છે એવાં ક્યાંય કોઈ લક્ષણ પ્રકટ થયાં નથી. અમોએ છુટ્ટા હાથે પ્રેમ વેર્યો છે અને વહેંચ્યો છે. પરિણામે સામે પક્ષેથી કોઈ કમી રહેવા પામી નથી. વ્યક્તિગત સ્નેહ, સન્માન અને સંભાવના જ નહિ, પણ મિશન માટે પણ જ્યારે જયારે જે કંઈ અપીલ કે અનુરોધ કરવામાં આવ્યો છે તેમાં પણ ક્યારેય ખોટ પડી નથી. બે વર્ષમાં ૨૪૦0 પ્રજ્ઞાપીઠો નિર્માણ થઈ જવી તે આનું એક જીવંત ઉદાહરણ છે. શરૂઆતમાં ફક્ત અમારું જ ધન હતું. પિતાની સંપત્તિથી ગાયત્રી તપોભૂમિનું નિર્માણ થયું. જન્મભૂમિમાં હાઈસ્કૂલનું નિર્માણ કર્યું. ત્યાર પછી ત્યાં એક શક્તિપીઠ પણ બની. એટલી બધી આશા નહોતી કે લોકો વગર માગ્યે પણ આપશે અને નિર્માણનું આટલું મોટું કાર્ય થશે. આજ ગાયત્રી તપોભૂમિ, શાંતિકુંજ ગાયત્રી તીર્થ અને બ્રહ્મવર્ચસની ઈમારતો જોઈને પણ અનુમાન કરી શકાય છે કે વાવેલું બીજ સોગણું થઈને ફળે છે કે નહિ. લોકો પોતાનું એકઠું કરેલું ધન સંતાડી રાખે છે અને ભગવાન પાસે લોટરી કે લોકો પાસે ફાળો માગે છે, એ શ્રદ્ધાનો અભાવ જ છે. જો આત્મ સમર્પણથી શરૂઆત કરવામાં આવે તો તેનું પરિણામ આશ્ચર્યજનક આવે છે. નિર્માણ થઈ ચૂકેલી ગાયત્રી શક્તિપીઠોમાંથી જૂનાગઢ શક્તિપીઠના નિર્માતાએ પોતાનાં વાસણ વેચીને કામની શરૂઆત કરી હતી અને આજે તૈયાર થઈ ગયેલી બધી ઈમારતોમાં તે પણ એક મહત્ત્વની શક્તિપીઠ છે.
બાજરી કે મકાઈના એક દાણામાંથી સો દાણા પાકે છે. આ ઉદાહરણ અમે પણ અમારી સંચિત સંપદાને વહેંચી નાખવાના દુસ્સાહસમાં જોયું. જે કાંઈ પાસે હતું તે પરિવારને એટલા જ પ્રમાણમાં અને એટલા જ સમય સુધી આપ્યું, જ્યાં સુધી એ લોકો પોતે કમાવાને લાયક નહોતા બન્યા. સંતાનોને સમર્થ બનાવવા માટે વારસામાં ધન આપવું અને પોતાનો શ્રમ અને મનોયોગ તેમના માટે ખપાવતા રહેવું તેને અમે હમેશાં અનૈતિક માની વિરોધ કર્યો છે. પછી સ્વયં આવું કરીએ પણ કઈ રીતે?! મફતની કમાણી હરામની હોય છે. પછી ભલેને તે પૂર્વજોએ એકઠી કરેલી હોય. હરામની કમાણી નથી પછી, નથી સારું ફળ આપતી. આ આદર્શ ઉપર પરિપૂર્ણ વિશ્વાસ રાખીને અમોએ શારીરિક શ્રમ, મનોયોગ, ભાવસંવેદના અને સંગ્રહિત ધન -આ ચારેય સંપત્તિઓમાંથી એકેયને ક્યારેય કોઈ કુપાત્રના હાથમાં જવા દીધી નથી. તેનો એકએક કણ સજ્જનતાના સંવર્ધનમાં, ભગવાનની આરાધનામાં વાપર્યો છે. પરિણામ સામે જ છે. જે કંઈ પાસે હતું, તેના કરતાં અગણિત લાભો થયા. મળેલ લાભોને કંજૂસોની જેમ જો ભોગવિલાસમાં, ભેગું કરવામાં અથવા તો સગાંવહાલાંને આબાદ બનાવવામાં વાપર્યા હોત તો બધું જ નકામું નીવડત. કોઈ મહત્ત્વપૂર્ણ કામ ન થાત, ઉપરથી જે કોઈ આ મફતિયા શ્રમ અને સાધનોનો ઉપયોગ કરતા તેઓ દુર્ગુણી અને વ્યસની બની જઈ નફો મેળવવાના બદલે કાયમ ખોટમાં જ રહેત.
કેટલાંય પુણ્યકર્મો એવાં છે, જેનું સત્પરિણામ પ્રાપ્ત કરવા માટે બીજા જન્મની રાહ જોવી પડે છે, પણ લોકસાધનાનો પરમાર્થ એવો છે કે જેનું ફળ હાથોહાથ પ્રાપ્ત થાય છે. કોઈક દુખીના આંસુ લૂછતી વખતે ખૂબ જ આત્મસંતોષ થાય છે, જેના ઉપર ઉપકાર કરવામાં આવ્યો છે તે બદલો ન ચૂકવી શકે તો પણ તે મનોમન સમ્માન કરે છે અને આશીર્વાદ આપે છે. આ ઉપરાંત એક એવું દેવી વિધાન છે કે ઉપકાર કરનારનો ભંડાર ક્યારેય ખાલી રહેતો નથી, પણ તેના ઉપર ઈશ્વરની કૃપા વરસતી જ રહે છે અને કંઈ ખર્ચ કરવામાં આવે છે તે ભરપાઈ થતું રહે છે.
ઘેટું ઊન કપાવે છે તો તેના બદલામાં તેને દર વર્ષે નવું ઊન મળતું રહે છે. વૃક્ષો ફળ આપે છે તો બીજીવાર ફરીથી તેની ઉપર કૂંપળો અને મોર આવે છે. વાદળાં વરસે છે, છતાં પણ ખાલી થતાં નથી. બીજી વખતે એટલું જ પાણી વરસાવવા માટે સમુદ્ર પાસેથી મેળવી લે છે. ઉદાર વ્યક્તિઓના ભંડાર ક્યારેય ખાલી થયા નથી. કુપાત્રોને પોતાનો સમય અને શ્રમ આપીને કોઈએ ભ્રમવશ દુષ્પવૃત્તિઓનું પોષણ કર્યું હોય અને એને જ પુણ્ય માન્યું હોય તો જુદી વાત છે. નહિતર લોકસાધનાના પરમાર્થનું ફળ તો હાથોહાથ મળે છે. આત્મસંતોષ, લોકસન્માન અને દેવીકૃપારૂપે ત્રણગણું સત્પરિણામ પ્રાપ્ત કરનાર આ વ્યવસાય એવો છે, કે એમાં જેણે હાથ નાખ્યો છે તે ધન્ય બની ગયો છે. કંજૂસો ચતુરાઈનો દાવો કરતા હોય છે, પણ દરેક રીતે તેઓ ખોટમાં જ રહેતા હોય છે.
લોકસાધનાનું મહત્ત્વ ત્યારે જ ઘટે છે કે જયારે તેના બદલામાં નામના મેળવવાની લાલસા જાગે છે. આ તો છાપામાં પૈસા આપીને જાહેરખબર આપવા જેવો ધંધો થયો. અહેસાન ચડાવીને બદલાની ઈચ્છા કરવાથી પણ પુણ્યફળ નષ્ટ થાય છે. મિત્રોના દબાણને વશ થઈ કોઈ પણ કામ માટે ફાળો આપી દેવાથી દાનની ભાવના પૂરી થતી નથી. એ જોવું જોઈએ કે પ્રયત્નના પરિણામે સદ્ભાવનાઓમાં વધારો થાય છે કે નહિ, સદ્દવૃત્તિઓને આગળ વધારવામાં જે કાર્ય સહાયક છે તેની જ સાર્થકતા છે. અન્યથા મફતમાં પૈસા મેળવવા છળકપટ દ્વારા ભોળા લોકોને લૂંટવાની અનેક પ્રવૃત્તિઓ આજકાલ ચાલી રહી છે. આથી ધન અને સમય ખર્ચતાં પહેલાં હજારવાર વિચાર કરવો જોઈએ કે મારા પ્રયત્નોનું પરિણામ કેવું હશે? આ દૂરદર્શી વિચારશીલતા અપનાવવાનું અત્યારની પરિસ્થિતિમાં અત્યંત જરૂરી છે. મેં આવા પ્રસંગોમાં સ્પષ્ટ ઈન્કાર પણ કરી દીધો છે. ઔચિત્યની ઉદારતાની સાથેસાથે અનૌચિત્યસભર ગંધ આવતાં અનુદારતા દાખવવાનું અને નારાજગી વ્યક્ત કરવાનું સાહસ પણ કર્યું છે. આરાધનામાં આ તથ્યોનો સમાવેશ કરવાનું પણ નિતાંત આવશ્યક છે.
ઉપર્યુક્ત ત્રણેય પ્રસંગોમાં મારા જીવનદર્શનની એક ઝલક જોવા મળે છે. આ એ માર્ગ છે, જેના પર તમામ મહાનુભાવો ચાલ્યા છે અને લક્ષ્ય પ્રાપ્તિમાં સફળ થઈ યશના ભાગીદાર બન્યા છે. આમાં કોઈ પણ જાતના “શોર્ટકટ’ને સ્થાન નથી.
પુરાણોમાં ઉલ્લેખ છે કે સ્વર્ગમાં દેવતાઓની પાસે કામધેનુ છે અને એ અમૃતના જેવું દૂધ આપે છે, જે પીને દેવતાઓ સદા સંતોષી તથા સુખી રહે છે. એ ગાયમાં એ વિશેષતા છે કે એની પાસે કોઈ પોતાની કઈ કામના સાથે જાય તો તેની ઇચ્છા તરત પૂરી થઈ જાય છે. કલ્પવૃક્ષની જેમ કામધેનુ પણ પોતાની પાસે આવનારની મનોવાંછના પૂર્ણ કરે છે.
એ કામધેનુ ગાયત્રી જ છે. જે દિવ્ય સ્વભાવવાળો મનુષ્ય આ મહાશક્તિની ઉપાસના કરે છે, તે માતાની પાસેથી જાણે આધ્યાત્મિક દુગ્ધધારાનું પાન કરે છે. એને કોઈ પણ પ્રકારની આપદા રહેતી નથી. આત્મા પોતે આનંદ સ્વરૂપ છે. આનંદ મગ્ન રહેવું એ એનો મુખ્ય ગુણ છે દુઃખો હટી જતાં અને મટી જતાં જ એ પોતાના મૂળ સ્વરૂપમાં પહોંચી જાય છે. દેવતાઓ સ્વર્ગમાં સદા આનંદિત રહે છે. જો તેનાં કષ્ટોનાં કારણોનું નિવારણ થઈ જાય તો મનુષ્ય પણ ભૂલોકમાં એ પ્રકારે આનંદિત રહી શકે છે. ગાયત્રી કામધેનું મનુષ્યનાં એવાં સંકટોનું નિવારણ કરી નાખે છે.
ત્રિવિધ દુઃખોનું નિવારણ સમસ્ત દુ:ખોનાં કારણો ત્રણ છે (૧) અજ્ઞાન (૨) અશક્તિ અને (૩) અભાવ. આ ત્રણ કારણોને માનવી જેટલાં પોતાથી દૂર રાખી શકે તેટલો સુખી થાય છે.
અજ્ઞાનને લીધે દષ્ટિકોણ દૂષિત થઈ જાય છે. તે તત્ત્વજ્ઞાનથી અપરિચિત હોવાને લીધે ઊંધો વિચાર કરે છે અને ઊંધાં કામ કરે છે અને દુઃખી થાય છે. સ્વાર્થ, ભોગ, લોભ, અહંકાર, અનુદારતા અને ક્રોધની ભાવના મનુષ્યને કર્તવ્યથી વિમુખ કરે છે અને તે દૂરદર્શિતાને છોડીને ક્ષણિક, શુદ્ર તથા હિન વાતોનો વિચાર કરે છે અને તેવાં જ કામ કરે છે. પરિણામે એના વિચારો અને કાર્યો પાપમય થવા લાગે છે અને પાપોનું નિશ્ચિત પરિણામ તો દુ:ખ જ છે. બીજી બાજુ અજ્ઞાનને લીધે એ તેના સંસારના-વ્યવહારના હેતુને યોગ્ય રીતે સમજતો નથી. તેને પરિણામે તે આશાઓ, તૃષ્ણાઓ અને કલ્પનાઓ કર્યા કરે છે. આવા ઊલટા દૃષ્ટિકોણને લીધે મામૂલી વાતો પણ એને ભારે દુઃખમય દેખાય છે, જેથી તે હંમેશ રોતો કકળતો રહે છે. આત્મીયજનોનાં મૃત્યુ, સાથીઓની ભિન્ન રુચિ, પરિસ્થિતિઓની ચઢતી-પડતી સ્વાભાવિક છે. અજ્ઞાની તો માને છે કે, જે વાત હું ઇચ્છું તે થતી રહે, કંઈ મુશ્કેલી નડવી ન જોઈએ. આવી અસંભવ આશાઓ કરતાં જ્યારે કંઈ વિપરીત ઘટના બને ત્યારે તે બહુ જ નિરાશ અને દુઃખી થઈ જાય છે, ત્રીજું અજ્ઞાનને કારણે અનેક જાતની ભૂલો થાય છે અને સહેલાઈથી મળતા લાભોથી વંચિત રહેવું પડે છે, એ પણ એક દુ:ખનો હેતુ છે. આ પ્રમાણે મનુષ્યની સામે અનેક પ્રકારનાં દુઃખો ઊભાં થાય છે.
અશક્તિનો અર્થ છે નિર્બળતા. શારીરિક, માનસિક, સામાજિક, બૌદ્ધિક, આધ્યાત્મિક નિર્બળતાને લીધે મનુષ્ય પોતાના સ્વાભાવિક, જન્મસિદ્ધ અધિકારોનો ભાર ઉપાડવામાં અસમર્થ નીવડે છે. પરિણામે તેને એમનાથી બાકાત રહેવું પડે છે. તંદુરસ્તી સારી ન હોય, માંદગી ઘર કરી ભોજન, રૂપવતી તરૂણી, મધુર ગીતવાદ્ય, સુંદર દશ્ય તેને માટે નિરર્થક છે. ધનદોલતનું કોઈ સુખ તે ભોગવી શકતો નથી. બૌદ્ધિક નિર્બળતા હોય તો સાહિત્ય, કાવ્ય, દર્શન, મનન, ચિંતનનો રસ પ્રાપ્ત થતો નથી અને આત્મિક નિર્બળતા હોય તો સત્સંગ, પ્રેમ, ભક્તિ, આદિનો આત્માનંદ દુર્લભ બને છે. એટલું જ નહીં પણ નિર્બળોને મિટાવી દેવા માટે પ્રકૃતિનો ‘બળવાનને મદદનો સિદ્ધાંત પણ કામ કરે છે. કમજોરને સતાવવા માટે અને તેને મિટાવી દેવાને માટે અનેક તત્ત્વો તૈયાર થઈ જાય છે. નિર્દોષ, ભલાં અને સીધાસાદાં તત્ત્વો પણ એનાથી પ્રતિકૂળ થાય છે. ઠંડી જે બળવાનના બળની વૃદ્ધિ કરે છે, રસિકોને રસ આપે છે તે કમજોર માનવીને માટે ન્યૂમોનિયા, વાતરોગ વગેરેનું કારણ બને છે. જે તત્ત્વ નિર્બળોને માટે પ્રાણઘાતક છે, તે જ બળવાનોને સહાયક થાય છે. બિચારી બકરીને જંગલી જાનવરોથી માંડીને જગતમાતા ભવાની દુર્ગા સુધ્ધાં ચટ કરી જાય છે. અરે સિંહને માત્ર વન્ય પશુઓ જ નહીં પણ મોટા મોટા સમ્રાટો પણ પોતાના રાજચિહ્નમાં ધારણ કરે છે. અશક્ત હંમેશાં દુ:ખ પામે છે. એમને માટે સારાં તત્ત્વો પણ સુખદાયક સિદ્ધ થતાં નથી.
અભાવજન્ય દુઃખ એટલે-પદાર્થોનો અભાવ, વસ્ત્ર, જલ, મકાન, પશુ, ભૂમિ, સહાયક, મિત્ર, ધન, ઔષધિ, પુસ્તક, શસ્ત્ર, શિક્ષક આદિના અભાવથી અનેક પ્રકારની પીડાઓ તેમજ મુશ્કેલીઓ ભોગવવી પડે છે અને જીવનની મહત્ત્વપૂર્ણ ક્ષણોને માટીની કિંમતે નષ્ટ કરવી પડે છે. યોગ્ય અને સમર્થ વ્યક્તિઓ પણ સાધનોના અભાવથી મુશ્કેલીભર્યું જીવન ગુજારે છે.
ગાયત્રી કામધેનુ છે. જે એની પૂજા, ઉપાસના, આરાધના અને અભિભાવના કરે છે તે પ્રતિક્ષણ માતાના અમૃતોપમ દુગ્ધપાન કરવાનો આનંદ મેળવે છે અને સમસ્ત અજ્ઞાનો, અશક્તિઓ અને અભાવોને લીધે ઉત્પન્ન થતાં કષ્ટોથી છુટકારો પામીને ઇચ્છિત ફળ પ્રાપ્ત કરે છે.
ભૂલ એ થતી રહે છે કે જે પક્ષ આમાં સૌથી ગૌણ છે, તેને પૂજા પાઠની ઉપાસના માની લેવામાં આવ્યો અને તેટલામાં જ આદિ-અંત ગણી લેવામાં આવ્યા. પૂજાનો અર્થ છે- હાથ તથા વસ્તુ દ્વારા ભગવાનને વિનંતી. આપવામાં આવેલ છૂટકતૂટક ઉપચાર. ભેટ: પાઠનો અર્થ છે – ઈશ્વરનાં ગુણગાન જેમાં અતિશયોક્તિ હોય છે. ઈશ્વર એટલે કે દેવતાને બહુ નીચા સ્તરના સમજવામાં આવે છે. જેમને પ્રસાદ, નૈવેદ્ય, નાળિયેર જેવી વસ્તુઓ જાણે મળતી જ ન હોય. એ મળતાં જાણે ફુલાઈને કૃપા કરશે, જાણે કે જાગીરદારોની જેમ પ્રસંશા સાંભળી ન્યાલ કરી દેવાની એમને ટેવ ન હોય ! એવી માન્યતા રાખનાર ભગવાનના સ્તરની બાબતમાં હમેશાં અજાણ હોય છે અને બાળકોની જેમ ભગવાનને અણસમજુ માને છે, જેમને રમકડાંથી સમજાવી શકાય, મનોકામના પૂર્ણ કરવા માટે લલચાવી શકાય છે. પછી ભલે તે યોગ્ય હોય કે અયોગ્ય હોય. ન્યાય સંગત હોય કે અન્યાયપૂર્ણ. સામાન્ય માણસ આવી ભ્રાંતિનો શિકાર બનેલા છે. કહેવાતા ભક્તોમાંથી કેટલાક સંપત્તિ, સફળતા, સ્વર્ગ, મુક્તિ અને સિદ્ધિ મેળવવાની ચિંતામાં રહે છે. કેટલાક પર ઈશ્વરનાં દર્શનનું ભૂત સવાર થયેલું હોય છે. માળા ફેરવનારા અને અગરબત્તી કરનારાઓમાંથી મોટા ભાગના લોકો આવા જ હોય છે. મોટે ભાગે ઉપાસનાને આટલે સુધી જ સીમિત માનવામાં આવે છે. જે લોકો આમાંનું કંઈક કરે છે, તે પોતાને ભક્ત સમજે છે અને બદલામાં જો ઈચ્છા પૂર્ણ ન થાય તો ભગવાનને હજારગણી ગાળો દે છે. કેટલાક સસ્તાનુ આ ખોળે છે. ઘણા ભક્તો મૂર્તિઓ કે સંતોનાં દર્શન કરીને જ માને છે કે આ ઉપકારના બદલામાં ભગવાન જખ મારીને પણ મનોકામનાઓ પૂરી કરશે.
અક્કલ વગરની કેટલીક માન્યતાઓ સમાજમાં પ્રચલિત છે. લોકો એના પર વિશ્વાસ કરે છે અને અપનાવે પણ છે. એમાંની એક એ પણ છે કે આત્મિક ક્ષેત્રની ઉપલબ્ધિઓ માટે દર્શન – ઝાંખી કે પૂજા-પાઠ જેવા નુસખા અપનાવી લેવા માત્રથી કામ ચાલી જવું જોઈએ, પરંતુ હકીકતમાં એવું નથી. જો એમ હોય તો મંદિરના દર્શનાર્થીઓ અને પૂજાપાઠ કરનારાઓ ક્યારનાય આસમાનના તારા મેળવવામાં સફળ થઈ ગયા હોત. સમજવું જોઈએ કે જે વસ્તુ જેટલી મહત્ત્વપૂર્ણ ધ્યેય, એના કરતાં એનું મૂલ્ય વધારે હોવું જોઈએ. વડાપ્રધાનના મંત્રીમંડળના સભ્ય બનવા માટે લોકસભાની ચૂંટણી જીતવી જોઈએ. ઉપાસનાનો અર્થ છે પાસે બેસવું. એનો અર્થ એ નથી કે મસાફરી દરમિયાન એકબીજાની પાસે બેસવું. જેમ બે ગાઢ મિત્રો શરીરથી જુદા હોય છે, પણ એમનો આત્મા એક હોય છે એ જ રીતે ભક્ત અને ભગવાનનો સંબંધ હોય છે. સાચી નિકટતાને આવા ગંભીર અર્થમાં લેવી જોઈએ. સમજવું જોઈએ કે આમાં કોઈએ કોઈ માટે સમર્પણ કરવું પડશે, કાં તો ભગવાન પોતાના નિયમ, વિધાન, મર્યાદા, અનુશાસન વગેરે છોડીને ભક્તની પાછળ ફરે અને જે કાંઈ સારુ ખોટું માગે તે આપ્યા કરે અથવા તો બીજો ઉપાય એ છે કે ભક્ત પોતાનું જીવન ભગવાનની મરજીને અનુરૂપ બનાવવા માટે આત્મસમર્પણ કરવું પડે છે.
મને મારા માર્ગદર્શક જીવનચર્યાને આત્મોત્કર્ષના ત્રિવિધ કાર્યક્રમોમાં નિયોજિત કરવા સૌ પ્રથમ ઉપાસનાનું તત્ત્વદર્શન અને સ્વરૂપ સમજાવ્યું અને કહ્યું, “ભગવાન તારી મરજી મુજબ નહિ નાચે. તારે જ ભગવાનના ભક્ત બનીને તેમના સંકેતો પર ચાલવું પડશે. જો તું આવું કરી શકીશ તો જ ભગવાન સાથે તદ્રુપ થવાનો લાભ મેળવી શકીશ.”
ઉદાહરણ આપતાં એમણે સમજાવ્યું કે બળતણની કિંમત કોડી જેટલી હોય છે, પણ જ્યારે તે અગ્નિ સાથે એકરૂપ થાય છે ત્યારે અગ્નિના બધા જ ગુણ તેનામાં આવી જાય છે. અગ્નિ બળતણ નથી બનતો, પણ બળતણે અગ્નિરૂપ બનવું પડે છે. નાળું નદીમાં ભળી જઈ નદી જેવું પવિત્ર અને મહાન બની જાય છે. પણ એવું કદી બનતું નથી કે નદી નાળામાં ભળે અને ગંદી થઈ જાય. પારસને સ્પર્શીને લોખંડ સોનું બની જાય છે. કોઈ ભક્ત એવી આશા રાખે કે ભગવાન એના ઈશારા પર નાચશે તો એ આત્મ-વંચના જ છે. ભક્ત જ ભગવાનના સંકેતો પર કઠપૂતળીની જેમ નાચવું પડે છે. ભક્તની ઈચ્છાઓ ભગવાન પૂરી કરતા નથી પણ ભગવાનની ઈચ્છા પૂરી કરવા માટે ભક્ત આત્મસમર્પણ કરવું પડે છે. ટીપાએ સમુદ્રમાં એકરૂપ થવું પડે છે. સમુદ્ર ટીપું બનતો નથી. આ છે ઉપાસનાનું એકમાત્ર તત્ત્વદર્શન. જે ભગવાન પાસે બેસવા ઈચ્છે તે એના નિર્દેશ અને અનુશાસનનો સ્વીકાર કરે. એનો અનુયાયી, સહયોગી બને.
મારે એવું જ કરવું પડ્યું છે. ભગવાનની ઉપાસના ગાયત્રી માતાના જપ અને સૂર્યદેવના ધ્યાન દ્વારા કરતો રહ્યો. એવી જ ભાવના રાખી છે કે શ્રવણકુમારની જેમ હું તમને બંનેને તીર્થયાત્રા કરાવવાના આદર્શનું પરિપાલન કરીશ. તમારી પાસે કશું જ માગીશ નહિ. આપનો સાચો પુત્ર કહેવડાવી શકે તેવું વ્યક્તિત્વ બનાવીશ. તમારો પુત્ર નાલાયક પાક્યો એવી બદનામી નહિ થવા દઉં.
ધ્યાનની સુવિધા માટે ગાયત્રીને માતા અને સૂર્યદેવને પિતા માન્યા તો સાથે એ પણ અનુભવ કર્યો કે તેઓ સર્વ વ્યાપક અને સૂક્ષ્મ છે. એવી માન્યતાના કારણે એમનાથી મારા રોમેરોમમાં અને મારાથી એમના દરેક તરંગમાં ભળી જવાનું શક્ય બન્યું. મિલનનો આનંદ આના કરતાં ઓછી આત્મીયતામાં આવતો જ નથી. જો એમને માત્ર વિશિષ્ટ વ્યક્તિ જ માન્યા હોત તો બન્ને વચ્ચે એક અંતર રહેતા અને ભળી જઈને આત્મસાત્ થવાની અનુભૂતિમાં વિઘ્ન ઊભું થાત.
અભ્યાસના આરંભિક પગથિયા પર પોતાને વેલ અને ભગવાનને વૃક્ષ માની તેમની પર વીંટળાઈને એટલી ઊંચાઈ સુધી પહોંચવાની માન્યતા બરાબર છે. એ જ રીતે પોતાને બંસી અને ભગવાનને વાદક માનીને એમના દ્વારા અનુશાસિત-અનુપ્રાણિત રહેવાનું ધ્યાન પણ સગવડભર્યું રહે છે. બાળકના હાથમાં દોરી હોય અને એના ઈશારા પર પતંગ આકાશમાં ઊડે એ ધ્યાન પણ ઉત્સાહવર્ધક છે. આ ત્રણેય ધ્યાન મેં સમય સમય પર કર્યા છે અને એનાથી ઉત્સાહવર્ધક અનુભૂતિઓ મેળવી છે, પણ વધારે સુખદ અને પ્રાણવાન અનુભૂતિ એકાકાર અનુભવમાં થઈ છે. પતંગિયાનું દીવા પર આત્મસમર્પણ કરવું, પત્નીએ પતિના હાથોમાં પોતાનું શરીર, મન, અને ધનવૈભવ સોપી દેવો એ ભક્તનું ભગવાન સાથે તાદાત્ય સાધવાનો એક સારો અનુભવ છે. ઉપાસનાકાળમાં આ કૃત્ય અપનાવી જપ અને ધ્યાનની પ્રક્રિયા પૂરી કરી છે.
મારી ઉપાસના ક્રિયાપ્રધાન નહિ, પણ શ્રદ્ધાપ્રધાન રહી છે. નક્કી કરેલી જપસંખ્યા પૂરી કરવા કઠોરતાપૂર્વક અનુશાસનનું પાલન કરવામાં આવ્યું. રાત્રે એક વાગે ઊઠી અને નિર્ધારિત સંકલ્પને પૂરો કરવામાં ભાગ્યે જ આપત્તિકાળમાં ભૂલ થઈ હશે. જે બાકી રહી જાય તેની પૂર્તિ બીજા દિવસે કરવામાં આવી છે. એની ઉપેક્ષા કરવામાં આવી નથી. એ સમયગાળામાં ભાવનાઓથી ઓતપ્રોત રહેવાની મનઃસ્થિતિ બનાવી રાખવાનો અભ્યાસ કરવામાં આવ્યો છે અને તે સફળ પણ રહ્યો છે. સમર્પણ, એકતા, એકાત્મતા, અદ્વૈતની ભાવનાઓનો અભ્યાસ કલ્પનારૂપે શરૂ કર્યો હતો. પાછળથી તે માન્યતા બની ગઈ અને છેલ્લે અનુભૂતિ થવા લાગી.
ગાયત્રી માતાની સત્તા કારણ-શરીરમાં શ્રદ્ધા, સૂક્ષ્મ-શરીરમાં પ્રજ્ઞા અને ધૂળ-શરીરમાં નિષ્ઠા બનીને પ્રગટ થવા લાગી. આ માત્ર કલ્પના નથી. એના માટે વારંવાર કઠોર આત્મ પરીક્ષણ કર્યું. જોયું કે આદર્શ જીવન પ્રત્યે, સમષ્ટિ પ્રત્યે મારી શ્રદ્ધા વધી રહી છે કે નહિ. એના માટે પ્રલોભન અને દબાણ સામે ઈન્કાર કરી શકાય એવી સ્થિતિ છે કે નહિ. સમય સમય પર ઘટનાઓની સાથે પારખું કરવામાં આવ્યું અને અનુભવ્યું કે ભાવના પરિપકવ થઈ ગઈ છે. ભાવના – શ્રદ્ધાનું એવું સ્વસ્થ સ્વરૂપ બનાવી લીધું છે કે જેવું ઋષિકલ્પ સાધકો બનાવતા હતા.
ગાયત્રી માતા માત્ર સ્ત્રીશક્તિના રૂપમાં છબી દેખાડે છે. હવે તે પ્રજ્ઞા બનીને વિચાર સંસ્થાન પર છવાતી ગઈ. એનું જેટલું બની શક્યું તેટલું વિશ્લેષણ કરવામાં આવ્યું. અનેક પ્રસંગોએ મેં ચકાસણી પણ કરી છે કે સમજદારી, જવાબદારી અને બહાદુરીના રૂપમાં પ્રજ્ઞાનો સમન્વય આત્મ ચેતનાના ઊંડાણ સુધી થયો કે નહિ. મેં એવું અનુભવ્યું કે ભાવચેતનામાં પ્રજ્ઞાના રૂપમાં ગાયત્રી માતાનું અવતરણ થયું છે અને એમની ઉપાસના, ધ્યાન-ધારણા ફળતી ગઈ છે. આપણી માન્યતાનું ગુણ, કર્મ, સ્વભાવમાં પરિવર્તન થવું એ જ ઉપાસનાત્મક ધારણાની પરખ છે.
ત્રિપદા ગાયત્રીનું ત્રીજું સ્વરૂપ છે – નિષ્ઠા. નિષ્ઠા અર્થાત્ સંકલ્પ, ધેર્ય, સાહસ, પરાક્રમ, તપ અને કષ્ટ સહન કરવું. જે રીતે નીંભાડામાંથી નીકળેલાં વાસણોને આંગળી ઠોકીને જોવામાં આવે છે, કે આ કાચું તો નથી ને ! એવી રીતે પ્રલોભનો અને ભયના પ્રસંગો વખતે દઢતા ડગી તો નથીને એની ક્રિયા અને ભાવનાની દૃષ્ટિએ તપાસ થતી રહી. પાયાની પ્રગતિ રોકાઈ નથી. એક એક કદમ ધીરે ધીરે આગળ વધતું રહ્યું છે.
સૂર્યદેવનું તેજસ – બ્રહ્મવર્ચસ કહેવાય છે. એને જ ઓજસ, તેજ, મનસ, વર્ચસ કહે છે. પવિત્રતા, પ્રખરતા અને પ્રતિભારૂપે એનો પ્રત્યક્ષ પરિચય મળે છે. સૂર્યદેવના પ્રકાશનો સ્થૂળ, સૂક્ષ્મ અને કારણ શરીરમાં પ્રવેશ પહેલેથી જ એવો અનુભવ કરાવતો રહ્યો કે શરીરમાં બળ, મસ્તિષ્કમાં જ્ઞાન અને હૃદયમાં ભાવ, સાહસ ભરાઈ રહ્યાં છે. પછીથી અનુભવ થવા લાગ્યો કે મારી સમગ્ર સત્તા જ અગ્નિપિંડ, જ્યોતિપિડ સમાન બની ગઈ છે. નસેનસ અને કણકણમાં અમૃત વ્યાપી રહ્યું છે. સોમરસ પાન જેવી તૃપ્તિ, તુષ્ટિ અને શાંતિનો આનંદ મળી રહ્યો છે.
સંક્ષેપમાં આ છે મારી ચાર કલાકની રોજની નિયમિત ઉપાસનાનો ક્રમ. આ સમય એવી સરસ રીતે પસાર થતો રહ્યો કે જાણે અડધા ક્લાકમાં સમાપ્ત. ક્યારેય થાક નહિ, ક્યારેય કંટાળો કે બગાસાં આવ્યાં નથી. હરઘડી નસોમાં આનંદનો સંચાર થતો રહ્યો અને બ્રહ્મના સાંનિધ્યનો અનુભવ થતો રહ્યો. આ સહજ, સરળ અને સ્વાભાવિક પ્રક્રિયા ચાલતી રહી. ન કદી ગણતરી કરવી પડી કે ન ક્યારેય અભિમાન થયું. ન પરિણામની અપેક્ષા મનમાં પેદા થઈ. જે રીતે દિનચર્યાનાં બીજાં કાર્યો સહજ અને સરળ રીતે થાય છે. એ જ રીતે ભગવાન પાસે બેસવું એ પણ એક એવું કાર્ય છે કે જે કર્યા વગર એક દિવસ વિતાવવો પણ શક્ય નથી. નિર્ધારિત સમય તો ઉપાસના માટે જાણે નશો કરવા મદિરાલયમાં જવા જેવો છે, કે જેનો નશો અને ખુમારી તો ચોવીસેય કલાક રહે છે. મને પોતાને ભગવાનમાં અને ભગવાનને મારી અંદર અનુભવ કરતાં કરતાં ક્ષણો પસાર થતી રહી.
આ મનઃસ્થિતિમાં સુખદુઃખની પરિસ્થિતિઓ પણ સરળ અને સ્વાભાવિક લાગે છે. હર્ષ, ન શોક ચારે બાજુ આનંદનો સાગર જાણે હિલોળા લેતો દેખાય છે. જ્યાં જોઈએ ત્યાં ભગવાન દેખાય છે. આગળ પાછળ જ્યાં જઈએ ત્યાં ભગવાન સાથે જ આવે છે. અંગરક્ષક કે પાઈલટની જેમ ભગવાનની હાજરી હર ક્ષણ અનુભવાતી રહે છે. સમુદ્ર તો ટીપું બની શકતો નથી પણ ટીપું સમુદ્રમય બની જાય એવી અનુભૂતિમાં હવે કોઈ શંકા રહી નથી. એમની હાજરીમાં નિશ્ચિત અને નિર્ભય રહું છું.
આત્માને પરમાત્મામાં મેળવી દેનારી જે શ્રદ્ધાને લાંબા જીવનકાળ દરમિયાન કામે લગાડવામાં આવી છે, તે હવે સાક્ષાત ભગવતીની જેમ પોતાની હાજરી અને અનુભૂતિનો પરિચય આપતી રહે છે.
પ્રતિભાવો